İLQAR HÜSEYNOV
NİGAR ƏFƏNDİYEVA
QƏDİM DÜNYA
MƏDƏNİYYƏTİ
Dərslik
Azərbaycan Respublikasının Təhsil
Nazirliyinin 24.11.2009-cu il tarixli,
1324 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir.
BAKI 2009
______________Milli Kitabxana_____________
2
63.3(0)3
H 95
Dərslik Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin “Tətbiqi
kulturologiya” kafedrasının müdiri, kulturologiya elmləri doktoru İlqar Həsrət oğlu
Hüseynov və kulturologiya elmləri doktoru Nigar Timuçin qızı Əfəndiyeva tərəfindən
hazırlanmışdır.
Redaktor:
-Pərviz Rzaquliyev, ETRTMM-nin əməkdaşı
azerbaijan_books@mail.ru
;
Elmi redaktor: -Ağalar Abbasbəyli, tarix elmləri doktoru, professor,
BDU-nun
“Beynəlxalq münasibətlər” kafedrasının müdiri;
Rəyçilər:
-Əlikram Tağıyev, f.e.d., professor, AMEA-nın şöbə müdiri;
-Ramiz Zöhrabov, sənətşünaslıq doktoru, professor;
-Niyazi Mehdi f.e.d., professor;
Dizayn:
-Akşin Babayev, f.e.d., professor, ADMİU-nin “Ədəbi yara-
dıcılıq” kafedrasının müdiri;
-Rəşad Rzaquliyev,
rashad156@mail.ru
.
İlqar Hüseynov, Nigar Əfəndiyeva.
Qədim dünya mədəniyyəti. Dərslik. Azərbaycan dilində.
“Qədim dünya mədəniyyəti” adlı dərslik Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və
İncəsənət Universitetinin tarixində yenilik kimi qiymətləndirilə bilər. Dərslikdə
bəşəriyyətin min illərlə yığıb saxladığı, zənginləşdirdiyi, bir-birinə verdiyi və gələcək
nəsillərə çatdırdığı mənəvi sərvətlərin və dəyərlərin öyrənilməsi və mənimsənilməsi
problemləri müqayisəli kulturologiya baxımından araşdırılır, milli adət və ənənələr,
dini xüsusiyyətlər, beynəlxalq mədəni əlaqələr, qədim dövr mədəniyyəti və
incəsənətinin tarixi-mədəni-ədəbi abidələrinin tədqiqinə geniş yer verilir. Dərsliyə
400-dən çox abidənin fotoşəkili daxil edilmiş, onlardan hər birinə annotasiya
verilmişdir. Dərslik ali və orta ixtisas məktəblərinin professor-müəllim heyəti və
tələbələri, mədəniyyət və incəsənət işçiləri, habelə geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə
tutulur.
Naşir - Pərviz Rzaquliyev,
azerbaijan_books@mail.ru
“Mars-print” NPM, 2009.
428 səh., 60x84/16, tiraj-1000.
ISBN 978-9952-8087-1-2
© İlqar Hüseynov
______________Milli Kitabxana_____________
3
GİRİŞ
Müasir dövrdə qədim dünya mədəniyyətinin kulturoloji
konteksdə öyrənilməsi, tədqiqi və tətbiqi mövcud sivilizasiyalar
və insan cəmiyyətləri üçün aktuallıq kəsb edir. Bu baxımdan
qədim dünya mədəniyyətinin kulturologiya elminin tədqiq obyekti
kimi ön plana çəkilməsi məhz dövrün zəruri tələbi kimi əsas
prioritetə çevrilir. Müasir cəmiyyətin inkişafında insanın kamil bir
şəxsiyyət kimi formalaşmasında kulturologiya elminin böyük
əhəmiyyəti vardır. Kulturologiya - ümumbəşəri və milli mədəni
proseslərin obyektiv qanunauyğunluqlarını, insanların maddi və
mənəvi həyatının mühüm hadisələrini özündə ehtiva edir. Bu elm
insanların maddi maraq və tələbatlarının yaranıb formalaşdığı
ilkin şərtləri və amilləri öyrənir, mədəni dəyərlərin yaradılması,
artırılması, qorunub gələcək nəsillərə ötürülməsini həyata keçirir.
Bu elmi zamanın özü yaratmışdır. Bir çox dünyəvi elmləri, o
cümlədən, tarix, fəlsəfə, sosiologiya, etika, estetika və. s. özündə
birləşdirən kulturologiya təbii ki, bu elmləri zaman-zaman öz
süzgəcindən keçirmişdir. Kulturologiya özündə çox mühüm olan
həyat layihələrini açıqlayan, eyni zamanda mədəni cəmiyyətin
əsas komponentlərini özündə əks etdirən və insanşünaslığa xidmət
edən nəhəng bir sahədir.
Kulturologiya müxtəlif cəmiyyətlərdə mədəni həyatı öyrənir
və bununla da əsas mədəni-tarixi tiplərin nailiyyətlərini və
xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmağa səy edir. Kulturoloqların mühüm
vəzifəsi qloballaşan müasir dövrün sosial-mədəni tendensiya və
proseslərini düzgün və hərtərəfli təhlil etməkdir. Qeyd edək ki,
kulturologiyanın obyektləri canlı insanlar, mədəniyyətin yaradıcı
və daşıyıcıları, həmçinin mədəni hadisələr, proseslər və
müəssisələrdir.
Kulturologiya mədəniyyəti, sivilizasiyanı, onun tarixini,
insanla mədəniyyətin qarşılıqlı əlaqəsini və qarşılıqlı təsirini
öyrənir, insanın həyatda öz yerini tapmasında səmərəli rol
oynayır. Kulturologiya bir tərəfdən mədəniyyəti, mədəniyyət
tarixini, insanla mədəniyyətin qarşılıqlı əlaqəsini, digər tərəfdən
isə insanın ona təsirini və əks-təsirini öyrənir. Kulturologiya bir
______________Milli Kitabxana_____________
4
elm kimi XX əsrin əvvəllərində meydana gəlmişdir. Onun
yaranmasında ABŞ alimi Lesli Uayt (1900-1975) xüsusi rol
oynamışdır. Lesli Uayt öz nəzəriyyəsini "Kulturologiya"
adlandırmışdır. Lesli Uaytın bu elmi tədqiqatı "insan və
mədəniyyət" anlayışlarını əhatə etdiyindən kulturologiya dünya
elmi ictimaiyyətinin diqqət mərkəzinə çevrilmişdir.
Kulturologiya dünyaya, sosial reallığa, mədəni-mənəvi
aləmə, insanın oradakı yeri və roluna bir küll halında baxır.
Universal dəyərləri, keçmişin mənəvi irsini, cəmiyyətin mövcud
bədii-mənəvi komponentlərini real gerçəklik baxımından təhlil
edir. Kulturologiyanın elmi mənası bundan ibarətdir ki, o,
mədəniyyətləri və sivilizasiyaları dərindən və hərtərəfli şəkildə
öyrənir, onun məzmun və mahiyyətini üzə çıxarır, hansı
səviyyələrdə və formalarda mövcud olduğunu müəyyən edir.
Kulturologiya dünyada gedən prosesləri, həm də xalqımızın
mənəvi-əxlaqi dəyərlərinin qorunub saxlanılmasını, inkişaf
etdirilməsini və gələcək nəsillərə çatdırılmasını öz qarşısına bir
vəzifə kimi qoyur. Kulturologiya həm də müxtəlif sivilizasiyaların
biri-birinə münasibətini, insan faktorunun təbiətə, istehsala, ətraf
mühitə və s. amillərlə qarşılıqlı əlaqəsini araşdırır və onun inkişaf
meyllərini öyrənir. Bu baxımdan informasiya-kommunikasiya və
rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş
ölkələrdəki mədəniyyət sənayesinin təşəkkülü kulturoloji
prosesləri qloballaşan dünyada ön plana çəkir. Dünyada gedən bu
tendensiyalardan baş çıxara bilən kulturoloq kadrların
hazırlanması ölkəmiz üçün böyük aktuallıq kəsb edir.
