Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İcindəkilər Giriş
- II. FƏSİL. Orta əsr coğrafiyası (V-XV əsrlər)
- III. FƏSİL. Yeni dovrun coğrafiyası (XV-XIX əsərlər)
- IV. FƏSİL. Muasir dovrun coğrafiyasının yaranması (XIX əsrin ikinci yarısı – XX əsrin başlanğıcı)
- V. FƏSİL. Muasir dovrun coğrafiyası
- VI. FƏSİL. Azərbaycanın coğrafiyasının inkişaf tarixi
- ƏDƏBİYYAT * * * Coğrafiya tarixi Taptıq Həsənov, Əbdurrəhim Hacızadə
- Coğrafiya tarixi kursunun obyekti, məqsəd və vəzifələri
- 1. Qədim dunya coğrafiyası
- 2. Orta əsr coğrafiya tarixinin
- 3. Yeni dovrun coğrafiyası
- 4. Muasir dovrun coğrafiya tarixi
- QƏDİM DUNYA COĞRAFİYASI (V əsrə qədərki dovr) 1.1 İlkin coğrafi bilik və təsəvvurlərin yaranması
|
Əbdurrəhim Hacızadə Coğrafiya tarixi Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23.01.2001-ci il tarixli əmri ilə ali məktəblərin coğrafiya ixtisasları ucun dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir. Bakı Universitetinin Nəşriyyatı, 2001 Elmi redaktor: Akademik A.A. Nadirov Rəycilər: c.e.d., Professor N.A. Babaxanov, p.e.n., Dosent B.A. Paşayev Dərs vəsaiti maraqlı coğrafi axtarışlar və kəşflər nəticəsində Yerin hərtərəfli oyrənilməsi, xəritələşdirilməsi, coğrafi ideyaların yaranması və inkişafı tarixindən bəhs edir. Azər- baycanda coğrafiya elmi, onun sahələrinin inkişaf tarixi və gorkəmli coğrafiyacı alimləri və s. haqqında kitabda geniş məlumat verilir. Dərs vəsaiti tələbələr, magistrlər, aspirantlar və orta məktəbin coğrafiya muəllimləri ucun nəzərdə tutulur.
Kursun mahiyyəti, obyekti və vəzifələri I. FƏSİL. Qədim dunya coğrafiyası (V əsrə qədərki dovr) İlkin coğrafi bilik və təsəvvurlərin yaranması Qədim misirlilərin coğrafi təsəvvur Qərbi, Cənubi və Şərqi Asiyanın qədim xalqlarının coğrafi təsəvvurləri Avropa antik dovrunun coğrafiyası II. FƏSİL. Orta əsr coğrafiyası (V-XV əsrlər)
Ərəb coğrafiyası Turk xalqlarının coğrafi kəşfləri və nailiyyətləri Normanların coğrafi kəşfləri Orta əsr Rusiyasında coğrafi biliklər Marko Polo və onun Kitabı haqqında Boyuk İpək yolu III. FƏSİL. Yeni dovrun coğrafiyası (XV-XIX əsərlər) Boyuk Coğrafi kəşflər dovru (XV-XVII əsərlər) Boyuk Coğrafi kəşflərə hazırlıq dovru Boyuk Coğrafi kəşflərin birinci dovru (1492-1550-ci illər) Boyuk Coğrafi kəşflərin ikinci dovru (1550-1650-ci illər) Yeni dovrun başlanğıcı (XVII əsrin ortası – XVIII əsrin ortası) Yeni dovrun coğrafiyası (XVIII əsrin ortası XIX əsrin ortası)
