Davlat universiteti ta’lim vazirligi
Yüklə 28,16 Kb.
|
|
Bosh sahifa davlat universiteti ta’lim vazirligi maxsus ta’lim O’zbekiston respublikasi zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari o’rta maxsus guruh talabasi nomidagi toshkent davlat pedagogika texnologiyalari universiteti xorazmiy nomidagi toshkent axborot pedagogika instituti haqida tushuncha rivojlantirish vazirligi toshkent davlat Toshkent davlat vazirligi toshkent tashkil etish matematika fakulteti ta’limi vazirligi samarqand davlat kommunikatsiyalarini rivojlantirish bilan ishlash pedagogika universiteti vazirligi muhammad fanining predmeti Darsning maqsadi o’rta ta’lim navoiy nomidagi haqida umumiy Ishdan maqsad moliya instituti fizika matematika nomidagi samarqand sinflar uchun fanlar fakulteti Nizomiy nomidagi maxsus ta'lim Ўзбекистон республикаси ta'lim vazirligi universiteti fizika umumiy o’rta Referat mavzu respublikasi axborot таълим вазирлиги Alisher navoiy махсус таълим Toshkent axborot Buxoro davlat Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi Ikkinchi bosqichda (etap) shunga o'xshash topish Download 1.01 Mb. bet 4/4 Sana 05.02.2020 Hajmi 1.01 Mb. 1 2 3 4
Bu sahifa navigatsiya: Uchinchi bosqichda tajriba Qishki ekish 15-Ma’ruza Mavzu: Dorixonalar tizimida va farmatsiya sanoati uchun tayyorlanadigan o‘simliklar 16-17 - Ma’ruza O’zbekistonning yangi istiqbolli dorivor o’simliklari OSIYO YALPIZINING YER USTKI QISMI (OTI) – HERBA MENTHAE ASIATICAE Osimlikning nomi. Mahsnlotning tashqi korinishi Dorivor preparatari Dorivor preparatlari Mahsulotning tashqi korinishi Kiyiko’ti yer ustki qismi - - Herba Ziziphorae pedicellatae O’simlikning nomi. Mahsulot tayyorlash. REGEL QOZIQULOGI OTI (YER USTKI QISMI) - HERBA PHLOMIS Osimlikning nomi. Mahsulotning tashqi korinishi. Mahsulotning tashqi ko`rinishi. Mahsulotning tashqi koiinishi Ishhililishi . Ishlatilishi. Geografik tarqalishi. O’ simlikning nomi. Maxsulotning tashqi ko’rinishi Ikkinchi bosqichda (etap) – introduksiya uchun chuqur ilmiy-tekshirish ishlari ajratilgan o‘simlik formalari ustida olib boriladi. Bu bosqichda quyidagilar olib boriladi: meva etilishi dinamikasi, tanlangan o‘simlikni asosiy etishtirish usullari, hosildorlik, BFM (biologik faol moddalar) miqdori dinamikasi, mahsulotni sifatini aniqlash. Mevani etilish dinamikasini o‘rganishda, shunday ko‘rsatgichlarga asoslanadiki ularga ob –havo sharoiti, hosildorlik koeffitsienti, ya’ni bor hosilni, olinishi mumkin bo‘lgan hosilga nisbatan. Kam hosildorlikni sabablari ko‘p bo‘lishi mumkin, masalan, gul yoki gul to‘plamlarini yaxshi rivojlanmaganligini, otalik changchini yaxshi rivojlanmaganligi, otaliklarini bo‘lmasligi yoki yaxshi rivojlanmaganligi va hokazo. O‘simlikni asosiy o‘stirish usullarini ishlab chiqish, va ularda agrotexnik va agrokimyoviy usullarni qo‘llash. Agrotexnikani qo‘llashda o‘simlikni o‘stirishda sanoat texnologiyasini qo‘llash ko‘zda tutiladi, ya’ni urug‘ni optimal muddatlarda sepish (ekish) va urug‘ni qancha chuqurlikka qadash (ekish), o‘simlikni o‘sishiga doimiy qarab turish, uni oziqlantirish maydoni, o‘simlikni ustini yopish usullaridan foydalanish. Agrokimyoviy usullarni qo‘llash esa, o‘simlikni oziqlantirish muddatlari (rejim), hamda o‘g‘it solish orqali hosildorlikni o‘zgarishi, mikroelementar bilan oziqlantirish kabilalarni o‘z ichiga oladi. Tajribalarni o‘tkazish uchun ajratilgan maydon 20 dan 60 m2 gacha bo‘lishi mumkin bo‘lib, o‘simlikni hajmiga bog‘liq. Ishonarli ma’lumotlar olish uchun barcha tajribalar 4 martadan qaytariladi. Mahsulot va urug‘larni hosildoriligini aniqlash uchun hamma tuplarni o‘rish yoki kavlab olish kerak. 1 m2dagi shoxlarni qirqib o‘lchanadi, barglar sonini hisoblanadi, gullar va mevalar quritmasdan va qurigandan keyin tarozida tortiladi. Ayrim tur dorivor o‘simliklarni hosildorligini aniqlash tajribalari orqali, qaysi muddatda hosil yig‘ilganda rental (foyda) bo‘lishi aniqlanadi. BFM miqdorini aniqlash dinamikasi, o‘simlikni rivojlanish fazasiga, yoshiga, ekish (introduksiya) uchun olingan boshlang‘ich materialga, hamda o‘simlikni organi yoki o‘simlikni biror qismini (o‘simlikni olingan muddati va to‘plangan joyini aniqlash uchun. Mahsulot tarkibidagi ta’sir qiluvchi moddani foiz miqdorini hisoblanadi, hamda ma’lum bir maydondan olinishi mumkin bo‘lgan ta’sir qiluvchi modda miqdori. Qachonki yig‘indi moddalardan efir moyi, kumarinlar, flavonoilar va boshqalar miqdori aniqlanganda, ularni tarkibini ham ainqlanadi. 2 chi bosqichni (etap) so‘ngida dorivor o‘simlik mahsuloti sifatiga qo‘yilgan talablarga javob berishi, ya’ni son ko‘rsatkichlar aniqlanadi: (o‘lchamlari, rangi, hidi, mazasi, namligi, kullari va boshqalar), ularni asosida DS, SS yoki FM lar loyihalari tuziladi. Keyin ekiluvchi urug‘ yoki ekiladigan material sanoat bo‘yicha ekish uchun (sanoat miqyosida) etkazib beriladi. Uchinchi bosqichda tajriba- sanoat miqyosida o‘rganilayotgan o‘simlik turi mahsulotini ishlab chiqarish, ya’ni texnologiyasini iqtisodiy samaradorligini o‘rganiladi. Tajriba-sanoat miqyosida o‘simlikni ishlab chiqarish sinovi, o‘simlikni o‘stirish texnologiyasini, o‘stirilayotgan joyga moslab ishlab chiqiladi. Tajriba maydoni odatda 0,1-0,5 ga. (gektor) tashkil qiladi. Bunda o‘simlikni sanoat miqyosida o‘stirishda qanday qishloq xo‘jalik texnologiyasini qo‘llash mumkinligi aniqlanadi. Bu esa o‘z navbatida erni ekishga tayyorlash, sepiladigan va ekiladigan materialni tayyorlash, sepiladigan yoki ekiladigan muddat aniqlanadi, yig‘ish usuli va vaqti beligilanadi. Bu ishlar natijasi o‘simlikni ekishni texnologik kartasini tuzish hisoblanadi. O‘simlik ekishni iqtisodiy tomndan narxi va olingan oxirgi mahsulot narxi, olib borilgan barcha ishlarga, ekish, yig‘ishni oxirigacha bo‘lgan texnologik jarayon (texnik agregatlar, ularni amortizatsiyasi, o‘g‘itlar va pestitsidlar narxi, urug‘ni tayyorlash, hosilni yig‘ish va boshqalarga qilingan sarf harajatlarni hisoblab belgilanadi. Bu ma’lumotlarni 1 sentr mahsulotga nisbatan hisoblanadi. Amaliyot ko‘rsatadiki hosildorlikni madaniylashtirib ekilayotgan o‘simlik mahsulotiga qilingan hisobni sanoat miqyosidagi narxini 50% ga kamaytirish zarur bo‘ladi, chunki sanoat miqyosida ishlab chiqarilayotganda, mahsulotni yig‘ishda mexanizatsiyani qo‘llashda, transportda