Mədəniyyət insanın ictimai şüuru və yaradıcılığı əsasında
formalaşan bir anlam olsa da o, həm də hər bir yaradıcı fərdin
meydana gətirdiyi yenilikləri, oxşar yaradıcılıqların daima
təkrarlanan mənəvi mühitidir. Bu mühit həm yaradıcılığa həm də
milli mentalitetin inkişafına təsir edən müxtəlif amillərlə
zəngindir. Məhz bu zənginliklər “mədəniyyətşünaslıq” və ya
“kulturologiya” kimi anlamların yaranmasına, onların ictimai
şüurda möhkəm yer tutmasına şərait yaradır.
İctimai-siyasi quruluşların xüsusiyyətlərindən asılı olaraq
mədəniyyət və kulturologiya anlayışlarına müxtəlif mövqelərdən
______________Milli Kitabxana_____________
5
yanaşılmışdır. XX əsrin əvvəllərində yaşamış türk alimi Ziya
Göyalpa görə “kültürlə mədəniyyət” bir-biri ilə fərqlənən
anlayışlardandır. Ziya Göyalpın fikrincə “kültür milli olduğu
halda, mədəniyyət uluslararasıdır-beynəlmiləldir. Kültür yalnız bir
millətin din, əxlaq, hüquq, ağıl, estetik, dil, iqtisadiyyat və texnika
ilə bağlı yaşayışlarının uyumlu-ahəngdar bir bütünüdür.
Mədəniyyət isə eyni inkişaf səviyyəsində olan bir çox millətlərin
toplumsal ictimai həyatlarının ortaq bir bütünüdür...”
1
Kulturologiya insanşünaslığa xidmət edən və qloballaşan
dünyada cəmiyyətimizin gələcək inkişafı üçün son dərəcə aktual
olan elmlərdən ən vacibidir. Bu elm bəşəriyyətin min illərlə yığıb
saxladığı, zənginləşdirdiyi, bir-birinə verdiyi və gələcək nəsillərə
çatdırdığı mənəvi sərvətlərin və dəyərlərin öyrənilməsi və
mənimsənilməsi üsulları haqqında bir elm olub, bu mənəvi
dəyərlərin quruluşu, ondan istifadə olunması, inkişafı, fəaliyyəti
və s. məsələləri öyrənir. Bu gün insan tərəfindən mədəniyyət
fenomeninin kəşfi, onun mexanizminin açılması, cəmiyyətin
intellektual səviyyəsinin yüksəldilməsini tələb edir. Bu həm də
insanın özünün cəmiyyətdəki yerinin və rolunun müəyyən
edilməsinə, bir mədəniyyətin digərindən fərqlənməsinə kömək
edir. Kulturologiya insanın mənəvi aləmini, şəxsiyyətin müəyyən
sosio-kultur rolunu, insanın mədəni təkmilləşməsi, həyat tərzini,
mentalitetini, əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərini və dəyərlərini, insanla
elmin qarşılıqlı münasibətini və s. öyrənir. Bu mənada qloballaşan
dünyada kulturologiya Azərbaycan cəmiyyəti üçün olduqca zəruri
bir elmdir. Bu elm mövcud cəmiyyətdə yeridilən mədəniyyət
siyasətinin əsas prioritetlərini müəyyən edir. Mədəniyyət üçün
prioritet olan kulturologiya sahəsi bu gün bəşəriyyətin min illərlə
yığıb saxladığı, zənginləşdirdiyi və gələcək nəsillərə layiqli
səviyyədə çatdırdığı mənəvi sərvətlər toplusudur ki, bu toplunu
qorumağa isə biz hamımız borcluyuq.
1
Ziya Göyalp. Türkçülüyün əsasları. Bakı, “Maarif”, 1991, s. 40.
______________Milli Kitabxana_____________
6
İBTİDAİ DÖVRÜN MƏDƏNİYYƏTİ
Yer üzündə yaşamış insanlar öz həyat tərzləri ilə bağlı
zəngin bir tarixi-kulturoloji iz qoyub getmişlər. Keçmişə aid olan
maddi mənbələr (əşyalar), yazılı qaynaqlar bu günə qədər qalır və
tariximizi, kulturoloji baxımdan öyrənməyə imkan verir. Maddi
mənbələr əsasən yaşayış yerlərindən və qəbir abidələrindən əldə
edilir. Yazılı qaynaqlar, kitabələr isə qayalar, daşlar, sümük və gil
lövhələr, papirus və s. əşyalar üzərindədir.
Maddi mədəniyyət abidələri (yaşayış yerləri, qəbir abidələri,
qayaüstü təsvirlər və s.) və tədqiqat nəticəsində əldə edilmiş
materiallar (əmək alətləri, silahlar, bəzək əşyaları və s.) qədim
keçmişi öyrənmək üçün son dərəcə əhəmiyyətli tarixi-kulturoloji
mənbələrdir. Bu abidələr vasitəsilə qədim insanların yaşayış tərzi,
istifadə etdikləri əmək alətləri, adət-ənənələri, dini görüşləri
haqqında məlumatlar əldə edilir, onların davranış və məişət
həyatı, məşğuliyyəti və ictimai münasibətləri kulturoloji baxımdan
öyrənilir və tədqiqat obyektinə çevrilir.
Müxtəlif tipli qəbir abidələri-daş qutu qəbirlər, torpaq
qəbirlər, kurqanlar, küp qəbirlər, taxta qutu, katakomba və
onlardan əldə edilmiş materiallar qədim insanların adət-ənənələri,
dünyagörüşləri, dini inancları və s. haqqında geniş kulturoloji
məlumatlar verir.
Qəbir abidələri insanlar arasında müxtəlif dəfn
mərasimlərinin mövcud olduğunu göstərir. Mərhumun qırmızı
oxra ilə boyanması, parçalanaraq, yandırılaraq dəfn edilməsi
adətləri olmuşdur. Dəfn adətləri və qəbir avadanlıqları qədim
insanların axirət dünyasına inamlarının olduğunu göstərir.
Təqribən beş min il bundan əvvəl bəzi xalqlarda yazı
meydana gəlmişdir. Papirus, gil lövhələr, ağac, daş, dəri, parça,
kağız və s. üzərində yazılı tarixi mənbələr dövrümüzə qədər gəlib
çıxmışdır. Hələ qədimdə əl ilə kitablar yazılmışdı. İsgəndəriyyə
kitabxanasında 700 min cild əlyazmasında kitab olmuşdur. İndiyə
qədər qalmış yazıların çoxu oxunmuşdur, lakin hələ də alimlərin
oxuya bilmədiyi bəzi yazılı mənbələr var. Alimlər bu yazılı tarixi
mənbələr (sənədlər) əsasında tarixi-kulturoloji biliklər əldə edirlər.
Qədim Şərq ölkələri geniş coğrafi ərazidə təmsil olunmuşdu.
______________Milli Kitabxana_____________
7
Ən qədim Şərq dövlətləri Misir, İkiçayarası (Mesopotamiya),
Aralıq dənizinin şərqində, Kiçik Asiya, İran, Hindistan, Çin və
digər ölkələrin ərazisində meydana gəlmişdi. Qədim ölkələrin
siyasi və ictimai-iqtisadi problemlərinin, mədəniyyət və etnik
proseslərinin öyrənilməsi bu ölkələrin ayrı-ayrılıqda tarixi,
ümumi, fərdi və özünəməxsus cəhətləri barədə təsəvvür
yaratmağa imkan verir. Fərqli cəhətlərinə baxmayaraq, qədim
Şərq ölkələri vahid orqanizm idi, biri digəri ilə siyasi, iqtisadi,
mədəni və etnik təmasda inkişaf tapırdı.
Qədim Şərq dövlətləri bir neçə inkişaf mərhələsi keçmişlər.