XIX əsrin yeni coğrafiyasının yaranması XIX əsrin ortalarında coğrafi ideyaların inkişafı XIX əsrin ikinci yarısında coğrafi ideyaların inkişafı Coğrafiya XX əsrin əvvəllərində (1900-1918-ci illər)
Xarici olkələrin muasir dovrunun coğrafiyası MDB məkanında muasir coğrafiyanın inkişafının birinci mərhələsi (1918-1945-ci illər) MDB məkanında muasir coğrafiyanın inkişafının ikinci mərhələsi (1945-1980-ci illər) Muasir coğrafiya XX əsrin 90-cı illərində
.Azərbaycan coğrafiya tarixinin umumi icmalı Umumi fiziki coğrafiyanın inkişafı Landşaftşunaslıq Paleocoğrafiyanın inkişafı Geomorfologiya elminin inkişafı İqlimşunaslıq və hidrologiya elmi ideyalarının inkişafı Xəzər dənizinin oyrənilməsi İqtisadi və sosial coğrafiya Toponimika Kartoqrafiya və aerokosmik tədqiqatlar Ətraf muhitin muhafizəsi Məktəb coğrafiyası Xulasə əvəzi ƏDƏBİYYAT * * * Coğrafiya tarixi Taptıq Həsənov, Əbdurrəhim Hacızadə Giriş Coğrafiya Yer səthini və təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı təsiri gedişində onda yaranan təbii-təsərrufat ərazi sistemlərinin inkişafı və idarə olunmasının qanunauyğunluqlarını oyrənən yeganə elmdir. Bu elmin ufuqləri getdikcə genişlənir, nəzəri və təcrubi əhəmiyyəti artır. Ona gorə də coğrafiya elminin muxtəlif sahələrinə, o cumlədən tarixinə maraq xeyli artmışdır. Bunu nəzərə alaraq Bakı Dovlət Universitetinin coğrafiya fakultəsində bakalavr-coğraf ixtisas pilləsində yeni tədris kursu – «Coğrafiya tarixi» kecirilməyə başlanmışdır. Bu boyuk təhsil ocağında butun elmlərin, o cumlədən coğrafiyanın tarixinə həmişə boyuk əhəmiyyət verilir. Lakin Azərbaycan dilində coğrafiya tarixi kursu uzrə umumiləşdirilmiş dərs vəsaiti və yaxud digər yazılı ədəbiyyatlar hələlik yox dərəcəsində idi. Tələbələr bu sahədə olan bilikləri coğrafiyanın ayrı-ayrı kurslarında səpələnmiş halda verilən tarixi məlumatlardan toplamalı olurdular. Bu da onların sistem şəklində biliklər almasına cətinliklər torədirdi və hazırlıq səviyyələrinə mənfi təsir gostərirdi. Ona gorə də «Coğrafiya tarixi» kursunun proqramının və dərs vəsaitinin hazırlanmasına və Azərbaycan dilində capına boyuk ehtiyac var idi. Coğrafiya tarixi kursunda qədim, orta əsr, yeni və muasir dovrdə Yerin butovlukdə təbiəti, onun təsərrufatda mənimsənilməsi yolları, materik və okeanların kəşf olunması və s. haqqında biliklərin toplanması və xəritələşdirilməsi tarixi işıqlandırılır. Ozu də ilk dəfə olaraq mustəqil Azərbaycanın yaxın cevrəsi olan Şərqi Avropa, Cənubi, Qərbi və Mərkəzi Asiya və Qafqazın coğrafiya tarixinə daha geniş yer verilir. Kitabda ilk dəfədir ki, turk xalqları və onların