tashishda va quritish va boshqa jarayonlardagi yo‘qotishlar (poteriya) tufayli. Iqtisodiy tomondan baholash tufayli, tayyor produktni-dorivor preparatni yoki substansiyani oldindan narxini baholash imkonini beradi. Ko‘plab dorivor o‘simlik mahsulotlarini ekish texnologiyasini yirik maydonlarda, plantatsiyalarda ishlab chiqarishni harajatlari yuqori bo‘lganligi munosabati bilan sanoat miqyosida ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishni iloji bo‘lmadi, masalan tangut rovochi, podofill o‘simligi va boshqalar. SHuning uchun birinchi navbatda ekish va shu bilan bog‘liq ishlarni quyidagi qator o‘simliklar bilan bir qatorda: igir, ko‘k bo‘tako‘z, vzdutoplodnik sibirskiy, astragal, datiska konoplevaya, tog‘rayhon, may marvaridgul va boshqa o‘simliklarni rejalashtirilmoqda. SHunday qilib dorivor o‘simliklarni introduksiyasi bilan bog‘liq ishlar kompleks xarakterga ega bo‘lib, u yoki bu etaplarda kerakli mutaxasislarni jalb qilishni (agronom, kimyogar, iqtisodchi (ekonomist) taqozo qiladi. Ammo ular asosida, o‘simliklarni o‘sishi uchun kerakligi ekologik muhitga asoslangan bo‘ladi. Dorivor o‘simliklarni ekologiyasi farmakognoziyani ajralmas bir qismini tashkil qiladi, chunki atrof muhitdagi faktorlar biologik faol moddalarni to‘planishiga va shu orqali dorivor o‘simlik mahsuloti sifatiga qo‘yilgan talablarga mahsulot javob berishi yoki bermasligi bilan bog‘liq bo‘ladi. DO‘Mni tayyorlash ham o‘simlikni kimyoviy tarkibini dinamikasini aniqlash bilan bog‘liq bo‘ladi. Undan tashqari dorivor o‘simliklarni ekologiyasini o‘rganish natijalari ekilishi mo‘ljallanayotgan DO‘larni introduksiyasini fundamenti hisoblanadi. O‘zbekiston dorivor o‘simliklarini madaniylashtirish Kimyoviy sintez yo‘li bilan olingan kimyoviy birikmalar o‘simliklardan olinadigan dorivor moddalarni batamom o‘rnini bosaolmaydi, ularning terapevtik faolliklari ko‘pincha toza bitta kimyoviy moddaga bog‘liq bo‘lmay, biologik faol moddalarni (BFM) kompleks ta’siri bilan belgilanadi. Uning ustiga ayrim BFM ni masalan xanuzgacha sintez yo‘li bilan yurak glikozidlari va boshqalarni sintez qilishni iloji bo‘lgani yo‘q. Ko‘pincha DO‘larni (dorivor o‘simliklar) chuqur o‘rganish, ular tarkibidagi yangi, fanga no’malum bo‘lgan qimmatli moddalarni, yoki ushbu ishlatilib kelinayotgan DO‘M (dorivor o‘simlik mahsuloti)ni yangi xossalari (farmakologik ta’siri) borligi aniqlanmoqda. Masalan, strofantin K (yurak-qon tomir xastaliklarida qo‘llaniladi) Afrikada o‘sadigan strofant kombe o‘simligi urug‘idan olinadi. MDXlarida esa ushbu o‘simlikni introduksiya qilishni iloji bo‘lmadi, shuning uchun strofantin K ni olish uchun urug‘ini chet ellardan keltirilmoqda. Hozirgi vaqtda strofantin K introduksiya qilingan kendir o‘simligini ildiz va ildizpoyasidan olinmoqda. Quyidagi 9 jadvalda O‘zR FAga qarashli Toshkent shahrida joylashgan Botanika bog‘i hududida introduksiya qilinib o‘stirilayotgan ayrim DO‘lar to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltirilgan. Botanika bog‘i olimlari O‘zbekistonda Dorixonalar Bosh Boshqarmasi buyurtmasiga muvofiq qizil angishvonagul, dorivor marmarak, dorivor valeriana, qalampir yalpiz va boshqa dorivor o‘simliklarni introduksiya qilish mumkinligini aniqladilar. 1946 yili Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi ishtirokida Botanika bog‘ida dorivor o‘simliklarni introduksiya qilish, madaniylashtirish maqsadida dorivor o‘simliklar maydoni (uchastkasi) tashkil qilindi va tadqiqot ishlari boshlab yuborildi. 1953 yilga kelib Botanika bog‘ini dorivor o‘simliklar bo‘limidagi dorivor o‘simliklar kolleksiyasi soni 170 turdan ortib ketdi. Introduksiya qilish bo‘yicha olib borilgan tajribalar natijasida Toshkentda katta maydonlarda kendir, bo‘lakli ituzum, parpi, sekurinega, marmarak, moychechak va boshqa qimmatli dorivor o‘simliklarni O‘zbekistonni iqlim sharoitida ekib hosil olish mumkinligi aniqlandi. Toshkent Botanika bog‘i, ya’ni tajriba o‘tkazilayotgan joyni er va iqllim sharoiti Toshkent tog‘ yon bag‘ri zonasiga joylashgan. YOz bu erda issiq, quruq bo‘lib maksimal harorat eng ko‘pi bilan 43oS gacha bo‘ladi. Er yuzasi yozda 60ogacha qiziydi, bu esa o‘simliklarni umumiy holatiga yaxshi ta’sir qilmaydi. Er harorati va havo sug‘orish natijasida bir oz pasayib, turli o‘simliklarni ekish imkoniyatini beradi. Kuz iliq va quruq, ertalabki shabnam ko‘tarilgandan keyin yana quruq va iliq ob-havo sharoiti bo‘ladi. Ayrim yillarda, masalan 1956 y. kuz quruq va uzoq davom etgani uchun ayrim o‘simliklar (dastarbosh, moychechak, arslonquyrqu, qoncho‘p va boshqalar) ikki marta gullab, ikki marta hosil berishga ulgurdilar. Qish nam, yomg‘irli, kam qorli, ayrim sovuq kunlar, haftalar, hatto oylar iliq quyoshli kunlar bilan almashib turadi. Deyarli har yili er yuzasi qor bilar qoplanadi, ammo ular ko‘pincha tez erib ketadi. Toshkentda faqat eng kuchli va uzoq sovuqli vaqtlarda er 15-20 sm gacha chuqurlikda yaxlaydi. Ko‘pchilik qishlarni past harorati taxminan -18o, ayrim qattiq sovuqlarda harorat -29,5o gacha pasayadi. Bahor odatda erta keladi, kamdan kam kech keladi va yomg‘irli bo‘lib, bir xil bo‘lmaydi. U tez va kutilmaganda o‘zgarib turadi. Sovuq kunlar ko‘pincha yaxshi, quyoshli, yana qisqa yomg‘irli kunlar bilan almashib turadi. Toshkent bahorini xarakterli xususiyati kuchli sovuq kunlar kelib qolishi bilan bog‘liq bo‘lib, ayrim dorivor o‘simliklarga yomon ta’sir ko‘rsatadi. Masalan 1956 va 1957 y.y. harorat bahorda -3o gacha sovub, erdan o‘sib chiqqan belladonna, obvoynik, solyanki rixtera va boshqalarni qismlari yaxlab qolgan. Toshkentdagi bunday sovuqlar aprelni o‘rtasigacha va hatto oxirigacha (1957y.) bo‘lishi mumkin. Eng ko‘pi bilan sovuqsiz davr 7-8 oy davom etishi mumkin. Ko‘p yillik ma’lumotlar Toshkentda bir yilda o‘rtacha 360 mm yog‘ingarchilik bo‘lishi ko‘rsatadi. Qish va bahorda yog‘ingarchilikni asosiy qismi yog‘gani uchun havo namligi ko‘p. YOzgi yuqori harorati havoni namligini nisbatan kam bo‘lishini ta’minlaydi. Toshkentda kun uzunlingi faslga qarab turlicha bo‘ladi. YOzda u 15-16 soatni tashkil qiladi. YOzgi kunlar uzun bo‘lgani uchun tropik va subtropik o‘simliklar yozda yomon o‘sadi va gullaydi. Masalan yapon parpisi, ituzum (qish) va sano yoz oxirida gullaydi. Toshkent botanika bog‘i tog‘ yonbag‘rida bo‘lib, chirchiq