İlkin mərhələni sinifli cəmiyyət və dövlətin meydana gəlməsi
dövrü təşkil edir. Bu mərhələnin e.ə. IV minilliyin sonu - III
minilliyin xronoloji çərçivəsində müəyyənləşdirmək olar. Bu
zaman Şərqin erkən dövlət qurumları meydana gəlmiş və bəziləri
həmin dövrdə də tənəzzülə uğramışlar. Bununla yanaşı, quldarlıq
ictimai-iqtisadi münasibətlərin ilk ünsürləri özünü büruzə
vermiş, işğalçılıq siyasətinin əsası qoyulmuş, xarici və daxili
ticarət inkişaf etmişdi. Orta mərhələ yeni, əvvəlki dövrə nisbətən
sayca daha çox dövlət qurumlarının meydana gəlməsi, işğalçılıq
müharibələrinin güclənməsi, quldarlıq istehsal üsulunun bərqərar
olması, siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrin genişlənməsi və
nəhayət, bu dövrün dövlətlərinin tənəzzülə uğraması ilə
səciyyələnir. Eyni zamanda, “imperiya” xüsusiyyətli dövlətlərin
yaradılmasına meyl artır. Bu mərhələ xronoloji cəhətdən e.ə. II və
I minillikləri əhatə edir. Bundan sonrakı mərhələdə rəqabət aparan
dövlət və sülalələr meydana gəlir, quldarlıq quruluşunun böhranı
başlayır və feodalizm ünsürləri üzə çıxır. Eyni zamanda, bir sıra
qədim dövlətlər siyasi təsir dairəsini genişləndirmək uğrunda
mübarizə aparır. Bu mərhələ e.ə. IV əsrdən eramızın III-IV
əsrlərinə qədər davam edir.
İbtidai-icma quruluşunun dağılması və sinifli cəmiyyətin
meydana gəlməsi ilk dəfə qədim Şərqdə baş vermişdir. Quruluşa
xas olan bir sıra təsərrüfat formaları, dini təsəvvürlər, adət-
ənənələr, mədəniyyət və incəsənət formalarının izləri sonrakı
tarixi mərhələlərdə də öz əksini saxlamışdır.
Dövlət də ilk dəfə Qədim Şərqdə meydana gəlmişdir.
______________Milli Kitabxana_____________
8
Dövrün ideologiyasının əyani vasitəsi olan dini “idarələr”-
məbədlər ilk dəfə Qədim Şərqdə meydana gəlmişdi. Sadə
məbədlər ilə yanaşı əzəmətli, bir neçə mərtəbəli zikkuratlar
(qülləli məbədlər) inşa edilirdi. Məbədlərdə xidmət edən kahinlər
təbəqəsi yaranmışdı.
Ön Qafqaz və Orta Asiya ölkələrində dövlətlərin meydana
gəlməsi bu mərhələnin müxtəlif dövrlərinə təsadüf edir.
Qədim Şərqdə mədəniyyət və incəsənətin müxtəlif sahələri
inkişaf etmişdi. Əfsanəvi nağıllar janrı, tarixi-əfsanəvi ədəbiyyat
nümunələri, ədəbiyyat, fəlsəfi fikirlər, təsviri sənət, elmi
istiqamətlər qədim Şərq xalqlarının fəaliyyətinin və bədii
yaradıcılığının bəhrəsi olmuşdur. Xüsusilə Babil, Hind, Misir,
Fələstin ölkələrindən bu sahəyə aid zəngin təsviri sənət
nümunələri dövrümüzə gəlib çatmışdır.
İlk yazı növü - piktoqrafiya (şəkli yazı, heroqlif) qədim
Şərqdə icad edilmişdir. Qədim şumerlər, hindlilər, elamlar
pıktoqrafik yazı sistemini yaratmış və bundan təsərrüfat hesabı
aparmaq uçun istifadə etmişlər. E.ə. IV minilliyin sonunda
piktoqrafiya artıq tətbiq olunurdu. Piktoqrafiyanın ümumi oxşar
cəhətlərinə baxmayaraq, onu işlədən hər bir xalqın ayrılıqda
müstəqil yazı yaradıcılığı olmuşdur.
Şəkli yazı mürəkkəb fikirləri ifadə edə bilmirdi. Elamda
şəkli yazı əsasında xətti yazı yaradılmışdı. Artıq burada hər bir
işarənin heca oxunuşu vardı. Şumerdə şəkli yazının inkişaf
mərhələsini mixi yazı işarələri təşkil edirdi. İşarələr bəzi hallarda
şəkli (ideoqrafık) oxunuşu saxlamış, digər hallarda isə heca kimi
tələffüz olunurdu. E.ə. III minilliyin ortalarında artıq mixi yazıdan
geniş istifadə edirdilər. Bu yazı sisteminin yaradıcısı şumerlər idi.
Mixi yazılar müəyyən dəyişiklik ilə qonşu xalqlar, o cümlədən
akkadlar, elamlar, hürrilər, urartlar, farslar və başqaları tərəfindən
mənimsənilmiş, təsərrüfat və salnamə mətnlərinin tərtib
edilməsində istifadə olunmuşdur. Şumer mixi yazıları akkadlılar
tərəfindən təkmilləşdirilmişdi. Şumer-Akkad mixi işarələrinin sayı
600-dən çox olmuşdur. Hər işarənin bir neçə hecalı mənası var idi.
Qonşu xalqlar mixi yazıları öz dillərinə uyğunlaşdırmış, işarələrin
sayını azaltmışdılar.
______________Milli Kitabxana_____________
9
Şərq tarixinin son dövründə ən geniş yazı sistemi arami
yazısı olmuşdu. Arami dili Şərqdə beynəlxalq dilə çevrilmişdi.
Coğrafi baxımdan qədim Yunanıstan və Roma qərbdə,
Avropa qitəsində yerləşirdi. Bunlardan şərqdə və cənub-şərqdə
yerləşən ölkələr müvafiq surətdə Asiya və Afrika qitələrinə
mənsub idilər. Hələ qədim zamanlarda Yunanıstan və Roma tarixi
və publisist ədəbiyyatı Asiya əhalisini “Şərq xalqları” və
“barbarlar”, ərazisini isə “Şərq ölkələri” adlandırırdı. “Şərq”
anlayışı sadəcə olaraq coğrafi məfhum kimi işlədilirdi. Hazırda
“Qədim Şərq” elmi anlayışı yunanların və romalıların tanış olduğu
ərazidən daha geniş ölkələri özündə cəmləşdirir və onlara ilk
zamanlar məlum olmayan ən qədim dövlətlərin tarixini əhatə edir.
Antik ölkələr Misir, Aralıq dənizinin şərq sahili, Anadolu (Kiçik
Asiya), Ön Qafqaz, İkiçayarası (Mesopotamiya), Orta Asiyanın
cənub və qərbi, Hindistan ilə az-çox tanış idilər. Bəzi qədim
Yunanıstan və Roma tarixçiləri adı çəkilən ölkələrin tarixi,
əhalisinin adət-ənənələri, mədəniyyəti və incəsənəti barədə
müəyyən məlumatlar saxlamışlar. Lakin Çin və digər Uzaq Şərq
ölkələri haqqında onların heç bir təsəvvürü olmamışdır.
Bəşər tarixində Misir, Finikiya, Suriya, Fələstin, Het,
Urartu, Mesopotamiyada - Şumer, Akkad, Babilistan, Assuriya,
İranda-Aratta, Kuti, Lullubi, Elam, Manna, Midiya, Mada,
Haxamaniş, Parfiya, Atropatena, Ön Qafqazda - Albaniya,
İberiya, Orta və Uzaq Şərqdə - Hindistan, Koreya, Vyetnam,
Yaponiya və İndoneziya kimi ilk dövlətlər bu dövr ərzində
meydana gəlmiş, sonra süquta uğramışlar.
Qədim Şərq ilk elmi biliklərin vətəni olmuşdur. Antik
ölkələr qədim Şərq mədəniyyətinin müəyyən təsirinə məruz
qalmışdı.
İbtidai icma quruluşu bəşər tarixinin ən uzun bir dövrünü
əhatə edir. Avropa, Asiya və Afrikanın isti iqlim sahələrində ilk
dəfə insan əmələ gəlmiş və insan cəmiyyəti təşəkkül tapmağa
başlamışdır. İbtidai icma quruluşunun tarixi insanın heyvanlar
aləmindən ayrılması ilə başlanır. Müasir insana yaxın olan ən
qədim insan tipi “Cənub meymunları” (Avstralopitek) olmuşdur.
Bu insan tipinə aid qalıqlar Afrikada (Keniya və Tanzaniyada)
______________Milli Kitabxana_____________
10
Rudolf gölü ətrafında tapılmışdır. Gürcüstan və Azərbaycan
respublikalarının sərhədində olan Udabno kəndi yaxınlığında
insanabənzər meymunların qalıqları aşkar edilmişdir. İbtidai icma
quruluşu Daş, Tunc və Dəmir dövrlərinə bölünür.