icərisindən cıxmış alimlərin coğrafi təsəvvurləri və kəşfləri ayrıca bolmə şəklində verilir. Boyuk coğrafi əhəmiyyəti olan məşhur «Tarixi İpək yolunun» yaranması, onun kecdiyi olkələr, ticarət əlaqələrində rolu və Azərbaycanla bağlılığı, muasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində əhəmiyyəti və s. haqqında yığcam biliklər vermək ucun kitabda xususi bolmə ayrılmışdır. Coğrafiya tarixi elmi Yerin coğrafi mənzərəsinin tarixini tələbələr qarşısında aydınlaşdırır, onun oyrənilməsi mərhələlərini acıb gostərir. Bir sozlə, «Coğrafiya tarixi» kursunun başlıca vəzifəsi Yer haqqındakı ilkin coğrafi təsəvvurlərin, elmi biliklərin kecmişi, indisi və həm də gələcək istiqamətləri haqqında yetkin biliklər verməkdir. Tələbələr əmin olacaqlar ki, Yerin umumi mənzərəsinin işıqlandırılması və xəritələrin duzəldilməsi coxlu xalqların, səyyahların, dənizcilərin və coğrafiyacı alimlərin boyuk fədakar əməklərinin nəticəsidir. Kitabın yazılmasında Azərbaycanın gorkəmli coğrafiyaşunas alim prof. Ə.M.Hacızadənin (1920- 1991) hazırladığı, lakin vəfatı ilə bağlı cap etdirə bilmədiyi «Coğrafiyanın tarixi və metodologiyası»na aid əlyazmaları ilkin mənbə rolunu oynamışdır. Ancaq Azərbaycan 1991-ci ildə mustəqillik qazanandan və informasiya səddləri cokəndən sonra cəmiyyət sovet vaxtı marksizm-leninizm «prinsiplərinə» uyğun olmadığına gorə qadağan olunan biliklərlə azad şəkildə tanış olmaq imkanı əldə etdi. Bundan başqa, kursun yeni proqramına uyğun olaraq coğrafiyanın tarixinə aid bolmələr genişləndirilib və coxlu əlavələr edilmişdir. Deyilənləri nəzərə alaraq c.e.d., prof. Ə.M.Hacızadənin movzu ilə bağlı topladığı materialların lazımlı hissələri yeni əlavələr və məlumatlarla tamamlanaraq dərs vəsaiti kimi iki muəllifin adından capa təqdim olunmuşdur. Umid edirik ki, təqdim olunan dərs vəsaiti coğrafiyanın yarandığı dovrdən bu gunədək kecdiyi inkişaf yolu və təcrubələri ilə tələbələri tanış edəcək və onların coğrafi bilik və mədəniyyətlərini xeyli zənginləşdirəcəkdir. Dərs vəsaitinin capa hazırlanmasında boyuk zəhmətlərinə gorə iqtisadi və sosial coğrafiya kafedrasının baş laborantları F.E.Qasımovaya, S.Ə.Allahverdiyevaya oz minnətdarlığımızı bildiririk. Dərs vəsaitində olan bolmələr muəlliflər tərəfindən aşağıdakı kimi yerinə yetirilmişdir: Ə.M.Hacızadə – I fəsil -1.4, II-2.1, III-3.5, 3.6, IV-4.2, 4.3, 4.4, V-5.2, 5.3, 5.4, VI-6.1 T.G.Həsənov – Giriş, I fəsil-1.1, 1.2, 1.3, II-2.2, 2.3, 2.4, 2.5, 2.6, III-3.1, 3.2, 3.3, 3.4, IV-4.1, V-5.1, VI-6.2, 6.3, 6.4, 6.5, 6.6, 6.7.
