Dars o‘uv maqsadi
Yüklə 252,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tayanch iboralar
|
3.5. YEVROPADA ISLOM DINI Dars o‘uv maqsadi: Magistratura talabalariga Yevropa davlatlarida islomning ta'siri, Yevropaning ilk musulmonlari, Yevropada musulmon axolisining o„sish omillari, to„g„risida batafsil ma‟lumotlar berish.
Yevropada islom tarixi, Yevropalik musulmonlar soni, Yevropada musulmon axolisining o„sish omillari.
1. Yevropa davlatlarida islomning o„rni. 2. Zamonaviy Yevropada islom tarixi. 3. Yevropalik musulmonlar soni. 4. Yevropada musulmon axolisining o„sish omillari Hozirgi kunda islom dini Yevropada tabiiy holatga aylangan. Yevropaning yetakchi davlatlaridan biri hisoblanuvchi Fransiyada islom asosiy dinga aylandi, bu yerda Yevropadagi eng ko„p sonli musulmon jamoasi joylashgan bo„lib, ularning miqdori 6 mln dan ko„proqni tashkil qiladi (Germaniyada - 4,5 mln, Buyuk Britaniyada – taxminan 3 mln, Italiyada -1,5 mln, Ispaniayada -1mln Niderlandiyada -1 mln Avstriya, Shvetsiya va Norvegiayada 1 mln dan ko„proq). Statistik ma‟lumotlarga qaraganda, islom – oxirgi 100 yil ichida tarafdorlari 13 dan 19,5 foizga ko„paygan yagona dindir. Agar Yer sayyorasida dinga e‟tiqod qilmaydiganlar soni oshib bormaganda edi, o„tgan yuz yillikni islom va musulmonlar asri deb yuritish mumkin. Islom o„sishining ko„p qismi Yevropa davlatlari va AQShga to„g„ri keladi.
Taxminan XX asr o„rtalarigacha Yevropa va AQSh faqatgina xristian axolili davlatlar edi. Avval islom faqat Albaniya, Bosniya, Kosovo, Turkiyaning yevropa qismida, Bolgariyaning janubida va Qrimda o„rin egalladi. Yevropaning boshqa qismida va AQShda musulmonlar kam sonli edi, islom esa noodatiy-ekzotik din sifatida qabul qilingan. Bu davlatlarda musulmonlar sonining oshishiga ilk qadamlar Ikkinchi jaxon urushidan shakllana boshlandi. Yevropa davlatlari va AQSh urushdan keyingi iqtisodiyoti tashqi ishchi kuchi oqimiga muxtoj edi. Buning yechimi islom diniga e'tiqod qiluvchi Osiyo va Afrika davlatlari emigrantlarida topildi.
Yangi kelgan musulmonlar, qoidaga ko„ra bir biriga yaqinroq yashashga va bu bilan kuchli, etnokonfessional jixatdan birlashgan jamoaga aylandi. Yangi davlatlar fuqaroligini olib ular AQSh va Yevropa kontinentiga kelgan vatandoshlarini unutmadilar. O„z o„rnini egallab bo„lgan musulmonlar o„z qarmdoshlari va vatandoshlarini taklif qilib, ularga uy-joy, fuqarolik va ish topishda yordam berdilar. Ilk emigrantlar notanish muxitga tushib, maxalliy an‟analarni o„zlashtirib, qolgan axoli bilan birlashishga xarakat qildilar. Biroq musulmon emigrantlar soni ortib borgan sari ular o„z madaniyati, tili va albatta dinini qo„llab quvvatlashga intila boshladilar. Yangi sharoitlarda musulmonlar demografik qadriyatlarni saqladilar va ularning oilalari ko„paya boshladi. Shimoliy Afrika davlatlarida masalan, tug‟ilish fransuz yoki nemislarga qaraganda ko„proq. Fransiya yoki Germaniyada tu?ilgan xar bir bola esa avtomatik tarzda shu davlat fuqarosiga aylanadi. Oxirgi ming yillikda Fransiya respublikasida musulmonlar soni 1945 yilga nisbatan 4 milliondan oshib ketdi. XIX asr o„rtalarida Fransiyada birinchi masjid qurilgan bo„lsa, xozirda ularning soni 3 mingtaga yetgan. Yangi masjidlar qurilishiga Saudiya Arabistoni xar yili millionlab franklar xayriya vositalari ajratadi. Hisob-kitob ma‟lumotlari bo„yicha: 150 dan ortiq masjidlar qurish