Daş dövrü aşağıdakı dövrlərə bölünür:
1. Paleolit (Qədim daş) dövrü;
2. Mezolit (Orta daş) dövrü;
3. Neolit (Yeni daş) dövrü.
Paleolit (Qədim daş) dövrü e. ə. 12-ci minillikdə başa
çatmışdır. İnsanın əmələ gəlməsi və insan cəmiyyətinin təşəkkülü
2.6-3 milyon il bundan əvvəl başlanmışdır. İlk insanlar təbii
mağaralarda və açıq havada yaşamışlar. Alimlər ən qədim
insanların sümüklərinin qalıqlarına əsaslanaraq onların xarici
görkəmini müəyyən edə bilmişlər. Ən qədim insanlar iri meymuna
oxşayırdılar. Onların əlləri dizlərinə qədər uzanır, ayaq üstə gəzir,
ov edir, yem toplayır, müdafiə olunurdular. Onların alnı ensiz və
maili idi. Beyni müasir insan beynindən kiçik idi. İlk insanların
beyninin tutumu 600-700 sm
3
həcmində olmuşdur. İnsanın əmək
fəaliyyətinə başlaması onun beyninin inkişafına, nitqinin
yaranmasına, qamətinin düzəlməsinə kömək etmişdir. Paleolit
dövrünün ən qədim insan məskəni və insan qalığı Afrikada
(Tanzaniyada) Oldovay dərəsində tapılmışdır. İndoneziyada Yava
adasında Trinil şəhəri yaxınlığında pitekantrop, Çində sinantrop,
Almaniyada Heyderberq və Neandertal vadisində Neandertal,
Azərbaycan Respublikasının Füzuli şəhəri yaxınlığında, Quruçay
vadisinin sol yamacında Azıx mağarasında Azıxantrop adamının
qalıqları aşkar edilmişdir.
Qədim insanların vəhşi heyvanlar kimi iti caynaqları və
dişləri yox idi. Onlar vəhşi heyvanlardan qorunmaq üçün daş və
dəyənəklərdən istifadə edirdilər. İnsanın ilk əmək aləti sivri daş,
dəyənək və yerqazan çubuq olmuşdur. Əmək alətinin hazırlanması
nəticəsində insanın əmək fəaliyyəti başlandı. İnsanın tədricən,
ardıcıl əmək fəaliyyəti onun bütün orqanizminin dəyişməsinə
səbəb oldu. Ən çox insanın əli, onunla birlikdə beyni inkişaf etdi.
Alimlər əmək alətləri hazırlamaq bacarığı olan insanları “bacarıqlı
insan” adlandırırdılar.
______________Milli Kitabxana_____________
11
İnsanın ilk məşğuliyyəti yığıcılıq və ovçuluq idi. İnsanlar
meyvə və bitki köklərini və toxumlarını, quş yumurtalarını
toplamaqla məşğul olurdular. Bu məşğuliyyət yığıcılıq adlanır.
Qədim insanların yaşayışını təmin edən əsas vasitələrdən biri də
ovçuluq olmuşdur. Ovçuluq insanın əsas məşğuliyyət sahəsinə
çevrildikdən sonra yığıcılıq ikinci dərəcəli rol oynamağa başladı.
İnsanlar vəhşi heyvanlardan müdafiə olunmaq, birgə qida
əldə etmək üçün kollektivlərdə birləşdilər. İnsanların tarixi
birliyinin ilk forması olan ibtidai insan sürüsü meydana gəldi.
İbtidai insan sürüsü sabit deyildi. Onlar bir-biri ilə qarışır və
ayrılırdılar.
İnsanlar əmək prosesində topladıqları təcrübəni inkişaf
etdirərək, nəsildən nəslə ötürmüşlər. Onlar əvvəlki əmək alətlərini
təkmilləşdirir, hər il yeni-yeni əmək alətləri hazırlayırdılar. Bir
neçə yüz min il bundan əvvəl insanlar daşdan əl çapacağı, qaşov,
bıçaq, sümükdən biz, iynə hazırlamışdılar. İnsanlar 20-30 min il
bundan əvvəl harpun düzəltdilər. Alətlər içərisində üstünlüyü daş
alətlər tutduğuna görə bu dövr daş dövrü adlanır. Daş dövrü iki
milyon ildən artıq davam etmişdir.
Qədim insanın həyatında od böyük rol oynamışdır. İnsanlar
ildırımın çaxması, üzvü maddələrin qızışıb yanması nəticəsində
baş verən yanğından od əldə etmişlər. İnsan əmək fəaliyyəti
nəticəsində süni od əldə etməyi öyrəndi. İnsan daşı daşa vuranda
qızışıb qığılcım çıxmasını, ağacı deşəndə istinin yaranmasını
müşahidə etmişlər. Azıx mağarasında 700 min il yaşı olan ocaq
yeri aşkar olunmuşdur. Odun əldə edilməsi insanın heyvanlar
aləmindən ayrılmasını sürətləndirdi.
Mükəmməl əmək alətləri və oda yiyələnən insanlar daha
geniş ərazilərə yayılmağa başladılar. Afrika, Asiya və Avropada
məskən salmış insanlar sonralar Amerika və Avstraliyaya
yayılmışlar. Son tədqiqatlar təsdiq edir ki, Berinq boğazının
ayırdığı Uzaq Şərqlə Alyaska yarımadası əvvəllər bitişik olub.
Təqribən 11 min il bundan əvvəl Orta Asiyadan köçmüş insanlar
Amerikaya gedib çıxmışlar.
Təqribən 100 min il bundan əvvəl yer üzündə kəskin
soyuqlar düşdü və axırıncı buzlaşma başlandı. Qalınlığı 2 km-ə
______________Milli Kitabxana_____________
12
qədər olan buzlaqlar cənuba irəliləyirdi. Heyvanların bir qismi
cənuba çəkildi, bir qismi yeni iqlimə uyğunlaşdı, bir qismi isə
məhv oldu. İnsanlar tundranın və soyuq çöllərin iqliminə
uyğunlaşdılar. Bu dövrün insanları pusquda duraraq vəhşi
heyvanları üstü ağac budaqları ilə örtülmüş çuxura, ya da uçuruma
salıb ovlayırdılar.
İlk paltarı dəridən olan insan təbii mağaralarda
məskunlaşmışdı. Düzən yerlərdə mamont sümüyündən və dəridən
yurd tikirdilər. Milyon illər ərzində insanın şüuru və nitqi inkişaf
etdi. Paleolit dövrünün sonunda təqribən 40 min il bundan əvvəl
neandertal tipli insanlar müasir tipli insana çevrilməyə başladılar.
Alimlər bu insan tipini “ağıllı insan” (homo sapiyens)
adlandırdılar. “Ağıllı insanın” beyni “bacarıqlı insanın” beynindən
iki dəfə böyük idi, aydın nitqə malik idi, məntiqi düşünməyi
bacarırdı, düz qamətli, hündürboylu idi. Təbii şəraitdən asılı
olaraq, yəni isti, sərt küləklər, şaxtaların təsiri ilə “ağıllı insanın”
zahiri görünüşündə fərqlər yarandı, ağ irq (avropoid), qara irq
(neqroid), sarı irq (monqoloid) meydana gəldi. İbtidai insan
sürüləri tədricən qəbilə (nəsil) icmasına çevrildi. Təqribən 30 min
il bundan əvvəl nəsli icma və ya qəbilə meydana gəldi. Qan
qohumluğu ilə bir-birinə bağlı olan, əmlakı ümumi olan, birgə
yaşayan və birgə fəaliyyət göstərən insan kollektivinə qəbilə
deyilir. Qəbilə ibtidai insan sürüsünə nisbətən sabit idi. Qəbilədə
kişilər ov edir, balıq tutur, əmək aləti düzəldirdilər. Qadınlar uşaq
saxlayır, yeməli bitki yığır, dəridən paltar tikir, yemək hazırlayır
və s. işlər görürdülər. Qəbilədə əsas işləri qadınlar yerinə yetirirdi.
Ona görə də qohumluq ana xətti ilə müəyyən edilirdi. Qəbilənin
ilk dövründə ana nəsli (matriarxat) hökmran idi. Qəbiləni
ağsaqqallar idarə edirdi. Onlar əmək alətlərinin hazırlanması,
qidanın toplanması və bölüşdürülməsinə, gənclərə ovçuluğun
öyrədilməsinə rəhbərlik edirdilər.