Hər bir elmin tarixinin oyrənilməsi, onun gələcək inkişafı ucun boyuk əhəmiyyət kəsb edir. Kecmişimizin elmi axtarışlarını, səhvlərini və əldə etdikləri nailiyyətləri bilmədən elmin perspektivlərini muəyyən etmək qeyri-mumkundur. Tarix gələcəyin proqnozlarının əsaslarından biridir. Nə qədər ki insanlar yaşayır təbiətin tarixi və insanların tarixi biri-birilə bağlıdır və biri digərinə əsas yaradır. Vahid bir elm kimi formalaşan coğrafiya murəkkəb inteqrasiya və differensassiya mərhələlərindən kecmişdir. İlkin olaraq təbiət və cəmiyyət elmləri tərkibində yaranan coğrafiyanın qolları sonrakı inkişaf mərhələlərində inteqrasiyaya uğrayaraq vahid elmə cevrilmişdir. Elmin tarixi inkişafı rəvan olmamışdır. Uzun muddət irəliyə doğru yavaş-yavaş hərəkətlə yanaşı birdən elə kəskin donuş mərhələləri olur ki, bu mərhələlərin də daha dəqiq oyrənilməsi xususi maraq doğurur. Belə kəskin donuş mərhələlərinə XV-XVII əsrlərdə baş verən Boyuk Coğrafi kəşfləri, Şimal- Cənub qutblərinin oyrənilməsi və Almaniya da Humbolt-Rixter, Rusiyada Pyotr Semyonov-Tyanşanski, Azərbaycanda Baharlı-Qafur Rəşad kimi iri coğrafi məktəblərin və kosmik coğrafiyanın yaranmasını misal gostərmək olar. Belə əhəmiyyətli kecid mərhələlərinin və elmi məktəblərin təhlili coğrafiya tarixinə daha qabarıq nəzər salmağa imkan verir. Hazırda adlarının oxşarlığına gorə coğrafiya tarixinə daha yaxın olan iki elm – tarixi coğrafiya və kəşflərin tarixi elmləri yaranmışdır. Coğrafiya tarixi elminə hələlik tam tərif verilməyibdir. Umumiləşdirilmiş şəkildə demək olar ki, coğrafiya tarixi Yer səthi və onun ayrı-ayrı hissələrinin kəşf olunması, xəritələşdirilməsi və coğrafi elmi fikirlərin yaranması və inkişafının tarixini oyrənir. Tarixi coğrafiya muəyyən olkələrin, yaxud ərazinin fiziki, iqtisadi və siyasi coğrafiyanın kecmiş vəziyyətini oyrənən tarixi-coğrafi biliklər sahəsidir. Coğrafiya tarixindən fərqli olaraq tarixi-coğrafiya kecmiş dovrlərin konkret iqtisadi coğrafiyasını tədqiq edir. Coğrafi kəşflər tarixi ozunun yazısı olan (rəsmlərdən əlavə) xalqların numayəndəsinin ilk dəfə bu və ya digər obyektdə (materiklər, okeanlar, dənizlər, adalar, boğazlar, zirvələr, vulkanlar və i.a.) ilk dəfə olması, bu obyektlərin təsvirini verməsi və yaxud onu xəritəyə kocurməsidir. İndi buraya həmcinin coğrafiya sahəsində kəşf olunan yeni nəzəriyyələr və qanunauyğunluqların tarixi də əlavə edilir. Coğrafi kəşflər dunya tarixinə guclu təsir gostərmişdir: yeni qitələrin, torpaqların tapılmasına, bir olkənin varlanmasına, digərlərinin məhvinə, mustəmləkələrin əmələ gəlməsinə və s. səbəb olmuşdur.
Bu uc elm biri-birilə sıx bağlıdır və hətta bəzi məsələlərdə ust-ustə duşurlər. Bunu, xususilə coğrafi kəşflər edən, bu elmi qabağa aparan gorkəmli səyyahların əsərlərinin təhlilindən aydın gormək olur. Həm coğrafiyanın tarixinə və həm də coğrafi kəşflərin tarixinə eyni dərəcədə mənsub olan belə alimlərdən Aleksandr Humboltu, Pyotr Semyonov-Tyanşanskini və b. gostərmək olar. Aparılan ekspedisiyalar və ayrı-ayrı səyyahlar tərəfindən həyata kecirilən coğrafi kəşflər bizim elmə gələcəkdə nəzəri və praktiki umumiləşdirmələr aparmaq ucun lazım olan iri həcmdə material toplamağa imkan verir. Boyuk Coğrafi kəşflərin başlıca məqsədi yuzlərlə səyahətlər