daryosi (o‘zaniga) vodiysiga joylashgan. Eri ekib sug‘oriladigan, ishqoriy reaksiyaga ega. Namlikni etishmasligi uchun ular ariq suvlari bilan sug‘orish orqali qondiriladi. Sug‘orishsiz Toshkentda faqat rixter solyankasi, viktor ungerniyasi va boshqalarni etishtirish mumkin. Hamma introduksiya qiinatgan o‘simliklar sug‘orilishga muhtoj. Botanika bog‘ida ko‘pchilik o‘simliklarni etishtirish uchun ularni urug‘lari 3 mahal sepiladi. Qishki ekish yanvar-fevralda issiqxonalarda (qizil angishvonagul, qalampirmunchoq evgenolli rayhon, bo‘lakli ituzum va boshqalar), bahorgi – mart, aprelda erga (arpabodiyon, tirnoqgul, xantal (gorchitsa), kuzgi – avgust o‘rtalarida –qishlaydigan o‘simliklar (marmarak, lavanda, tmin (qora zira), tishli kella, belladonna va boshqalar ekiladi. Aconitum japonicum Decne – YApon parpisi Oilasi: Ayiqtovondoshlar -Ranunculaceae O‘simlik Xitoyni shimoli va YAponiyani sharqiy qismlarida keng tarqalgan. Ko‘p yillik kuchli zaharli o‘simlik. Poyasi 1 metrgacha bo‘lib, shoxlangan, och-yashil, biroz tukli, tik o‘suvchi baquvvat o‘simlik. Mahsuloti ildizpoyasi. Tarkibida alkaloidlardan akonitin, mezokoniin, gipokonitin topilgan. Nastoykasi surishga ishlatiladi: og‘riq qoldiruvchi, nevralgiyada, revmatizmda va boshqa shamollashlarda ishlatiladi. Botanika bog‘ida yapon akoniti 1956 yili birinchi marta ekilgan bo‘lib, tuganagi ekish uchun VILRdan olingan. Tor bargli ivan chay – Chamaenerium angustifolium (L.) seop. o‘simligi introduksiyasi Sog‘liqni saqlash tizimini dorivor o‘simlik mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida, xalq tabobatida keng qo‘llanilib kelinayotgan, turli biologik faol moddalar saqlaydigan, rakka qarshi, shamollovga qarshi, o‘t haydovchi va boshqa faol ta’siri bo‘lgan, ilmiy tibbiyot uchun kelajagi bo‘lgan ushbu o‘simlikni introduksiyasini o‘rganish natijalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar misol tariqasida keltirilgan. Mahsulot sanoat miqyosida tayyorlash zaruriyati bo‘yicha: o‘simlikni biologik tomonidan o‘ziga xosligi va o‘simlikni fasldagi (sezon) rivojlanish ritmlari, hamda farmakologik faol moddalarni to‘planishi dinamikasi va shular asosida ilmiy asoslangan mahsulotni yig‘ish va quritish, hamda mahsulotni chinligi va sifatini aniqlash bo‘yicha ilmiy asoslangan darajalar (kriteriyalar) asosida standartlanadi. Ivan-chay o‘simligini katta hayotini (siklini) o‘rganish, eng kerakli, qulay bo‘lgan vaqtda mahsulotni tayyorlash uchun o‘simlikni ontogenezida o‘rganib aniqlash, quyidagi masalalarni xal qilish bo‘yicha tajribalar o‘tkazildi. Ivan-chay o‘simligi o‘ziga xos katta hayot yo‘li (sikli)ni sezondagi rivojlanish ritmi va biologiyasini o‘rganildi. O‘simlikni morologo-anatomik tuzilishini va biometrik ko‘rsatkichlarini o‘rganildi, o‘simlikni ontogenezda yoshini aniqlash indikatorini aniqlash va ular asosida mahsulotni diagnostik belgilarini, mahsulotni chinligini aniqlash imkonini yaratish uchun o‘rganildi. O‘simlikni fenofazasi va generativ davrdagi fazalarini ontogenezda va o‘simlikni qaysi geografik kenglikdagiga bog‘liq holda asosiy guruh farmakologik ta’sir qiluvchi moddalarni to‘planish dinamikasini rayonlar bo‘yicha dorivor o‘simlikni mahsulotini yig‘ish muddatlari o‘rganildi va tayrlash bo‘yicha “Instruksiya” ishlab chiqildi. Me’yoriy hujjatlar uchun mahsulot tarkibidagi flavonoidlarni aniqlash usuli ishlab chiqildi. Flavonoidlarni farmakologik faolligi aniqlandi. Ivan-chay gulidan laboratoriya sharoitida rakka qarshi “Xanerol” preparatini olishni (texnologiyasini) takomillashtirish masalalarini o‘rganish. Botanika bog‘ida introduksiya qilingan dorivor o‘simliklr Sinovdan o‘tgan o‘simliklar 27 oilaga, 55 avlodga (rod) va 67 turni tashkil qiladi. Jadval 8 № Dorivor o‘simlik nomi Dorivor o‘simlik mahsuloti Dori shakli Ishlatilishi Aconitum japonicum Decne –YApon parpisi Ranunculaceae – Ayiqtovondoshlar Ildipoyasi– tugunaklari Nastoyka Og‘riq qoldiruvchi surtma, nevralgiya, revmatizm va boshqa shamollov kasalliklarini davolash uchun Adonis parviflora L. – YOzgi adonis Ranunculaceae – Ayiqtovondoshlar Er ustki qismi Nastoyka Buyrak va yurak xastaliklarida Althaea officinalis L. – Dorivor gulxayri Mavaceae – Gulxayridoshlar Ildizi
Damlama YUmshatuvchi, o‘rab oluvchi, tomoq, yuqori nafas yo‘llari, peshob yo‘llari, ich ketganda qo‘llaniladi Ammi visnaga (L.) Lam. – Tishli kella Apiaceae - Selderdoshlar Mevasi Tabletka Kellin, spazmolitik ta’siri tufay yurak toj qon tomiri, xastaligi, bronxial astmada Anisum vulgare Gaertn.- Oddiy arpabodin Apiaceae – Selderdoshlar Mevasi
Efir moyi Grudnoy eliksir, nashatirno–anis tomchisi, mevasi ichni yumshatuvchi yig‘malar tarkibiga kiradi Apocynum androsae mifolium L. – Kendir Apocynaceae– Kedirdoshlar Ildiz–ildizpoya Simarin K–strofantin YUrak xastaligida Artemisia absinthium L. – Achchiq ermon (shuvoq) Asteraceae – Astradoshlar Er ustki qismi Damlama Me’da– ichak kasalliklarida, ovqat xazim qildiruvchi, ishtaha ochuvchi Artemicia cina Berg. – Darmana shuvoq Asteraceae – Astradoshlar Urug‘i Santonin tabletka Gijja (askarida) haydovchi Atropa belladonna L. – Belladonna Solanaceae–Ituzumdoshlar Bargi, er ustki qismi, ildizi Nastoyka, quruq, quyuq ekstraktlar Og‘riq qoldiruvchi, spazmolitik, me’da–ichak kasalliklarida, grija, Brassica juncea (L.) Clern – Serept xantali Brassicaceae – Karamdoshlar Urug‘i, efir moyi Xantal qog‘ozi Revmatizmda, shamollovda Calendula officinalis L. – Dorivor tirnoqgul Asteraceae– Astradoshlar Gullari
Nastoyka YAralarni davolovchi, rakka qarshi Carum carvi L. – Tmin (qora zira) Apiaceae– Selderdoshlar Mevasi Efir moyi oziq–ovqat sanoatida, kamdan–kam ichak atoniyasida, yumshatuvchi, el haydovchi. Cassia acutifolia Delile – O‘tkir bargli sano Caesalpinaceae– Sezalpindoshlar Urug‘i, bargi Yig‘ima, damlama, tabletka Ichni suruvchi Chelidonium majus L. – Katta qoncho‘p Papaveraceae– Ko‘knoridoshlar Er ustki qismi Surtma
So‘gal kuydiruvchi, rakka qarshi, o‘t haydovchi, spazmolitik Datura innoxia Mill. – Meksika bangidevonasi Solanaceae– Ituzumdoshlar Meva, urug‘i Tabletka skopolamin Dengiz kasalligida, qusishga qarshi, tinchlantiruvchi vosita Digitalis lanata Ehrh. – Sertuk angishvonagul Scrophulariaceae- Sigirquyruqdoshlar Bargi Tabletka Yurak xastaligida Digitales purpurea L. – Qizil anigshvonagul Scrophuloriaceae– Sigirquyruqdoshlar Bargi