Qədim insanların birlikdə çalışdıqları nə ümumi əmlaka
birlikdə sahib olduqları bu cür yaşayış qaydası ibtidai icma
quruluşu adlanırdı. İbtidai icma quruluşunda qədim insanlar kiçik
kollektivlərdə yaşayırdılar, birgə işləyir, ümumi əmlaka malik
idilər, istismar yox idi, əmək məhsulu bərabər bölüşdürülürdü. Bu
______________Milli Kitabxana_____________
13
quruluşda yaşayanları ibtidai insanlar adlandırırdılar.
MEZOLİT (yunanca “mezos” orta, “litos” daş deməkdir)
dövrü e. ə. XII-VIII minillikləri əhatə edir. Bu dövrdə havalar
istiləşdi, buzlaqlar əridi və şimala çəkildi, buzlar əriyən yerlərdə
kolluqlar, meşələr əmələ gəldi. Heyvanlar da şimala tərəf yayıldı.
İnsanlar heyvanların ardınca gedir, Avropanın şimalında çayların
və göllərin kənarında məskunlaşırdılar. Bu dövrdə ox, kaman, ox
ucluğu və s. kəşf edildi. Çaylardan və göllərdən keçmək üçün
ağacdan sal düzəldilirdi, ağacın gövdəsini oyub qayıq qayırırdılar.
İnsanlar əvvəlcə iti, sonra isə qara mal, qoyun və digər heyvanları
əhliləşdirməyə başladılar. Mezolit dövründə ilkin əkinçilik
vərdişləri meydana gəldi.
Paleolitin sonu və Mezolit dövründə bir neçə qəbilə birləşib
tayfa əmələ gətirirdi. Tayfa üzvləri eyni ərazidə yaşayır, bir dildə
danışırdılar. Tayfaya daxil olanların ümumi adətləri var idi.
Tayfanın işini ağsaqqallar şurası idarə edirdi.
NEOLİT (yunanca “neos” yeni, “litos” daş deməkdir) dövrü
daş dövrünün son mərhələsini - e.ə. VIII-VI minillikləri əhatə
edir. Daş əmək aləti daha da təkmilləşdirilir. Cilalanmış və ağac
sapı olan daş baltalar əvvəlki əmək alətlərindən daha məhsuldar
idi. Belə əmək alətləri ilə ağac kəsmək və təmizləmək daha asan
olurdu.
İnsan toxumun yerə düşməsini, onun cücərməsini, inkişafını
və məhsul verməsini dəfələrlə müşahidə etmişdir. İnsanlar
sahələri kolluq və meşəlikdən təmizləyir, əkinçiliklə məşğul
olmağa başlayırlar. Qadınlar ağaca buynuzdan, yaxud daşdan
ucluq düzəldib toxa adlanan əkinçilik aləti ilə yeri şumlayır və
taxıl əkirdilər. Ən qədim əkinçilərin əmək aləti toxa idi. Belə
əkinçiliyə toxa əkinçiliyi deyirdilər. Sünbülü iti daş qəlpələri
taxılmış buynuz və sümükdən düzəldilmiş oraqla biçirdilər. Toxa
əkinçiliyi yığıcılığa nisbətən qəbiləni daha çox qida ilə təmin
edirdi. Beləliklə, yığıcılıqdan əkinçilik meydana. gəldi.
İnsanlar ilk dəfə iti əhliləşdirmişlər. İt və oxla ov uğurlu
olurdu. İt ovu axtarıb tapır, insan ovu uzaqdan oxla vura bilirdi.
Bu da qəbilədə qida bolluğu yaradırdı. İnsanlar quzu, çəpiş, donuz
balası, buzovu və digər heyvan balalarını kəsmədilər, onları
______________Milli Kitabxana_____________
14
saxlayıb böyütdülər. Beləliklə, ovçuluqdan maldarlıq meydana
gəldi. İnsanlar indiyə kimi təbiətdə olan heyvanları ovlayır, balıq
tutur, bitki toplayırdılar. Əkinçilik və maldarlıq yaranandan sonra
insanlar özləri əkir, taxıl toplayır, heyvan saxlayır, öz tələbatlarını
ödəyirdilər. Yığıcılıq və ovçuluq artıq yardımçı təsərrüfat
sahələrinə çevrildi.
Neolit dövründə insanlar cilalı daş baltalardan, balıqçılıqda
tordan, harpundan, qarmaqdan istifadə etmiş, əkinçiliyin inkişafı
ilə oturaq həyat tərzinə keçmişdi. Neolit dövründə gil (saxsı)
qablar istehsalı, əyiricilik, toxuculuq meydana gəlmişdir. Kətan nə
yun liflərindən sap əyirir, sapdan parça toxuyur, parçalardan
dəriyə nisbətən yüngül və rahat paltar tikirdilər. Alimlər bu
yenilikləri “neolit inqilabı” adlandırmışlar.
Avropanın şimalında meşə zolağında ovçu və balıqçı
tayfalar su yaxınlığında, çay kənarlarında məskən salırdılar.
Sibirdə ən qədim neolit mədə-niyyəti V minilliyə aiddir.
Türkmənistanda Çeytun əkinçilik məskəni, Anadoluda Çayönü və
“Çatal hüyük” mədəniyyətləri Neolit dövründə yaranmışdır. E.ə.
VII minillikdə ehtimal ki, Zaqros dağlarında əkinçilik və
maldarlıq meydana gəlmişdir. Zaqros dağları və Anadolu
buğdanın və arlanın vətəni olmuş və buradan dünyanın digər
ərazilərinə yayılmışdır.
Eneolit (“eneos” - latınca mis, “litos” isə yunanca daş
deməkdir, mis-daş) dövrü e.ə. VI-IV minillikləri əhatə edir. Bəşər
tarixində metal əsri mis dövrü ilə başlayır. İnsanın istifadə etdiyi
ilk metal mis olmuşdur. Mis emalının qədim izləri Ön Asiyada
təqribən 7 min il bundan əvvəl Anadoludakı Çayönü, Çatal hüyük
məskənlərində və Mesopotamiyada tapılmışdır. İnsanlar misdən
balta, xəncər, nizə, bəzək əşyaları, evdə işlənən əşyalar
düzəltməyə başladılar. Mis yumşaq olduğuna görə daşı sıxışdıra
bilmədi. Mislə yanaşı daş alətlər də işlədilirdi. Elə buna görə də
bu dövrə mis-daş dövrü deyirlər. Bu dövrdə toxa əkinçiliyi
üstünlük təşkil edirdi, çiy kərpicdən evlər tikilir, gildən qadın
fiqurları düzəldilir, boyalı qab istehsalı genişlənirdi.
Eneolit dövründə əhali cənubda əkinçilik, maldarlıqla,
sənətkarlığın müxtəlif sahələri ilə məşğul olurdular. Lakin şimalda
______________Milli Kitabxana_____________
15
əhalinin əsas məşğuliyyəti ovçuluq və yığıcılıq idi. Torpaq toxa
ilə becərilir, taxıl sümük və buynuzdan düzəldilmiş oraqlarla
biçilir, əl dəyirmanında üyüdülürdü. Əkinçilər oturaq həyat
tərzində yaşayırdılar. Eneolit dövrünə aid abidələr Anadoluda,
Mesopotamiyada, Orta Asiyada (Anau, Hamazqantəpə və s.),
Ukraynada (Tripolye mədəniyyəti və s.) Azərbaycanda (Kültəpə,
Şoumtəpə və s) və digər ərazilərdə aşkar edilmişdir.
Qədim insanların birlikdə çalışdıqları nə ümumi əmlaka
birlikdə sahib olduqları Neolit dövründə gil (saxsı) qablar
istehsalı, əyiricilik, toxuculuq meydana gəlmişdir. Kətan nə yun
liflərindən sap əyirir, sapdan parça toxuyur, parçalardan dəriyə
nisbətən yüngül və rahat paltar tikirdilər. Alimlər bu yenilikləri
“neolit inqilabı” adlandırmışlar.
Avropanın şimalında meşə zolağında ovçu və balıqçı
tayfalar su yaxınlığında, çay kənarlarında məskən salırdılar.
Sibirdə ən qədim neolit mədəniyyəti V minilliyə aiddir.
Türkmənistanda Çeytun əkinçilik məskəni, Anadoluda Çayönü və
“Çatal hüyük” mədəniyyətləri Neolit dövründə yaranmışdır. E.ə.