nəticəsində dunyanın fiziki xəritəsinin muasir gorunuşunun alınması olmuşdur. Bizim zəmanəmizdə dunya xəritəsində artıq «ağ ləkələr» qalmamışdır. İndi coğrafi kəşflərin məqsədi yeni coğrafi qanunlar və qanunauyğunluqların aşkar edilməsidir. Belə coğrafi kəşflər elmi tədqiqatın fundamental sahəsinə aid edilir. Onlar yerin quru səthi və Dunya okeanının mənimsənilməsi ucun həyatı əhəmiyyət daşıyır. Yerin mənimsənilməsi prosesində birinci novbədə təbiətin muxtəlif tiplərinin qarşılıqlı təsir mexanizmini, insanların muəyyən tarixi biliklərini, təsərrufatın əlaqələnməsi formalarını və s. bilmək tələb olunur. Nəzəri kəşflər və onun tətbiqi olmadan coğrafiya gostərilən murəkkəb mexanizmini və onun idarəedilməsini əsaslandıra bilməz. Beləliklə, coğrafi kəşflərin muasir tarixi, coğrafiya tarixinə acıq-aşkar yaxınlaşır, lakin onunla tam birləşmir, Belə ki, coğrafiya tarixi fəlsəfə, nəzəri coğrafiya və digər nəzəri elmlərlə yaxınlaşaraq daha cox metodoloji elmə cevrilir. Zamanın tələbi onun digər elmlərlə inteqrasiyasını gucləndirir. Lakin bununla yanaşı coğrafiya tarixi ozunun daxili inkişaf məntiqinə və qanunauyğunluqlarına malikdir. Coğrafi kəşflər tarixi daha cox həyatın praktiki tələbatını əks etdirir. Boyuk Coğrafi kəşflər – XV- XVII əsrlər dovrundə coğrafiya elmlərin «şahı» idi və cəmiyyət ucun boyuk praktiki əhəmiyyət kəsb edirdi. Sonralar o arxa plana kecmişdir, lakin indi yenidən elmlərin onunə cıxmışdır. Hazırda elə bir zaman gəlib ki, həyatın praktiki tələbatı coğrafiyanın guclu inkişafına şərait yaradıb. Dunya okeanının, atmosferin, biosferin, qlobal ekoloji problemlərin, məskunlaşma, istehsal və xidmətlərin ərazi sistemlərinin dərindən oyrənilməsi və s. belə tələbatlardandır. Coğrafi kəşflərin tarixindən fərqli olaraq coğrafiya tarixi həyatın tələbatını geniş mənada təmin edir. Bir elm kimi coğrafiya tarixi daha murəkkəbdir, o elmlərin butov inkişafından, kadrların hazırlıq səviyyəsindən, nəzəri ideyaların yaranması və yayılmasından və s. bəhs edir. Tarixi faktları və hadisələri ozundə əks etdirən coğrafiyanın tarixi kursunun başlıca vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir: - coğrafi ideyaların, prinsiplərin, qanunauyğunluqların və anlayışların yaranması və inkişafının tarixi ardıcıllığını gostərmək, - coğrafi biliklərlə cəmiyyətin həyat fəaliyyəti arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin inkişafının tarixi mərhələlərini gostərmək; - muasir dovrdə coğrafi biliklərin cəmiyyətin praktiki həyatında istifadə olunmasının istiqamətlərini gostərmək və bu sahədə movcud olan boyuk problemləri qeyd etmək. Coğrafiya tarixindən toplanan biliklər bəşəriyyətin bu gunu və gələcəyi ucun boyuk fayda verə bilər. Məsələn, tarixdən məlumdur ki, Xəzər dənizinin səviyyəsi muəyyən onilliklərdə gah qalxır və gah da enir. Bu tarixi bilgiləri nəzərə almayaraq dəniz sahillərinin təsərrufatda mənimsənilməsi sonralar boyuk ziyana başa gəlir. Bu gun Lənkəran-Astara zonasında, Xəzərin digər yerlərində su altında qalmış on min hektarlarla əkinlər, uzumluklər, yollar və kəndlər coğrafiyanın bizə verdiyi tarixi biliklərin əhali arasında zəif yayılması və biganəliyin nəticəsidir. Təbiidir ki, belə biganəliklər olkəmizə və onun əhalisinə milyard manatlarla ziyan vurur.