Tabletka Yurak xastaligida O‘rta Osiyo tabiiy florasi o‘simliklarni O‘zR FA Botanika bog‘ida, introduksiya qilish nuqtai nazaridan o‘rganishdagi ayrim uslubiy masalalar O‘rta Osiyo tabiiy florasi o‘simliklarini Toshkent sharoitida introduksiya qilishni o‘rganish bo‘yicha ishlar O‘rta Osiyo davlat universiteti (SAGU) olimlari tomonidan 1921 yilda I.A.Raykova, S.N.Kudryasheva, keyinchalik Z.P.Boganseva, F.N.Rusakov va boshqalar tomonidan olib borilgan. Hozirgi vaqtda O‘zbekiston o‘simliklar resurslarini va ularni madaniylashtirish bo‘yicha tadqiqot ishlarini O‘zR FA botanika instituti olimlari tomonidan olib borilmoqda. O‘simliklarni ekologik tomondan o‘rganishni assoiy uslubi, ularni turli sharoitlarda o‘sishi va rivojlanishi, ya’ni o‘sish davri-haytini turli davrlaridagi, o‘sayotgan joylaridagi farqlanishini nazorat qilishdan iborat. Uning uchun O‘zR FA Botanika bog‘i O‘rta Osiyo tabiiy florasining o‘simliklarini har yili turli ekspeditsiyalar uyushtirib, barcha zonalardagi, tekis qirlar, baland tog‘lar va boshqa joylardagi o‘simliklar va joylarga tegishli barcha ma’lumotlar mufassal yozib boriladi. Introduksiya qilishni mo‘ljallangan o‘simliklarni urug‘larini, piyozboshlarini, tuganaklari, ildizpoyalari va o‘sib turgan o‘simlikni ham butunligicha olib keltirib, botanika bog‘i sharoitida o‘stirish va shu jarayonga, introduksiyaga tegishli bo‘lib, botanika bog‘ida o‘stirishdagi o‘zgarishlarni o‘rganib va olingan ma’lumotlardan tahlil qilishda foydalaniladi. CHunki har bir o‘simlikni biologik turini hamma tomondan bilish shart. Uning hayoti, biologiyasi, fenologiyasi, unib chiqadigan urug‘ ekologiyasi, yosh, o‘rtacha va qari yoshdagilarini, hayotini davomiyligi, o‘sayotgan joyni sharoiti, o‘sishga ta’sir qiluvchi omillar, o‘simlikni rivojlanishi (etap) bosqichlari, ularni gullashi, meva tugishi, changlanishi, tarqalishi yo‘llarini o‘rganish lozim. YUqoridagi ishlarni introduksiya tajribalarini asosi sifatida qabul qilish bilan birga O‘rta Osiy florasi o‘t o‘simliklarini introduksiyasini o‘ziga xosligini e’tiborga olmoq kerak. O‘rta Osiyo tabiiy florasi o‘simliklari birlamchi introduksiyasi eng avvalo o‘simlik turini sharoit o‘zgarishiga reaksiyasi bo‘yicha maksimal ma’lumotlarni olish, uning biologiyasi, fenologiyasi va ekologiyasini shu o‘simlikni botanika bog‘i sharoitida ekishda foyalanish bo‘yicha dastlabki baholash imkoniyatini olish va kelajakda aniq sharoitda ekishda foydalaniladi. CHunki o‘simlik to‘g‘risidagi botanik ma’lumotlar ko‘rincha o‘simlikni tabiiy sharoitdagi morfologiyasini tasvirlangan bo‘ladi xolos. Tabiiy florani turli o‘simliklarini har xil ekologik sharoitlarda madaniylashtirilganda va o‘stirilganda birinchi navbatda o‘simliklarni ekologik o‘zgarishga moyilligi (plastichnost) va tabiiy bo‘lmagan boshqa sharoitda moslashuv imkoniyati mavjudligi (adaptivnыe vozmojnosti) aniqlanadi. O‘rta Osiy tabiiy florasini o‘simliklarini Toshkent sharoitiga introduksiya qilishda noyob (redkix), endemik va «reliktovыx» bo‘lib, qisqa ekologik areali bo‘lgan, tabiiy sharoitlarga moslashganlarini maxsus, o‘ziga xos substratlarda: gipsli, sho‘rxok va ohakli va boshqa joylarga moslashganlariga alohida e’tibor qaratildi. Introduksiya qilinayotganda turli vertikaal poyaslarni va ulardagi er qatlamlari kabi omillar ham inobatga olindi. SHularga qaraganda, yovvoyi holda o‘suvchi biologiyasi, ekologiyasi turlicha o‘simliklarni, Toshkent sharoitiga moslashtirish, introduksiya qilish ishlarini naqadar murakkab va qiyin jarayon ekanligini ko‘rsatadi. O‘rta Osiyo flora o‘t o‘simliklarini madaniylashtirib o‘stirishni ko‘p yillik tajribalari shuni ko‘rsatdiki, birinchi navbatda obdon erni ekishga tayyorlash kerak va unib chiqqan o‘simlikni birinchi yili qattiq parvarish qilish lozim. Ekishdan oldin erni 25–30 sm chuqurlikgacha chopish, hamda 1–2 chelak qum va 2 chelak chirigan barglarni 1 m2 erga solish kerak. Daryo qumi, ayrim hollarda granit maydasi erni mexanik tarkibini yaxshilab uni engilroq qiladi, chirigan barglar esa oziq moddalar miqdorini oshiradi (asosan gumin kislota unumlari). Bu esa o‘z navbatida o‘simlikni o‘sishi va rivojlanishiga ayniqsa birinchi yili ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Introduksiya qilinayotgan o‘simlikni er ostki qismi oldiniga chopilgan, yumshatilgan, oziq moddalariga boy bo‘lgan erni yuza qatlamida (25–30 sm) bo‘ladi. Bu o‘simlikni o‘sishi va rivojini yaxshi ta’minlaydi. Introduksiya qilinayotgan o‘simliklar o‘zini tabiiy sharoitidan ko‘chirilib, boshqa sharoitga ekilganda, yaratilgan bir xil edafik sharoitga tabiiy turlicha reaksiya beradilar. Ushbu reaksiyalarni e’tiborga olib, introdutsentlarni shu yaratilgan edafik faktorlarga bo‘lgan munosabatlari ularni ekologik plastikligini (moslanuvchanligi) aniqlash, shunga qarab agrotexnik tadbirlarni olib borish lozim bo‘ladi, ular asosan yaxshilab begona o‘tlardan tozalanishi (propolka), quyosh tikkaga kelganda ularni oftob nuri issig‘idan pana qilishlar ularni biotsenotik arealini aniqlash imkonini beradi. Ekologik areali tor o‘simliklarni introduksiya qilinayotganda erni maxsus tayyorlanadi, ularni tabiiy o‘sayotgan joyi sharoitiga yaqinlashtiriladi. Erga galofit ostiga sho‘rxok tuproq, psammofitlar ostiga o‘ralar kovlanadi va ular qum bilan to‘ldiriladi, gipsofitlar ostiga esa tarkibida gips saqlagan tuproq solinadi (ular o‘simlikni tabiiy o‘sayotgan joyidan keltiriladi). Bir xil o‘simliklar bu yaratilgan sharoitda yaxshi o‘sib rivojlanadi boshqalari esa oddiy sharoitda ham o‘saveradi. Urug‘lar asosan kuzda sepiladi 0,5-1sm, kamdan-kam 2sm chuqurlikda. Mayda urug‘lar er yuzasiga sepiladi, bir oz qum aralashtirib. Hamma sepilgan urug‘lar ustiga guruch shulxasi bilan sepiladi (qoplanadi). Bunda erta bahorda er qobig‘i hosil bo‘lmaydi va urug‘lar oson unib chiqadi. Urug‘lar sepilgandan unib chiqaboshlagan va rivojlanaboshlagani jurnalga yozib boriladi (fenologiyasi) jadval 13,14. Jadval 9 O‘zR FA Botanika bog‘ining O‘rta Osiyo tabiiy florasini 2 pallali o‘simliklar uchastkasiga keltirilgan introduksiya materiallarini hisobga olish kitobi O‘sim-likni raqa-mi Hisobga olish sanasi O‘simlikni keltiril-gandagi nomi Qachon, qaerda kim tomonidan terilgan Materi-alni soni va turi Sepil-gan, ekilgan vaqti