VII minillikdə ehtimal ki, Zaqros dağlarında əkinçilik və
maldarlıq meydana gəlmişdir. Zaqros dağları və Anadolu
buğdanın və arlanın vətəni olmuş və buradan dünyanın digər
ərazilərinə yayılmışdır.
İbtidai (buna arxaik də deyirlər) mədəniyyət bəşəriyyət
tarixinin ilkin mərhələlərində meydana gəlmişdir. İbtidai (arxaik)
mədəniyyətin bir sıra xüsusiyyətləri diqqəti cəlb edir. Hər şeydən
əvvəl, ibtidai mədəniyyət ən qədim mədəniyyət tipidir, o
bütövlükdə ibtidai insanların bütün tarixi boyu onların varlığını
müəyyən edir. İkincisi, bizimlə «yanaşı» yaşayan və bir sıra
adamların təkəbbürlə primitiv mədəniyyət adlandırdığı xalqların
ibtidai, arxaik mədəniyyəti müasir dövrdə də vardır. Üçüncüsü,
qədim mədəniyyət müasir mədəniyyətin üzvi və olduqca
əhəmiyyətli hissəsini təşkil edir. Tədqiqatçılar mədəniyyətin
insanlara öz davranışını təşkil etmək üçün bir sıra strategiyalar
bəxş etdiyini göstərirlər. İbtidai, arxaik mədəniyyətlərdə təqlid
strategiyası mühüm yer tutur. İkinci strategiya məkan-zaman
əlaqələri və asılılıqlarının fərdi-sistematik müşahidəsidir. Bu
______________Milli Kitabxana_____________
16
barədə çoxlu misallar gətirə bilərik. Onlardan bir neçəsini
nəzərdən keçirək. «Qara pəncə» adlı hindu qəbiləsi qabaqcadan
baharın gəlişini öldürülmüş dişi bizonun (vəhşi öküzün)
bətnindəki rüşeymin inkişaf səviyyəsi ilə xəbər verə bilirdilər. Bu
cür qabaqcadan xəbərvermə adətən dəqiq olurdu. Yaxud da hindu
osaqa qəbiləsi vəhşi bitkilər-qarğıdalı və vəhşi öküzü ovsunda
birləşdirirdi. Bu çulğaşma aşağıdakı kimi izah olunurdu. Yayda
osaqa qəbiləsi çöldə qarğıdalı çiçəklənənə qədər vəhşi öküzü
ovlayırdı. Onlar yaxşı bilirdilər ki, qarğıdalı çiçək açdıqdan az
sonra yetişməyə başlayır. Bu o demək idi ki, qarğıdalı məhsulunu
yığmağa qayıtmaq vaxtı gəlib çatmışdır.
Üçüncü strategiya analogiyaya görə əqli nəticənin
çıxarılmasıdır. Animist təfəkkürün oxşar əlamətlərini ayırmaq
zərurəti buradan doğur. Animistik təfəkkür isə yer üzünü, təbiəti
ilahi qüvvələr, ruhlar və iblislərlə doldurur. Bu strategiyanı təsdiq
edən nümunələr çoxsaylıdır. Məlum olduğu kimi, piqmey
tayfalarının biri dişə bənzər çovdar mahmızı ilan vuran zamanı
çarə kimi tətbiq edirdilər. Yaxud da paleolit dövründə bəşəriyyətin
mədəni inkişafında böyük inqilab sayılan odu götürək. Bütün
xalqların mifologiya və əfsanələrində od əbədiyyət simvoludur.
Ona görə də əfsanələrdə od yaradılmamışdır, əksinə, allahlardan
oğurlanıb, insanlara verilmişdir.
İnsan xarakteri mürəkkəb olub, kosmik, bioloji, psixi, sosial
və mədəni aspektlərə malikdir. Bu baxımdan ibtidai mədəniyyət
dedikdə, böyük tarixə malik yığıcılıq və ovçuluq mədəniyyəti
nəzərdə tutulur. İbtidai mədəniyyətin spesifik xüsusiyyətlərindən
biri onun yekcinsliyidir. Müasir kulturologiyada sosial-mədəni
sistemlərin katerogen (qeyri-yekcins), qomagen (yekcins) və
qomeostatik tiplər kimi üç tipi göstərilir. Birincisi üçün aksioloji
(dəyər) plüralizmi; ikincisi üçün differensiyasiya edilmiş,
antaqonist maraqlara malik olan çoxsaylı sosial qrupların
mövcudluğu səciyyəvidir.
İbtidai-sosial-mədəni sistem öz inkişaf dinamikasına malik
olub, mövcud sistemli strukturun yenidən dirçəlməsinə imkan
verir. İbtidai mədəniyyətin digər xüsusiyyəti onun sinkretikliyidir
ki, bu da öz təcəssümünü totemizmdə tapmışdır. Onun üçüncü
______________Milli Kitabxana_____________
17
xüsusiyyəti isə tabu (qadağalar) mədəniyyətini təmsil etməsidir.
30 min il ərzində arxaik mədəniyyət aradan çıxmamış, bu
gün də yaşayır. «Əcdadlar kultu» formasında tarixi dünya anlamı
prinsipini insanlar çox qədim dövrlərdə dərk etmişlər. Onlar
yaxınlarının birdəfəlik bu həyatı tərk etməsinə inana bilmirdilər.
Belə hesab edirdilər ki, ölülər onlarla yanaşı yaşayır,
davranışlarını, adətlərə sədaqətlərini müşahidə edirlər. Deməli
indi ilə keçmiş arasında bir növ asılılıq, qırılmaz əlaqə
mövcuddur. Mədəniyyət elementləri bu cür yaranmışdır.
Müasir dövrdə biz onları «tarixi yaddaş», «məsuliyyət»,
«vətənpərvərlik», «vicdan», «ləyaqət», «borc» və s. Adlandırırıq.
Arxaik mədəniyyətin qalıqları saysız-hesabsız xırda şeylərlə
məsələn, kosmik gəmidəki həmail (gözmuncuğu), qaranlıqdan
qorxma, tatuirovka (bədənə şəkillər döydürülməsi) və s.
göstərmək olar. Bunlar yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, saysız-
hesabsızdır. Burada müəyyən qanunauyğunluğun olduğunu nəzərə
almaq lazımdır. Həyati situasiyalar (doğum, ölüm, dəfn, nikah,
xəstəlik və s.) əhəmiyyətli olduğu qədər də ibtidai mədəniyyət irsi,
onun mərasim, simvol, psixoloji qaydaları və stereotipləri də
mühüm yer tutur.
Bəzi tədqiqatçılara görə müasir cəmiyyətin mədəniyyətində
sivilizasiya təbəqəsi olduqca zəifdir və çətin situasiyalarda
(zorakılıq, aclıq, qorxu, sosial böhran və kütləvi psixoz) onlar tez
təzahür edir.
Bu zaman ibtidai şüurun güclü fantomları təzədən
dirçəldilir, müvafiq mədəni forma alır, müharibə təbilləri gurlayır,
insanlar təsəvvürlərində yaratdıqları düşmən cəsədləri üzərində
rəqs edir, onların məhv edilməsinə ürəkdən sevinirlər.
Sosial hipnoz (ibtidai cəmiyyətdə bu kollektiv rəqs və
nəğmə oxunması ilə təmin edilirdi) işi o yerə gətirir ki, insanlar
yalnız onlara təlqin edilən şeyləri görürlər, yerdə qalanlarmı isə
rədd edirlər. Bəşər mədəniyyətinin başlanğıc mərhələsinin
qanunauyğunluqlarının anlaşılmasında əsas problem onun öz
xarakteri ilə bağlıdır. Həqiqi arxaiklik bizdən minilliklərlə bir
məsafədə durur. Neolit dövrünün homo sapiyensinin şüuru,
birbaşa öyrənilməkdən çox fərziyyə predmeti kimi daha faydalı
______________Milli Kitabxana_____________
18
ola bilər. Hətta müasir dövrdə geridə qalmış qəbilələrin şüurunu
öyrənmək də çətindir. Çünki onlar bu və ya digər dərəcədə
sivilizasiyanın təsirini görə bilmişlər. İbtidai mədəniyyəti
anlamağın ikinci çətinliyi onun formalarının çoxsaylı və
rəngarəng olmasında, ümumiləşdirilməyin demək olar ki, qeyri-
mümkünlüyü ilə əlaqədardır.