Hələ lap qədimlərdən Cində məhsuldar quvvələrin və butovlukdə elmin inkişafı kompasın ixtirasına səbəb oldu, bu ixtira isə oz novbəsində coğrafi biliklərin və kəşflərin genişlənməsinə guclu təkan verdi. Coğrafiya tarixi bu elmin kecdiyi yolu dovrlərə bolməyi tələb edir. Coğrafiya tarixi kursun aşağıdakı dovrlər ayrılır: 1. Qədim dunya coğrafiyası V əsrə qədərki dovru əhatə edir. Bu dovrdə inkişaf edən Aralıq dənizi mədəniyyəti antik coğrafi kəşflərə guclu təkan verir, geniş ərazilərin coğrafi xəritələri tərtib olunur. Qədim xalqların ilkin coğrafi təsəvvurləri və səyahətləri haqqında məlumat verilir. Antik coğrafiyaşunaslardan Eratosfen, Aristotel, Ptolemey, Strabon və b. klassik əsərlərinin coğrafiya tarixində yeri muəyyənləşdirilir.
murtəce baxışların mubarizəsi, Ərəb coğrafiyası və kartoqrafiyası, İbn-Bətuti, Marko Polo və b. səyahətləri əks olunur. İndiyə qədər Ərəb coğrafiyası tərkibində verilən turk xalqları və onun Əl-Xarəzmi, Əl-Biruni, Nəsrəddin Tusi, Mahmud Kaşqari və s. kimi alimlərin astronomiya, riyazi coğrafiya, xəritəşunaslıq və s. aid bilikləri ayrıca bolmə şəklində verilir.
inkişafı (XYI əsrin ortalarından XYII əsrin ortalarına qədər) və yeni dovrun (XYII əsrin ortaları və XYIII və XIX əsrlərədək) tarixini əhatə edir. Bu dovr coğrafiya tarixinin qızıl dovru adlanır.
oyrənilməsini, muxtəlif coğrafiya elmi məktəblərinin yaranmasını, ətraf muhitin muhafizəsi və bərpasını, Azərbaycanda coğrafiya elminin inkişafını və s. əhatə edir. Beləliklə, «Coğrafiya tarixi» kursunda verilən «coğrafiya» anlayışı bu elmlər sisteminin hamısına – fiziki və iqtisadi coğrafiyaya, kartoqrafiyaya şamil edilir. Ozu də coğrafiya təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı təsiri gedişində yer səthində yaranan ərazi sistemlərinin inkişafı və idarə olunmasının qanunauyğunluqları haqqında elm kimi başa duşulur. Landşaft, okean, cay, gol, relyef formaları, biosenozlar, əhali məskunlaşması, şəhərlər, istehsal, rekreasiya və s. belə sistemlərdəndir. Onlar umumi və tematik xəritələr uzrə oyrənilə və muxtəlif xəritə miqyasları ilə nəzərdən kecirilə bilərlər. Coğrafiya elmlərinin tarixi ali məktəb fənni kimi tarixin inkişaf mərhələlərində coğrafi kəşflərin və ideyaların tarixindən bəhs edir. Dunya coğrafiya ədəbiyyatında bu movzuya aid bir sıra sanballı əsərlər yazılmışdır. Həmin əsərlərdən alman coğrafiyaşunası A.Hetnerin «Coğrafiya: onun tarixi və metodları», «Amerika coğrafları», R.Hartşorın «Coğrafiyanın mahiyyəti» və «Coğrafiyanın perspektivləri», P.H.Ceymsin «Dunyada coğrafi fikirlər», İngiltərə coğrafiyacıları P.Haqqetin «Coğrafiya: muasir elmlər sintezi», T.Frimmanın «Coğrafiya 100 ildə, Rusiya coğraflarıdan İ.P. və V.İ.Maqidoviclərin beş cilddə «Coğrafi kəşflərin tarixi ocerkləri», A.