Sepil-gan, ekilgan joyi Qachon va kim tomonidan nomi aniqlangan 11214 4. VI 1973 Bulbosapo- narria se- vertzovii Surxondaryo vil. SHurob qishl., ohak, I. Belolipov, 29.V 1973 y. 10 ta tuganak 4.VI 1973 R-Z-4-4 Fenologik nazorat har kuni yil davomida olib boriladi: bahorda, o‘simlik tez o‘sayotganda har kuni, yoz va kuzda o‘sishi sekinlashganda har 3-5 kunda, qishda har 15-kunda. SHunday qilib, har bir fenofazani boshlanishi va oxirini aniq belgilanadi. Ilova qismida esa o‘sish va rivojlanishdagi turli chetlanishlar, urug‘ o‘zi sepilib qolishi (samosev), zararkunandalar va kasalliklar va hokozolar yozib boriladi. Ekologik nazorat vaqtida quyidagilarga ko‘proq ahamiyat beriladi: sug‘orishga bo‘lgan o‘simlikni reaksiyasi, yorug‘likka bo‘lgan munosabati (yorug‘likni yaxshi ko‘rishi, soyaparvarligi, quyosh tikkaga kelganda pana qilish); yozni issiq haroratiga munosabati: so‘lishi, barglarni to‘kishi, novdalarini qurishi va h.k.); Bahorgi va kuzgi sovuqlarga chidamliligi, qishni past harortiga munosabati, erni qishda yaxlashidan keyin o‘simlikni qurib qolish yoki qolmasligi; erni mexanik va qisman kimyoviy tarkibi, chopiqqa (drenaj) talabi, erga mayda toshlar (galkalar), qum, gips, tuz, er osti suvlariga munosabati aniqlanadi. Alohida ahamiyat beriladi: bahor oxiri va erta kuzda birdan keladigan sovuqlarga munosabati o‘rganilib, introdutsentlarni bemahal keladigan noqulay ob-havo sharoitlarni ko‘tarilishi yoki chiday olmasligi aniqlanadi. YUqorida qayd qilingan introduksiya uslublari O‘rta Osiy o‘t o‘simliklarini bioekologik xossalarini o‘rganishda va birlamchi introduksiya qilishda katta ahamiyatga ega bo‘lib, sanoat miqyosida etishtirish uchun tadqiqotlarni debochasi, ya’ni boshlanishi hisoblanadi xolos. Toshkent Botanika bog‘ida introduksiya qilingan Atropa belladonna L.ning bioekologik xususiyatlari. Atropa belladonna L. – Ituzumdoshlar-Solanaceae oilasiga kiradi. U ko‘p yillik o‘t o‘simlik bo‘lib, usimlikning ildizlari vegetatsiyasining birinchi yili o‘q ildiz, ikkinchi yilidan ildizpoyaga aylanadi, ildizpoyasi yo‘g‘on, silindrsimon, sershox, kuchli tarmoqlangan [7,8,36,93]. Atropa belladonna L. – oddiy belladonna issiq sevar, ko‘p yillik o‘t o‘simlik bo‘lib, yovvoyi holda asosan tog‘li, kengbargli (ayniqsa qayinlar) va oqqarag‘ayli o‘rmonlarning yorug‘ tushadigan joylarida, yalangliklarda, daraxt kesib ochilgan joylarda, chakalak hosil qilib o‘suvchi butalarning chetlarida yumshoq, chirindiga boy bo‘lgan tuproqlarda o‘sadi Tarqalish areallari. O‘simlikning tabiiy tarqalishi: Bolqon-Kichikosiyo, O‘rtaerdengizi, g‘arbiy Evropaning tog‘li o‘rmonlari (Britan oroli, Fransiyaning shimolida, Belgiya, Germaniya, Avstriya, SHvetsariya, Italiya va Bolqon yarimoroli) da uzun areallar hosil qiladi. Undan tashqari Ukrainada, Karpat tog‘lari: Ujgorod atroflarida, Uj daryosi chap qirg‘oqlarida va Lotorits daryosining o‘ng qirg‘oqlarida, Qrimda dengiz satxidan 400 m. balandlikdagi joylarida uchraydi..Bundan tashqari Afrikaning shimoliy hududlarida, Eron va Afg‘onistonda ham tarqalgan. Moldaviyada yovvoiy holda kam tarqalgan bo‘lib, (2 ball) uni litsenziyasiz terish taqiqlangan. Hozirda o‘simlikning katta plantatsiyalari MDX ning Lubna, Krasnadar o‘lkasi va Voronej oblastlarida mavjud. Introduksiyasi: Atropa belladonna o‘simligi o‘simliu ilk bor Q.X. Xodjaev va X.X.Xolmatovlar tamonidan 1944 yilda Toshkent Botanika bog‘i sharoitida introduksiya qilishgan []. Atropa belladonna o‘simligi O‘zbekiston sharoitida tabiiy holda umuman uchramaydi. O‘zRFA Botanika bog‘i “Tibbiyot botanikasi” laboratoriyasining ekspozitsiyasida saqlanib kelinyotgan Atropa belladonna dan olingan urug‘lar asosida ikki xil sharoitda ekilgan (quyosh yoki ochiq maydon va soya) o‘simliklarda ilmiy izlanishlar olib borildi. Toshkent vohasi sharoitida o‘simlikning bioekologik xususiyatlaridan: ontogenezi, suv rejimi, gullash biologiyasi o‘rganildi hamda urug‘dan va ko‘chatdan ko‘paytirish usullari ishlab chiqildi. 2005-2007 yillarda urug‘larning laboratoriya sharoitidagi unib chiqishi kuzatilganda, Petri likobchasidagi (3.2-rasm) urug‘lar uchun qulay harorat 22-240S bo‘lib, haroratning bu darajasida 12-18 kungacha unuvchanlik 90-95%, ni tashkil etdi. Olingan natijalar 15-jadvalda keltirilgan. Dala sharoitida o‘simlik urug‘lari erta baxorda va kech kuzda ekiladi. Agar o‘simlik urug‘lari kech kuzda ekilsa erta baxorda unib chiqadi va birinchi vegetatsiya yilida ontogenezning barcha bosqichlarini o‘taydi. Urug‘lar baxorda ekilganda esa birinchi vegetatsiya yili ontogenezni to‘liq o‘tamaydi. Birinchi vegetatsiya yilida quyoshdagi o‘simliklar iyul oyining oxirida g‘unchalashi generativ davri kuzatilib, g‘unchalar II-tartibli novdalarning barg qo‘ltiqlaridan paydo bo‘ldi. Soyadagi o‘simliklarda g‘unchalash avgust oyidan boshlandi. Iyulning oxirida quyosh sharoitdagi o‘simliklarda II-tartibli novdalar hosil bo‘ldi. Birinchi yilgi o‘simliklarning generativ davridagi gullash jarayoni juda kam bo‘ladi, bir tupda 8-9 ta gina gullarning ochilishi kuzatildi. Avgustning boshida ochilgan gullar gullashi 14-16 kunchagcha davom etib, oy oxiriga kelib mevalarning shakillanishi boshlandi. Soyadagi o‘simliklarda g‘unchalash avgust oyidan boshlandi hamda ularning balandligi 25-28 sm ga etdi. O‘simlikdagi barglar soni 20-25 ta ni tashkil etdi. Quyosh sharoitida o‘sgan o‘simliklarda birinchi vegetatsiya yilida mevalarning pishib etilishi sentyabr oyining oxirida kuzatildi. O‘simliklarning umumiy balandligi 35-40 sm ga etdi. Oktyabr oxiri noyabr boshlarigacha quyoshdagi o‘simliklarning g‘unchalashi, gullashi, mevalarining shakllanishi, pishib etilishi bir vaqtning o‘zida davom etdi. Ikkinchi yilgi (2006) quyoshdagi o‘simliklarning vegetatsiyasi mart oyining boshlaridan boshlandi. Soyadagi o‘simliklarning vegetatsiyasi esa martning o‘rtalaridan boshlandi. Bu yildagi o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi birinchi yilgi soyadagi o‘simliklardan farq qilib, fazalarining boshlanishi ancha oldinga surildi. Mart oyining oxirida o‘simliklarning balandligi 5-7 sm ga etdi. Bu paytda havoning o‘rtacha harorati 11,80S ni tashkil etib, yog‘ingarchilik miqdori 70,6 mm bo‘ldi. Bu yili quyoshdagi o‘simliklarning rivojlanish surati jadal bo‘lib, may oyining boshlarida ularning balandligi 20-25 sm