On min illərlə bir dövrü əhatə edən ibtidai mədəniyyətdə
ümumi, bütöv olan bir şey tapmaq mümkündürmü? İbtidai
mədəniyyətin inkişafında çoxsaylı mərhələlərin olduğunu çox az
adam inkar edə bilər. Müasir Avstraliya aborigenləri, eskimoslar,
Cənubi Amerika ovçuları-hindularının mədəniyyətində ümumi
qanunauyğunluqlar tapmaq olduqca çətindir. Görəsən bizim
şüurumuzla ibtidai insanın şüuru arasında köklü fərqlər
olmuşdurmu? Bu sualın cavabının birinci variantını təkamül
məktəbinə daxil olanlar verir. Əsas müddəa budur: insan psixikası
cəmiyyətin inkişafının bütün mərhələlərində birtiplidir. Təfəkkür
qanunları universal və dəyişməzdir.
İbtidai insanların dinə qədərki fikirlərinə aid nəzəriyyələr
kifayət qədər əsaslandırılmamışdır, çünki ibtidai insanların dünya
haqqında təsəvvürlərinin müxtəlif formalarına aid materiallar daha
çoxdur. Əgər buraya ibtidai inkişaf mərhələsində yaşayan,
məsələn, Avstraliya aborigenlərini və b. həyat tərzinin
öyrənilməsini də daxil etsək, güclü və zəngin material əldə etmiş
olarıq. İlkin dini təsəvvürlər kompleksi çoxcəhətlidir. Lakin
onların əksəriyyəti son nəticədə təbiətdə insanın yeri və rolu,
insanın ətraf aləmlə əlaqələrinin öyrənilməsi baxımından bir sıra
forma və metodlara bölünür. Bu formalar totemizm, animizm,
magiya, fetişizm və mifologiyadan ibarətdir. Yuxarıdakı
formaların hamısı vacib olsa da, onların içərisində mifologiya
özünəməxsus yer tutur. Mifologiyada insanlara öz totem-əcdadları
ilə əlaqəsini, təbiətin bu və ya digər qüvvəsinin canlılaşdırılması,
fetişin və magiyanın sehrli gücünü izah edən material istənilən
qədərdir.
Müxtəlif xalqların rəngarəng miflərinin və müxtəlif adlar
altında çıxış edən allahları, qəhrəmanları və mifik hökmdarlarının
olmasına baxmayaraq, ən qədim dövrlərdə bəşər mədəniyyətinin
______________Milli Kitabxana_____________
19
ümumi cəhətlərə malik olması heç kimdə şübhə doğurmamalıdır.
Bu vəhdətin mövcudluğu mifin özünün atribut və s. cəhətləri ilə
bu və ya digər sosial-etnik birliklərin müəyyən inkişaf
mərhələsində xalqların mənəvi mədəniyyəti və mental
təcrübəsinin nümunəsi rolunda çıxış etməsi tamamilə doğrudur.
Lakin mif təkcə xatirə-yaddaş deyil, həmçinin insan fikrinin
sərbəst uçuşudur ki, cəlbedici mədəniyyət dünyasına daxil olmaq
üçün göstərilən cəhdin nağıl xassəli, fantastik və realist istəkləri
məcmusu hesab oluna bilər. İnsan fikri gündəlik konkret
qayğılardan xilas olaraq poetik səyahətin sonsuz nöqtələrinə doğru
istiqamət götürə bilir. Mifdə müasir sivilizasiyanın mənəvi
potensialını doğuran ilkin rüşeym açıq-aydın görünür. Qədim
cəmiyyətlərdə dünyanın dərki və insanın oradakı yeri əslində
mifdə, mifologiyada səlis şəkildə anlaşıla bilərdi. Mif fərdi şüura
qarşı qoyulan, ondan köklü şəkildə fərqlənən kollektiv şüurun
inikasıdır. Mif mədəniyyətin kollektiv tərəfindən sakral dərk
edilməsidir. Mif ilkin dini təsəvvürlər komplektinin mərkəz oxu
olmuşdur. Onun ümumi mədəniyyətlə əlaqəsi şəksizdir. Mif ilkin
fikrin məcburi, zəruri formasıdır. Onun formalaşdığı kollektiv
təsəvvürlər nə praktik müşahidələrin rasionalizminə, nə də
abstrakt mühakimələrə əsaslana bilməzdi. Qrupların təsəvvürləri,
hər şeydən əvvəl emosional əhval-ruhiyyəyə, özünü gerçək
mühitə daxil etməyə arxalanır.
Mifopoetik təfəkkür öz prinsipləri və öz məntiqi olan
təfəkkürdür. Mifin fərqləndirici cəhəti ziddiyyətləri aradan
qaldırmaq cəhdidir. Onun vəzifəsi bu ziddiyyətlərin nisbiliyini
sübut etmək, onu əhatə edən dünya ilə eyniləşdirmək, insanı, onu
əhatə edən dünya ilə vəhdətə gətirmək, insan və təbiətin, təbiət və
cəmiyyətin uyğunluğuna nail olmaqdır.
Hər hansı bir din kimi, mifin də son məqsədi qrupa mənəvi
rahatlıq təmin etmək və bununla da onu yad şəraitə, özünü
dərkinə, hətta düşmən əhatəsində olsa belə özünü təsdiqinə şərait
yaratmaqdır.
Arxaik mədəniyyəti təcəssüm etdirən miflər haqqında
müasir təsəvvürlər bir sıra nəticələri çıxarmağa imkan verir:
- Miflər adamların öz varlığını dərk etmək və şüurlu şəkildə
______________Milli Kitabxana_____________
20
emosional və məntiqi assosiasiyaların köməyi ilə varlıqla
çulğaşmaq cəhdidir.
- Mifoloji təfəkkürün xüsusiyyətləri ümumi, mücərrəd
anlayışların çatışmamağı ilə əlaqədardır.
- Mif ibtidai insanın şüurunun intuitiv olaraq təbiət
hadisələrinin qaydası və qanunauyğunluğunun dərk edilməsidir.
- Miflərin quruluşu insan psixikasının müəyyən
xüsusiyyətlərini ifadə edir.
- Miflər kollektiv təcrübə ilə əlaqədardır, bu isə individ üçün
etiqad obyekti, əcdadların müdrikliyi kimi olmuşdur. Fərdi
təcrübə onu dəyişdirə bilmir; mif əcdadların etiqadı kimi,
subyektin işi kimi yoxlanmırdı, məntiqi əsaslandırılmağa ehtiyac
hiss etmirdi.
- Mif təbiətin qanunauyğunluğunu əks etdirirdi, mücərrəd
təfəkkürün zəifliyinə görə onları şəxsləndirirdi, onları şüurlu
fəaliyyət göstərən iradə ilə birləşdirirdi. Buradan isə
mifologiyanın əsas fəaliyyət göstərən simaları-allahlar təzahür
edirdi.
- Mifologiya - insanın özünü ifadə etməsi vasitəsidir. Mif
insan yaradıcılıq qabiliyyətinin təzahürünün ən qədim və əbədi
formasıdır. Miflər sistemi, müxtəlif tipli mifologiyalar özündə
bəşər mədəniyyətinin müxtəlif forma və tiplərini əks etdirir.
Totemizm, animizm, magiya. Totemizm (Şimali Amerika
hindularının dilindən götürülmüşdür). Totemizm totemə (onun
qəbiləsi sözündəndir) - insan kollektivlərinin (qəbilə, tayfa) ilə
müəyyən heyvan və bitki növləri, habelə hər hansı bir predmet
arasında guya mövcud olan fövqəltəbii qan qohumluğu əlaqələrinə
etiqad edilməsindən ibarətdir. Bu insan kollektivindəki vəhdəti və
ətraf aləmdə onun əlaqələrini başa düşməyin birinci forması hesab
olunur. Əmələ gəlməkdə olan qəbilə kollektivinin həyatı onun
üzvlərinin ovladıqları müəyyən heyvan növləri ilə sıx bağlı idi. Bu
və ya digər heyvanın həmin ovçu kollektivi ilə qohumluğu
haqqında illüziyalı təsəvvürün meydana gəlməsi totemizm üçün
əsas olmuşdur. Tədricən belə bir təsəvvür inkişaf edib, şüurlara
hakim kəsilir ki, bu heyvan həmin qəbilənin üzvlərinin ümumi
əcdadıdır, yəni totemidir.