dasturlari bugungi kunda amalga oshirishning har xil darajasida turibdi, anchagina qismi hozirgi kunda barpo etilayotgan bir paytda Fransiyada katolik cherkovi so„nggi 10 yil ichida atigi 20 ta ibodatxonani bunyod etdi. Buning ustiga-ustak shu davr ichida cherkov 60 ta ibodatxonani berkitishga majbur bo„ldi, ularning ko„pchiligi yaqin kelajakda masjidlarga aylanadi yokida shunday inshootlarga aylanib bo„lgan. Fransiya musulmonlar majlisi, kengashi prezidenti Muhammad Mussavi 2011-yilning avgust oyida RTL milliy radiostansiyasidagi intervyuda masjidlar bo„yicha ma‟lumotlar berdi. Fransiyadagi masjidlar soni oxirgi 10 yil ichida ikki barobarga ortdi hamda bugungi kunda 2 mingtadan oshdi. Ular ichidagi eng yangisi 2 ming nafar toat-ibodat qiliuvchilarga mo„ljallangani oldingi Ramazon oyida Strassburgda ochildi. 7 ming nafar odam sig‟adigan masjid tez orada Marsel shaharida ochilishi kerak, mazkur shaharda aholining 25 % ini musulmonlar tashkil qiladi (250 ming nafar). Hozirda o„ng
siyosatchilar mamlakatga musulmonlarning emmigratiyasini ta‟qiqlash to„g„risida hamda Faransiya bo„ylab
islomning tarqalishi yokida uning hududida masjidlar qurilishini cheklash bo„yicha gapirishlaridan ma‟no-mantiq yo„q. Hozirda Marin Le Pendan boshlab hamda Prezident Sarkozigacha bo„lgan fransuz siyosatchilari prezidentlik saylovlari chog„ida ,,islom‟‟ mavzusidan foydalangan holda musulmonlarning ko„chalarda namoz o„qishlarini hazm qilib bo„lmaydi deya ta‟kidlab, ovozlar to„plashga urinishmoqda. Yokida ularni
iste‟lochilar deb
atashmoqda. Musulmonlarni bunday tarzda chiqishtirmaslik orqali siyosatchilar qandaydir ko„zga ko„rinarli natijaga erisha olishlari amrimaholdir. Bunday holat islomga e‟tiqod qiluvchilarning alamzadaligini va qarshiligini keltirib chiqaradi hamda zamonaviy Yevropadagi o„z- larining ahvollaridan norozi bo„lgan musulmonlar o„rtasida islom mafkurachilarning ommalashuviga va ularning ta‟sirlarining oshishiga olib keladi. Shuningdek, Fransiyada hamda umuman olganda Yevropada vujudga kelgan vaziyatning teskari, aks tomoni ham bor. Yevropada yashovchi ko„plab musulmonlarga qit‟aning demokratik qonunlari hamda undagi muhit manzur kelmoqda. Demokratik jamiyatning barcha imkoniyatlaridan foydalanishlari natijasida ular
bunday qulay
sharoitlarda hayot kechirishga o„rganib qolishdi. Bularga misol sifatida, ishsizlik bo„yicha yokida yolg‟iz onalarga to„lanadigan nafaqalarni keltirish mumkin. Shuning uchun radikal islomiy ruhoniyat Yevropa mamlakatlarida hokimiyat tepasiga kelsa hamda musulmonlarning qulay shart- sharoitlarga ega to„kin hayotlarini yangi Pokiston, Yaman yoki Eronga aylantiradigan bo„lsa, ular xursand bo„lmasliklari turgan gap. Shu sababli quyidagicha savol kelib chiqadi: Yevropa butunlay islomiy bo„lishidan Yevropalik musulmonlar qanchalik manfaatdor bo„ladilar?
Germaniyada 4 millionga yaqin musulmonlar iste'qomad qiladi. Ikkinchi jaxon urushigacha, u davrda xali natsist davlatda o„ndan ortiq masjidlar bo„lgan, xozirda
ularning soni
2 mingdan ortiq.
Germaniyaning deyarli xar bir shaxarida musulmon jamoachiligi mavjud. Tarixan musulmonlarning ko„p sonli jamoalari davlatning xarbiy shaxarlarida shakllangan, u yerlarda xatto musulmon rayonlari xam bo„lgan.
Buyuk Britaniyada 3 milliondan ortiq musulmonlar, asosan sobiq ingliz mustamlakalaridan, xamda Britaniya Xamdo„stligidan iste'qomad qiladi.