ni tashkil etdi. 10-mayga kelib o‘simliklarda birinchi g‘unchalar paydo bo‘la boshladi, 20-mayda esa o‘simlikdagi g‘unchalar gullay boshladi. Soyadagi o‘simliklarning bu oyda jadal o‘sishi kuzatildi. Quyoshdagi o‘simliklarda mevalarining shakllanishi iyun oyidan boshlanib, ularning pishib etilishi iyul o‘rtalariga to‘g‘ri keldi. SHu oyining oxirlarida o‘simlikning balandligi 75-80 sm ga etdi. Avgust boshlarigacha o‘simlikning yoppasiga gullashi davom etib, ikkinchi yarimidan gullash pasaydi. Oy oxirida esa har bir tupda 3-5 tagacha gullari ochildi va mevalarining pishishi ko‘payib, 28,2±1,3 donagacha etdi. Vegetatsiya davomida har bir tupda o‘rtacha 70-80 ta gullar paydo bo‘ldi. Soyadagi o‘simliklarning ikkinchi vegetatsiya yilida g‘unchalarining hosil bo‘lishi iyun oyidan boshlanib, birinchi gullarining ochilishi esa iyun oyining o‘rtalaridan kuzatildi. O‘simlik mevalarining shakillanishi iyul oyining boshlariga ularning to‘liq pishib etilishi esa avgust oyining boshlariga to‘g‘ri keldi. SHu oyining oxirlarida o‘simliklarning balandligi o‘rtacha 75,5±1,2 sm dan bo‘ldi. O‘simliklarning g‘unchalari, gullari va mevalar soni birinchi yilgidan ko‘p bo‘lib, vegetatsiya davomida bir tupda 58±2,1 ta gacha gul hosil qildi. Uchinchi yilgi (2007) quyoshdagi o‘simliklarning vegetatsiyasi fevral oxiri mart oyning boshlaridan, soyada 10-martdan boshlandi. Har ikkala sharoitda ham uchinchi yilgi o‘simliklarning o‘sishi sur’ati ikkinchi yilgi o‘simliklardan jadalligi kuzatildi. Quyosh sharoitidagi o‘simliklar generativ davrga aprel oxiridan o‘tdi. 30 aprelda o‘simliklarda g‘unchalarning paydo bo‘lishi kuzatilib, may oyining ikkinchi dekadasiga kelib gulladi. Bu vaqtda ularning balandligi 30-35 sm ni tashkil etdi. O‘simliklardagi mevalarning shakillanishi may oxirlaridan boshlandi, iyun oyining oxirlariga kelib ularning to‘liq pishib etilishi kuzatildi. May oyining o‘rtalarida soyadagi o‘simliklarning balandligi 25-30 sm ni tashkil etib, shu oyning o‘rtalarida g‘unchalashi va oy oxirida gullashi kuzatildi. Mevalari iyundan shakillanib ularning to‘liq pishib etilishi iyul oxirlariga to‘g‘ri keldi. Bu paytda o‘simliklarning balandligi 75-80 sm ni tashkil etdi. Keyingi oylarida (avgust, sentyabr, oktyabr) birinchi va ikkinchi yilgi o‘simliklarga o‘xshab rivojlanish fazalari bir paytning o‘zida davom etaverdi. Uchinchi yilgi quyosh sharoitidagi o‘simliklarning umumiy vegetatsiya davri 240-260 kun va soyada 235-241 kunni tashkil etdi. Atropa belladonna ni kimyoviy tarkibini xar hil geografik iqlim sharoitlarga xos bo‘lgan joylarda juda chuqur o‘rganishgan bo‘lib, V.I.Muraveva, A.I.Bankovskiy va E.V YUdinsevalar (1950) 1948 yilda Butunittifoq dorivor va xushbuy o‘simliklar Institutining (VILAR) Ukraina (Poltava oblastida) tajriba maydonida qator tajribalar qilib o‘simlik organlaridagi alkaloidlar miqdorini o‘sish dinamikasida o‘rganishgan va vegetatsiya davomida uning turlicha bo‘lishini aniqlashgan. Unga ko‘ra o‘simlikning ildizida 0,56% gullash davrida; poyasida 0,42% va barglarida 0,68% g‘unchalash davrida; hamda reproduktiv organlarida 0,75% gacha urug‘ pishish davrida alkaloidlar maksimum darajada yig‘ilib, bir tup o‘simlikda urug‘lar shakillanayotgan davrda eng ko‘p bo‘lib 328 mg gacha alkaloid to‘planganligi aniqlangan. Bundan tashqari V.M. Stulnikov (1953), G.N.Buzuk, M.YA.Lovkova, YU.V.Naydenov (1991) va boshqalarning ishlarida ham o‘simlik a’zolaridagi alkaloidlar miqdorini rivojlanish davomidagi o‘zgarishlarini o‘rganganligini ko‘rish mumkin. Unga ko‘ra tabiiy holda o‘sib rivojlangan yoki soya joylarda o‘stirilgan o‘simliklar tarkibidagi alkaloidlar miqdoridan quyoshli joylarda o‘sgan yoki ekib o‘stirilgan o‘simliklarning tarkibidagi alkaloidlar miqdori ancha ko‘p bo‘lishini aniqlashgan. Introduksiya qilinayotgan Atropa belladonna xalq ho‘jaligidagi axamiyatini baholash uchun avvalo uning kimyoviy tarkibini o‘rganish muhim hisoblanadi. SHu bois, ilmiy izlanishlarimizda ikki xil sharoitda ekib o‘stirilgan o‘simliklarning yashil massasining biokimyoviy tarkibi rivojlanish fazalari bo‘yicha xar hil organliridagi alkaloidlar miqdori aniqlandi. O‘z RFA “Botanika” IICHM Botanika bog‘i sharoitida o‘stirilgan Atropa belladonna ning tarkibidagi alkaloidlar miqdori Toshkent Farmatsevtika Instituti hamda O‘z RFA ning O‘simliklar moddalari kimyosi Instituti ilmiy xodimlari bilan birgalikda aniqlandi. Quyosh sharoitida o‘sgan birinchi yilgi o‘simliklar vegetatsiya poyasida, g‘unchalash fazasida 0,32%, bargida 0,48%; shunga muvofiq soyadagi o‘simliklar poyasida 0,28%, bargida 0,43%; quyoshda gullash fazasida poyasida 0,27%, bargida 0,60%; soyadagi o‘simliklar poyasida 0,19%, bargida 0,52% bo‘lib, mevalash fazasida bu ko‘rsatkichlar quyosh sharoitidagi o‘simliklar poyasida 0,21%, bargida 0,42%, va urug‘larida 0,53%; soyadagi o‘simliklar poyasida bu fazada 0,14%, bargida 0,36% va urug‘larida 0,40% gacha tropan guruhiga kiruvchi umumiy holdagi alkaloidlarning borligi aniqlandi Toshkent Botanika bog‘i sharoitidagi o‘stirilayotgan Atropa belladonna tarkibidagi alkaloidlar miqdori XI-Davlat Farmakopeyasidagi talablarga to‘liq javob berib, sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqli katta maydonlarda etishtirish mumkinligidan dalolat beradi. Demak, olib borilgan tajribalar natijalariga ko‘ra quyosh sharoitda o‘sgan o‘simliklar tarkibidagi alkaloidalar miqdori, soya sharoitida o‘sgan o‘simliklar tarkibidagi alkaloidlar miqdoridan biroz ko‘p bo‘lib har ikki sharoitdagi o‘simliklar tarkibidagi to‘plangan alkaloidlar miqdori Davlat Farmakopeyalari talablariga to‘la mos keladi. Adabiyotlar 1.Atlas arealov i resursov lekarstvennыx rasteniy.- Moskva. 1976. - s.127, 249. 2.Berejinskaya V.V., Zemlinskiy S.E., Kushke E.E., Muraveva V.I. va Satsыperov F.A. Belladonna. Medgiz – Moskva, 1953. - 115 s. 3.Vulf E.V., Lyubimenko V.N., Plotnitskiy G.A., Albrext E.A. Belladonna Atropa belladonna L. Eyo rasprostranenie i kultura v Krыmu.- YAlta. 1917. - 46 s. 4.Gaevskaya O.A. Issledovanie travы krasavki kak istochnika promыshlennogo polucheniya alkaloidov. Avtoref. dis. na soisk. uch. step. kand. farmats. nauk. / VNII lekarstv i arom. rast. RASXN. – Moskva, 2004. – 21 s. 5.Gammerman A.F. Issledovaniya listev krasavki, vыrashshennыx na uchastke lekarstvennыx rasteniy Glavnogo botanicheskogo sada. // Vestnik farmatsii. – M.: 1928. - №6. 