İsacenkovun «Coğrafi fikirlərin inkişafı», Y.Sauşkinin «Coğrafiya elminin tarixi və metodologiyası», N.M.Vəlixanlının IX-XII əsrdə Ərəb coğrafiyaşunas-səyyahları Azərbaycan haqqında» və s. gostərmək olar. Sonuncu istisna olunmaqla bu əsərlərin hec biri Azərbaycan dilinə tərcumə olunmadığına gorə respublikamızın tələbə ictimaiyyətinə, geniş oxucu kutləsinə tanış deyildir. İndiyədək ana dilimizdə coğrafiyanın tarixinə aid əsərlər yox dərəcəsində idi. Bu baxımdan olkəmizin coğrafiya ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq yazılmış «Coğrafiya tarixi» dərs vəsaiti bir tərəfdən, yuxarıda gostərilən catışmazlıqları aradan qaldıracaq və digər tərəfdən bu sahədə geniş və ardıcıl biliklər verəcəkdir, elmi tədqiqat işlərinə marağı artıracaqdır. I fəsil QƏDİM DUNYA COĞRAFİYASI (V əsrə qədərki dovr) 1.1 İlkin coğrafi bilik və təsəvvurlərin yaranması İlkin coğrafi biliklər hələ ibtidai icma quruluşu dovrundə meydana gəlmişdi. Bu biliklər oz əksini əfsanələrdə və sadə rəsmlərdə – «xəritələrdə» tapırdı. İnsanlar yaşadıqları ərazidə və ona yaxın yerlərdə baş verən hadisələr haqqında məlumat toplayır, həmin məlumatların bəzilərini qayalarda həkk edirdilər (bunu Qobustan qayalarında da gormək olar) Belə rəsmlərdən qədim insanların dəniz, yaxud cay sahilində yaşadıqlarını, hansı heyvanlara rast gəldiklərini muəyyənləşdirmək mumkundur. Muasir dovrdən gəlib cıxmış ən qədim rəsmlər Qədim Şərqdə (Babilistan, Misir) və Cində yaşamış xalqlara məxsusdur. Salamat qalmış qayaustu rəsmlərə Cənub Amerikanın və Şimali Asiyanın dağlıq rayonlarında da rast gəlinir. Beləliklə, insanların ətraf muhit haqqındakı empirik təsəvvurləri əmək fəaliyyəti birlikdə meydana gəlmiş və onların malik olduqları informasiyaların əsasını təşkil etmişdir. E.ə. IV minilliyin və III minilliyin hududlarında Asiyada, Afrikada və Avropada ən qədim quldar Dovlətlər yaranmışdır. Bu dovlətlərin apardıqları muharibələr, şəhərsalma işləri, yeni dəniz yollarının kəşfi, uzaq olkələrlə ticarət əlaqələrinin yaradılması və s. coxlu biliklər tələb edirdi. Buna gorə də Şimali Hindistan, qədim Cin, Misir, Finikiya kimi dovlətlərdə və Finikiyanın mustəmləkəsi olan Karfagen sakinləri arasında dəniz və quru yollarını oyrənən, başqa olkələrin sərvətləri haqqında coğrafi biliklər toplayan səyyahlar meydana gəlmişlər. Ətraf ərazilərin təbii şəraiti, vəhşi heyvanların yaşayış tərzi, dəniz və gollərdəki balıqların hərəkəti, movsumu, otlaqlar və s. haqqında mufəssəl biliklər olmadan təsərrufatı idarə etmək qeyri-mumkun idi. Uzun illərdən bəri insanların apardığı bu təsərrufat fəaliyyəti gedişində ətraf muhit, yer, bitki, heyvan adları haqqında hafizələr də qalaq-qalaq kitablardakı qədər biliklər toplanmışdır. Ozu də hər bir yerin ozunun «yazılmamış» şifahi xalq coğrafiyası yaranmışdır. Geniş bozqır collərdə yaşayan turk xalqları muxtəlif otlaq tipləri və heyvan novləri ilə bağlı coxlu adlar yaratmışlar. Hələ erkən daş dovrundə (neolitdə) ovcular heyvanların arxasınca uzaqlara gedir, yavaş-yavaş