Shunisi e'tiborga molikki, xatto kichik Bel'giyada xam 1975 yil "Bryussel' islom markazi" ochilgan. Bu markazning ilk faoliyati turk o„qituvchilari va vakillari tomonidan qo„llab-quvvatlangan. Uning yaqinida Yevropadagi eng katta masjidlardan biri qurilishini Saudiya Arabistoni moliyalashtirgan.
1995 yil o„rtalarida Rimda Italiyadagi yirik masjid tantanali ochilishi bo„lib o„tdi. O„tgan yuz yillikning 30-yillarida italiyalik diktator Benito Mussolini bunday masjid qurilishiga faqat Makkada katolik xramining qurilishi sharti bilan rozi bo„lgan. Endilikda vaziyat butunlay o„zgargan va rim masjidi nafaqat Italiyadagi, balki butun dunyodagi musulmonlar va xristian-katoliklar o„rtasida dialog o„rnatilishi ilinjida qurildi.
XX asr tarixining murakkab chorraxalarida Albaniya, Bosniya, Kosovo, Bolgariya, Qrim va Sobiq sovet ittifoqining yevropa qismidagi musulmonlari qoldi. Yevropaning bu qismida o„tgan yuz yillik soxta ayblovlar bilan musulmonlarni ta'qib qilish, cheklash va diniy omilni qo„llashda aks etuvchi ko„pgina fojeali to„qnashuvlarga boy. Bularning barchasi ko„pgina qurbonliklarga olib keldi va natijada musulmonlar soni va islom chuqurligi va sofligiga putur yetdi. Yevropaning bu qismida islomni qayta uyg‟otish uchun xarakatlar qilingan va bu Qrim tatarlari misolidan ayon. Biroq kelajakda xam ko„pgina ishlar sodir etish lozim, masjid va madrasalar qurilishi, diniy va milliy da'vatlar o„tkazish, gumanitar yordam va iqtisodiy qo„llab quvvatlash davom etishi kerak.
O„tgan asrning oxirgi o„n yilligida AQShda Sharqdan chiqqan ko„pgina islom tarafdorlari shakllandi. AQSh tomonidan ilgari surilgan model, ya'ni ko„pgina xalqlar, madaniyatlar va dinlarni yagona Amerika millatiga birlashtiruvchi "suzib yuruvchi o„choq" modeli o„zini oqlamadi. Va xozirda bu davlat o„zidan turli etnomadaniy jamoachilikni namoyon etadi, unda musulmon dunyosi 5 foizdan ko„pini tashkil etadi.
Yevropaning ilk musulmonlari. Ilk musulmonlar Yevropa yerlariga 711 yillarda, zamonaviy Yevropa millati umuman shakllanmagan davrda qadam qo„yganlar. Ular general Torik ibn Ziyodning (uning nomi Gibraltar, ya‟ni Jabbal at-Torik ya‟ni “Toriq tog„i” ma‟nosini bildiradi) mavritaniyalik askarlari edi. Musulmon desanti noqonuni ravishda german-vestgotlar o„rdasi tomonidan okkupatsiya qilingan Rim Ispaniyasi xududida tushgan.
Mavrlar avval Rim imperiyasining (Rum) fuqarolari bo„lganlar, shuning uchun ular germanliklar qo„l ostidagi ispan vatandoshlari oldida javobgarlikni xis qilganlar. (Shu o„rinda ta'kidlash joizki zamonaviy
ispan tili roman, ya'ni rim tillari guruxiga kiradi). Vestgotlar qiroli Roderik tor-mor etilgan va 718 yilga kelib Ispaniya ozod etilgan.
Taxminan 800 yil Ispaniya musulmon davlati bo„lgan, biroq Inkvizitsiyaning qonli terrori bilan XVII asrga kelib musulmon axolisi qirib tashlangan, surgun qilingan va zo„ravonlik bilan katolitszmga o„tkazilgan. Biroq ispan madaniyati xozirda xam islom qadriyatlarini saqlab qolgan: Algambra arxitektura majmuasi dunyoga mashxur, ispan adabiyotining eng mashxur asari Servantesning "Don Kixot" asari, obro„li adabiyotshunoslarning fikriga qaraganda (Borxes bilan birga), arab-ispan avtori Said Axmad Ben-Inxali asarining badiiy qayta ishlanganidir. Ispan ritsarlik eposining eng mashxur qaxramoni esa arab ismiga ega, ya'ni Sid - Saiddan (arabchadan -"janob").
Yüklə 252,69 Kb. Dostları ilə paylaş:
|