6. Dusmuratova F.M., Tuxtaev B.E. Introduksiya i metodы vozdelыvaniya Atropa belladonna L. // Uzbekskiy biologicheskiy jurnal. – Tashkent, izd. Fan Akademii nauk RUz. 2007. – S. 57-60. 7.Dusmuratova F.M. Atropa belladonna ning biomorfologik xususiyatlari. //Sovremennыe problemы strukturnoy botaniki. Materialы respublikanskoy nauchnoy konferensii. – Tashkent, 2010. – S. 39-41. 8. Dusmuratova F.M.,Tuxtaev B.E. Atropa belladonna L. ning introduksiya sharoitida o‘stirilishi.// Xorazm Ma’mun Akademiyasining 1000 yilligiga bag‘ishlangan yosh olimlarning xalqaro ilmiy konferensiyasi, Xiva2006.b. 214-215 9.Dusmuratova F.M. Rost i razvitiya Atropa belladonna L. v usloviya Uzbekistan. //Biologiya Nauka XXI veka. 13-ya Puщinskaya mejdunarodnaya shkola-konferensiya molodыx uchuennыx. 28 sentyabr-2 oktyabr. Puщina 2009. s.227-228 10.Zemlinskiy S.E. Lekarstvennыy rasteniya SSSR. Moskva, Medgiz. 1958. S. 14, 11.Flora SSSR. T. XII. Izd. Akademii Nauk SSSR. -Moskva,1955.Leningrad. 12.Sidelnikov N.I. Izuchenie biologicheskix osobennostey Atropa belladonna L s selyu vvedeniya kulturu v Sentralno-CHernozemnom 15-Ma’ruza Mavzu: Dorixonalar tizimida va farmatsiya sanoati uchun tayyorlanadigan o‘simliklar Mavzu 2 soatga mo‘ljallangan Ma’ruza rejasi: 1. Dorixonalar tizimida va farmatsiya sanoati uchun tayyorlanadigan o‘simliklar 2. O‘zbekistonda yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklardan tibbiyotda foydalanish uchun tavsiyalar. 3.O‘zbekistonda yig‘ib olinishi mumkin bo‘lgan dorivor o‘simliklar. 4. Ekish uchun tavsiya etiladigan dorivor usimliklar ro‘yxati, 5. CHet ellardan olinadigan dorivor ayrim o‘simliklar ro‘yxati. Tayanch iboralar: dorixonalar tizimi, farmatsiya sanoati, yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklar, yig‘ib olinishi mumkin bo‘lgan dorivor o‘simliklar, ekish uchun tavsiya etiladigan o‘simliklar, chet ellardan olinadigan ayrim dorivor o‘simliklar ro‘yxati, inventarizatsiya qaydnomasi Abu Rayhon Beruniy (973-1048) «Kitob as-Saydana fi-t-tib» («Farmakognoziya») nomli mashhur asarida o‘sha davrda sharqiy xalqlar orasida qo‘llanilayotgan barcha o‘simliklarni, xar xil nomlanishini, bir o‘simlikning bir nechta sinonimi borligi yoki bir nom bilan, bir nechta o‘simlikning atalishini, ularni topishda va foydalanishda qiyinchilik tug‘dirayotganini inobatga olib, «Saydana» asarini yaratgan. Unda o‘simliklarning barcha millatlar va shevalardagi nomlarini keltirib, lotin tilida yozgan. Foydalaniladigan o‘simliklarning tavsifi, morfologik tuzilishini yoritib berib, o‘simliklarni yig‘ish va ulardan foydalanish uchun bebaho qulaylik yaratgan. Xozirgi kunda tug‘ilayotgan bolalarning ko‘pchiligi allergiya, diatez va boshqa turli og‘ir kasalliklariga chalingan holatda dunyoga kelmoqda. Kimyoviy moddalarni inson genetikasiga ta’siri tufayli xar xil nuqsonli bolalar tug‘ilib, «dori kasalligi» degan iboralar paydo bo‘lib, yangi, avval kuzatilmagan kasalliklar yuzaga kelmoqda. Qadimdan qo‘llanilib kelayotgan dorivor o‘simliklar bezarar, asorat qoldirmaydi, degan fikrlar, davolovchi mutaxassislar va davolanuvchi aholi orasida keng tarqala boshladi. Bunday vaziyat er yuzidagi deyarli barcha davlatlarni qamrab oldi. Avval, xalq tabobati deganda bu masalaga bir oz ishonchsiz va tanqidiy qaralgan bo‘lsa (ayniqsa sobiq SSSR davrida), xozirgi kunda barcha qit’alarda xalq tabobatini rivojlantirish masalasi ko‘rilib chiqilmoqda. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti 2003 yil iyun oyida Jeneva shahrida «Dorivor o‘simliklarni yig‘ish va ekib o‘stirish», «Dorivor o‘simliklarning xavfsizligini baholash» mavzularida ilmiy va amaliy anjuman o‘tkazdi. Anjumanda Xitoy, Malayziya va boshqalar, rivojlangan davlatlardan Amerika, Kanada, Angliya va boshqa davlatlar mutaxassislari qatnashdi. Rivojlangan davlatlarda oxirgi o‘n yillikda dorivor o‘simliklar mahsulotini ishlatish 10 mlrd. AQSH dollariga etganligi qayd qilindi. Xozirgi kunda Evropa dorivor o‘simliklar bozorida sotiladigan o‘simliklar mahsulotining umumiy qiymati 1,1 mlrd. AQSH dollariga teng. Evropada o‘simliklar va ularning mahsulotlarini sotib oluvchi davlatlar Germaniya, Fransiya va Italiya hisoblanadi. Dunyodagi yirik dorivor o‘simliklar xom ashyosini sotib oluvchi (importer) davlatlar Davlat Miqdori (tonna) AQSH dollari (mln) AQSH
51600 118
Angliya 730
24 Germaniya 45400 107
Gonkong 80555
332 Ispaniya 7350 24
Italiya 10400
39 Koreya
34200 53
Pokiston 12550
43 Singapur 8500 60
Fransiya 19800
46 Xitoy
9300 36
YAponiya 57850
158 Umumiy
344900 1010
Asosiy dorivor o‘simliklar xom ashyosini etkazib beruvchi davlatlar orasida eng yirik davlat Xitoy bo‘lib, 140450 tonna mahsulot sotadi, so‘ngra keyingi o‘rinlarni Xindiston - 35650 tonna, Germaniya -14900 tonna, CHili - 11700 tonna, Singapur - 14400 va boshqa davlatlar egallaydi. Mustaqil davlatlar hamdo‘stligiga a’zo davlatlarda ham dorivor o‘simliklar va ulardan tayyorlanadigan dori vositalariga e’tibor kuchayib bormoqda. Ayniqsa, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va boshqa davlatlarda xalqaro korporatsiyalar va farmatsevtik firmalarda, dorivor o‘simliklardan tayyorlangan choylar, yig‘malar, ekstraktlar, damlamalar, qaynatmalar keng qo‘llanila boshladi. Xozirgi kunda chet el etuk davlatlarida (Evropada) Abu Ali ibn Sino tavsiya ilgan o‘simliklar va yig‘malardan foydalanadigan yirik korxona va tashkilotlar mavjud. O‘zbekistonda, olim vatanida, bunday tashkilot eki korxonalarni tashkil qilish juda o‘rinlidir. O‘zbekistonda ham bu sohada ayrim izlanishlar olib borilmoqda, ammo respublikaning xali imkoniyatlari katta. O‘zbekiston florasi 4 mingdan ortiq o‘simliklarni o‘z ichiga oladi. SHulardan 600-700 turi xalq, va ilmiy tibbiyotda ishlatiladi. Ilmiy tibbiyot ehtiyoji uchun 100 dan ortiq dorivor o‘simliklar mavjud. Ko‘pchilik o‘simliklarni ishlatish uchun tavsiyalar qilingan. Lekin hozirgi kunda yovvoyi holatda o‘sadigan, farmatsevtika sanoatida yoki dorixonalar tizimida ishlatilishi mumkin bo‘lgan bir qancha dorivor o‘simliklar e’tiborsiz qolmoqda. O‘zbekistonda farmatsevtika sanoati, tibbiyotda qo‘llash uchun quyidagi o‘simliklarning zahirasiga putur etkazmasdan, etarli miqdorda yig‘ib olishni tashkil qilishi mumkin. YOvvoyi holda o‘sadigan va O‘zbekiston farmatsevtika sanoati uchun tavsiya qilinadigan o‘simliklar O‘simlik nomi Yig‘iladigan xom ashyosi Xar yili yig‘ib olish mumkin bo‘lgan miqdori (tonna) Ilova