Yer səthində yayılır və yeni əraziləri məskunlaşdırırdılar. Muxtəlif yaşayış şəraitinə malik olan bu yeni ərazilər irqi və etnik fərqlərin yaranmasına təkan vermişdir. Ticarətin inkişafı yeni-yeni qiymətli xammal mənbələri, qızıl, mis, qalay, ağac materialları, fil dişi sumuyu və s. əldə etmək cəhdi coğrafi təsəvvurlərin, muxtəlif səyahətlərin başlıca hərəkətverici quvvəsi olmuşdur. Qızıl, gumuş, qiymətli daş-qaş, ədviyyat, ipək və s. ilə zəngin olan olkələr arasında əlaqələr daha əhəmiyyətli idi. Ərazi əmək bolgusunun genişləndirilməsi cəhdi uzaq səyahətlərə, muxtəlif olkələri tanımağa, mustəmləkələr tutmağa yol acırdı və nəhayət coğrafi təsəvvurlər və umumiləşdirmələr aparmağa imkan verirdi. Coğrafi kəşflər, xəritələrin tərtibi və coğrafi təsvirlər isə oz novbəsində ərazi əmək bolgusunun genişlənməsinə komək edirdi. Demək olar ki, coğrafiya ərazi əmək bolgusunun inkişafından yaranmışdır; əgər olkələrarası əmək bolgusu zəifləyirsə, coğrafiyanın da digər elmlər arasında əhəmiyyəti itir. Ərazi əmək bolgusunun genişlənməsi və dərinləşməsi ilə coğrafiyanın inkişafı arasındakı bu əlaqələr nəinki təkcə antik, elə hazırkı dovrə də aiddir. Qədim Şərq xalqlarının ilk yazılı mənbələrində səyyahların təsvir etdiyi olkələr barədə bir sıra qiymətli məlumatlara rast gəlinir. Lakin coğrafi anlayışlar təkcə səyyahların qeydlərində deyil, nağıllarda, dastanlarda, eposlarda və s. əsərlərdə də oz əksini tapmışdır. Məsələn, hindlilərin Ramayana və «Mahabharata» dastanlarında, cinlilərin «Şisezi», «Şuytzit», azərbaycanlıların «Dədə Qorqud», qırğızların «Manas» eposlarında təsvir olunan hadisələrin baş verdiyi yerlərin coğrafi şəraiti haqqında zəngin məlumatlar vardır. Yer haqqında yaranan belə ilkin təsəvvurlər bəzən indiki adamlarda təbəssum doğuracaq qədər əfsanəvi gorunurdu. Qədim Babilistanda Yer haqqında yaranan təsəvvurlərə gorə dunya ayrı-ayrı qatlardan təşkil olunub. Ozləri bu qatın mərəzində, başqaları isə ust və yerin alt qatında yaşadıqları gostərilirdi. Qədim Şumerlərin fikrincə dunyada dord cəhət var və hər cəhətdə bir dunya olur. Hindlilər isə, məsələn, yerin mustəvi (yastı) olduğunu və ozu də fillərin kurəyində yerləşdiyini təsəvvur edirdilər. Yunanlar hesab edirdilər ki, Yer hər tərəfdən okeanlarla əhatə olunmuş qabarıq disk formasındadır. Yazı olmadığı tarixdən əvvəlki dovrə aid yaranan belə əfsanələr, nağıllar qorunub saxlanılmış, əlavələr edilmişdi və nəsildən nəslə verilmişdir. Belə əfsanələrdə coğrafi xarakterli dəqiq təsvirlər ənənəvi mif sujetləri və obrazları ilə birgə verildi. Yazı icad olunduqdan sonra bu biliklərin dəqiq qeydiyyatının aparılması mumkun olmuşdur. Qorunub saxlanılmış yazılı abidələrin koməyi ilə qədim sivilizasiyanın yaradıcıları olan Misir, Assuriya, Hindistan və Cinin coğrafi təsəvvurləri haqqında biliklər soyləmək olurdu.
Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|