Afsonak (Thermopsis R. Br.) o‘ti
125 Achchiqmiya (Sophora pachycarpa C.A. Meu) o‘ti 50
Isiriq (Peganum harmala L.) L.)agta1a .) o‘ti
350 Itsigak (Anabasis aphylla L.) o‘ti 5
mevasi ildizi 100 20
SHirinmiya (Glycyrrhiza glabra L.) iddizi
30 Qizilcha (Ephedra L.) o‘ti (yosh novdalari) 60
YApon soforasi (Sophora japonica L.) g‘unchasi mevasi 50 10 Manzarali daraxt sifatida ko‘p o‘stiriladi O‘zbekiston dorixonalarida foydalanish uchun tavsiya qilingan yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklar O‘simlik nomi Yig‘iladigan xom ashyosi Xar yili yig‘ib olish mumkin bo‘lgan miqdori (tonna) Achchiq toron (suv qalampiri) (Polygonum hydropiper L.) o‘t qismi 3 Achchiq shuvoq (ermon) (Artemisia absinthium L.) o‘t qismi 50
Bo‘ymadoron (Achilla millefolium L.) guli (o‘ti) 10 Gazanda (Urtica dioica L.) bargi 1 Dalachoy (Hypericum perforatum L,) o‘t qismi 10
Jag‘-jag‘ (Capsella Burza pastoris L.) o‘t qismi 5 Kiyik o‘ti (Zizphora pedicellata Parij et Vved.) o‘t qismi 20
Na’matak (Rosa L.) mevasi
50 Otquloq (Rumex convertus Willet.) ildizi mevasi 0,5
0,5 Tog‘rayxon (maydagulli) (Origanum tythanthum) Gontsch L.) o‘t qismi 50
Qirqbo‘g‘im (Equisetum arvense L.) o‘t qismi 5 Qush toron (Polygonum aviculare L.) o‘t qismi 3 SHaftoli bargli toron (Polygonum persicaria L.) o‘t qismi 3 Bu jadvalda asosan ko‘proq qo‘llaniladigan o‘simliklarning ro‘yxati keltirildi. Extiyojga ko‘ra o‘simliklarning bu ro‘yxatini yanada kengaytirish mumkin [9,10]. 7 Ilmiy va xalq tabobatida davolash uchun, yig‘malar tayyorlashda, sachratqi, qirqbo‘g‘im, bo‘ymadoron, dalachoy va boshqalar xom ashyosidan foydalanilgan. Jigar sirrozini davolash uchun dalachoy, bo‘ymadoron, qushtarssh- mavrak, dastarbosh, moychechak, qariqiz, andiz xom ashyolaridan tayyorlangan yig‘malar tavsiya qilingan. Xuddi shunday holat me’da yallig‘lanishi (gastrit), me’da yarasi (yazva), xolangit, xoletsistit, pankreatitlarni davolash uchun xududdagi yovvoyi holda o‘sadigan o‘simliklarning turlaridan foydalanish mumkin. O‘zbekistonda yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklardan tibbiyotda foydalanish uchun tavsiyalar O‘zbekiston viloyatlari har xil geografik mintaqalarga joylashgani tufayli, o‘simliklarni turi va ulardan olinadigan mahsulotni hajmi har xil bo‘lganligi tufayli, biz ish jarayonida yig‘ilgan ma’lumotlarimizga suyangan holda 5 ta viloyatni nisbiy dorivor o‘simliklarga boy deb chiqardik. Tavsiya etilgan o‘simliklarni o‘sadigan erlari va zahiralari aniqlangan. Samarqand viloyati (Misol tariqasida)] a) G‘arb tumanlarida uchraydigan va yig‘ib olinsa bo‘ladigan dorivor o‘simliklar: - bozulbang – Lagochilus inebrians Bge. (qizil kitobda), labguldoshlar-Lamiaceae - isiriq (garmala) Peganum garmala L., tuyatovondoshlar-Zygophyllaceae -oqquray (psoraleya) – Psoralea drupacea Bge., dukkakdoshlar- Fabaceae - achchiqmiya (sofora tolstoplodnaya) – Sophora pachycarpa C.A.Mey., dukkakdoshlar-Fabaceae - bodomcha (mindal) – Amygdalis spinosissima Bge.Mem., ra’noguldoshlar – Rosaceae B) Janubiy SHarq erlarida uchraydigan dorivor o‘simliklar: - qizilpoycha (zveroboy sheroxovatыy) – Hypericum scabrum L. - kiyik o‘ti (zizifora svetonosnaya) - Ziziphora pedicellata Pazijet Vved. - ermon (polыn)- Artemisia absinthium L. - tog‘rayhon - Origanum titthantum Contsch. - na’matak har xil turlari – Rosa sp. - sariq andiz – Inula grandis Schrenk. - qizilmiya - Glycyrrhiza glabra L. YUqorida keltirilgan dorivor o‘simliklardan tashqari nam erlarda, bog‘larda, soylarda va boshqa dehqonchilik erlarida tarqoq uchraydigan dorivor o‘simliklar ro‘yxati: Suv qalampiri – Polugonum hydropiper L. Kelin tili (SHaftoli bargli toron) – Polygonum percicaria L. Qushtaron - Polygonum aviculare L. Otquloq - Rumex confertus Willd. Zubturum – Plantago major L. Jag‘-jag‘ - Capsella bursa pastoris Medie). O‘zbekistonda barcha olib borilgan resursshunoslik ishlarini tahlil qilib qo‘yidagi xulosaga keldik. O‘zbekistonda yig‘ib olinishi mumkin bo‘lgan dorivor o‘simliklar O‘simliklar nomi Foydalaniladigan kismi
Lotincha Uzbekcha Ruscha Altahae armeniaca Ten. Arman gulxayrisi Altey armyanskiy ildizi Anabasis aphylla L*. Bargsiz itsigek Anabazis bezlistnыy o‘t qismi Berberis oblonga Schneid. Qora zirk Barbaris chyornыy ildizi Berberis vulgaris L. Oddiy zirk Barbaris obыknovennыy mevasi Hyoscyamus niger L*. Mingdevona Belena chyornaya bargi Helichgysum marocandlica L. Samarqand buznochi Bessmertnik samarkandskiy guli Crataegrus sanguinea Pall. Isirik (adraspan) Garmala obыknovennaya guli, mevasi Peganum harmala L*. To‘q qizil do‘lana Boyarыnshnik krovavokrasnыy o‘t qismi Polugonum hydropiper L. Achchik toron Gorets perechnыy er ustki qismi Polygonum percicaria L SHaftoli bargli toron Gorets pochechuynыy er ustki qismi Polygonum aviculare L. Qush toron Gorets ptichiy (sporыsh) o‘t qismi Adonis turcestanica Adolf. Turkiston adonisi Adonis Turkestanskiy o‘t qismi Inula grandis Schrenk. Arman gulxayrisi Altey armyanskiy ildizi, ildizpoyasi Melilotus officinalis Desr. Bargsiz itsigek Anabazis bezlistnыy o‘t qismi Hyoscyamus niger L*. Qora zirk Barbaris chyornыy bargi Datura stramonium L*. Oddiy zirk Barbaris obыknovennыy bargi Origanum tytnanthum Gontstch. Mingdevona Belena chyornaya o‘t qismi Hypericum perforayum L. Samarqand buznochi Bessmertnik samarkandskiy o‘t qismi Hypericum scabrum L. Isirik (adraspan) Garmala obыknovennaya o‘t qismi Acanthophyllum gypsophylloides Rgl. To‘q qizil do‘lana Boyarыnshnik krovavokrasnыy ildizi Verbascum thapsus L. Achchik toron Gorets perechnыy guli, bargi Verbascum soongoricum Schrenk. SHaftoli bargli toron Gorets pochechuynыy guli Urtica dioica L. Qush toron Gorets ptichiy (sporыsh) bargi Lagochilus inebrians Bge*. Turkiston adonisi Adonis Turkestanskiy poyasini tepa qismi Tussilago farfara L. Arman gulxayrisi Altey armyanskiy bargi Amygdalus communis L*. Oddiy bodom Mindal obыknovennыy mevasi Hippophae rhamnoides L*. CHakonda (chirqanoq) Oblepixa krushinovidnaya mevasi Capsella bursa pastoris L (Megic). Jag‘ - jag‘ Pastush’ya sumka o‘t qismi Yüklə 28,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|