______________Milli Kitabxana_____________
21
İbtidai insanların istehsal fəaliyyəti, qəbilə və tayfaların sayı
artdıqca, balıq totemləri və bitki totemləri haqqında təsəvvürlər
yaranıb möhkəmlənirdi. Nəticədə xüsusi totem bayramları yaranır,
həmin totemin yeyilməsi mərasimi bu bayramlarda əsas yer
tuturdu. Əslində mərasimin bu cəhəti kollektivin qüvvəsini, onun
əti yeyilən totemlə qan qohumluğunu möhkəmləndirməli və
bununla da totemin təkrar istehsalına zəruri şəraitin təminatçısı
olmalı idi. İndinin özündə də bir sıra xalqlar arasında totemizmin
qalıqları öz varlığını saxlamaqdadır. Hazırda adamların heyvana
(məsələn, canavara, ayıya) çevrilə bilməsinə, heyvanların isə
insan şəkli almasına olan etiqad formasında özünü göstərir.
Totemizm elementləri özünü mifologiyada daha çox
qoruyub saxlaya bilmişdir. Mifologiya isə özlüyündə ibtidai
cəmiyyətin fəlsəfə tarixi hesab oluna bilər. Həmin cəmiyyətin
dünyagörüşü isə mahiyyətcə mifoloji xarakter daşımışdır. Lakin
həmin cəmiyyətin mənəvi-konseptual və idrakı sahələrində onun
mədəniyyətinin iki qatı olan totemizm və magiya (sehrbazlıq)
mühüm rol oynamışdır. Həm kitablardan, həm də xalqımızın
tarixindən bizə məlumdur ki, bu və ya digər heyvan, yaxud quş
necə böyük hörmətə malik olmuşdur. Türk xalqlarında qurd, at, it
qaranquş, göyərçin və s. heyvan və quşların etiqad və inamlarda
öz xüsusi yeri vardır.
Bu proses bütün dünya xalqlarında, mövcud olan dünya
dillərində baş vermişdir. Məsələn, Qədim Misirdə allah Ra öküz
obrazında, Osiris qırğı başlı təsvir olunurdu. Yunanıstanda Zevs
guya insanlara öküz və yaxud qartal, eləcə də qu quşu simasında
görünürdü.
Allah Pan keçi ayaqları və buynuzları ilə yunan
etiqadlarında məlum idi. Finikiya ilahəsi Aştart inək simasında,
obrazında təqdim olunmuşdur. Meksika günəş allahı Teskatlipoka
ayı başlı, Şumer allahı Eya insan-balıq, xristian allahı Xristos
quzu obrazında bizə məlumdur. Qədim yunanların dinlərində
ovçuluq ilahəsi Artemida xallı maral simasında təsvir olunmuşdur.
Dəhşətli görünüşü olan köpək Serber cəhənnəmin girişinin
mühafizəçisi olmuşdur.
Bəzi ibtidai xalqlarda belə bir təsəvvür mövcud idi ki,
______________Milli Kitabxana_____________
22
insanların mənşəyi heyvanlarla, quşlarla, balıqlarla, hətta
həşəratlarla əlaqəlidir. Kaliforniyalı Koyot hinduları belə hesab
edirlər ki, onların əcdadları canavar olmuşdur. Sibir xalqlarının
əksəriyyəti - Ob xantları, Ural mansiləri mifik təsəvvürlərinə görə
öz mənşələrini ayıdan, dovşandan, qazdan, durnadan, balıqdan və
qurbağadan götürürdülər.
Heyvanlar adamların hamisi rolunda çıxış edir, onlara öz
işlərində köməkçi olurdular. Məsələn, Kanada eskimoslarında
ilahə Sedna dişi morj obrazında xeyirxahlıq mücəssəməsi idi.
Labrador eskimoslarında kişi allahları ağ ayı simasında təsvir
olunurdu. Bir sıra xalqların miflərində heyvanlar insanlara od
verir, insanlara sənət öyrədir, mərasim və adətləri aşılayır. Buryat
əfsanəsinə görə, birinci şaman qartal olmuşdur. O, qadınla əlaqəyə
girərək ona şamanlıq etməyi öyrətmişdir. Koryaklarda və
çukçalarda ilahi qarğa dünyanın, torpağın, çayların və hətta
insanların yaradıcısı hesab olunur. O, insanlara sənət öyrətmiş,
onlara maral vermişdir. Çox vaxt insanın ruhu da heyvan
obrazında təsəvvür edilirdi. Məşhur filosof Plotin (III əsr) ölərkən
onun yaxın dostu çarpayının altında ilan görür. İlan tez divarın
yarığında gizlənərək yox olur. Filosof tam əmin idi ki, həmin ilan
Plotinin ruhudur.
Qədim farslarda itlər ən böyük hörmətə malik idi. Onların
fikrincə insan öldükdən sonra onun ruhu «itlərə» keçir. Ona görə
də öldükdən sonra insanın cəsədi itlərə yedizdirilirdi.
Etiqad edilən heyvanları incitmək olmazdı. Qədim Misirdə
müqəddəs heyvanın öldürülməsi ölümlə cəzalandırılırdı. E.ə. V
əsrdə məşhur yunan tarixçisi («tarixin atası») Herodot yazırdı ki,
Misirdə pişiyin ölümü oğulun ölümündən betər sayılırdı. İnkişafın
daha sonrakı mərhələlərində animizm (latınca nimus, nima-ruh,
can deməkdir), yəni ruhlara etiqad meydana gəlmişdir. Bu inam,
əqidə qədim dövr insanlarının, ən qədim əcdadlarımızın
fövqəltəbiiliyi haqqında təsəvvürlərinin formalaşmasında mühüm
rol oynamışdır. Animizm insanlarda anlayış yaratmaq qabiliyyəti
özünü göstərəndən sonra əmələ gəlmişdir. Bu inkişaf
mərhələsində aləmin ikiləşməsinə - real və fövqəltəbii aləmə
bölünməsinə imkan yaranır. Sonralar fövqəltəbii aləmin real aləm
______________Milli Kitabxana_____________
23
üzərində hakim olması haqqında inam formalaşır. İbtidai insanın
aləmi onun fantaziyasının məhsulu olan ruhların insanların,
heyvanların, bitkilərin, təbiət obyektlərinin, insanın yaratdığı
predmetlərin ruhlarının «məskənidir». Daha sonralar isə bu və ya
başqa predmetdən ayrılan, onu tərk edən ruhlar haqqında
təsəvvürlər meydana gəlir. Bu qayda ilə müxtəlif kortəbii
qüvvələrin və təbiət hadisələrinin ildırım, günəş, ay, planetlər,
dağlar, dənizlər, çaylar, və meşələrin ilahiləşdirilməsi prosesi baş
verirdi.
Ruhlar - insanla daimi qarşılıqlı təsirdə olan mifoloji
varlıqlardı. İnsanların hamiləri olan ruhlar, nəsil ruhları, əcdad
ruhları, xəstəlik ruhları, şamanların köməkçi ruhları, müxtəlif
obyektlərin, sahələrin, təbiət qüvvələrinin sahiblərinin ruhları kimi
müxtəlif ruhlar məlum idi. Ruhlar haqqında təsəvvürlər çox vaxt
onları insanların «bənzəri», daha doğrusu mənəvi «bənzəri» kimi
təqdim edir. Ruhlar çoxsaylı miflərdə və mifoloji əfsanə və
dastanlarda özünü göstərir. Həmin dastanlar isə guya konkret
insanların başına gələn əhvalatları ifadə etməklə yanaşı, həmçinin
insanların ruhlarla təması - görüşü haqqında hadisələri əks etdirir.
Ruhlar haqqında təsəvvürlər allahların obrazlarının
formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. İnkişaf etmiş
mifologiyalarda allahların və ruhların obrazları yanaşı mövcud
olsa da ruhlar mifoloji sistemlərin daha aşağı səviyyəsinə aiddir.
Beləliklə, animizm ruhların təbiət hadisələrinin səbəbkarı
mövcudluğuna inamı, bütün təbiətin canlı olmasına inamı ifadə
edir. Qədim dünyanın mədəniyyətində animizm dini etiqadların
universal forması idi. Elə bütün dini tamaşaların, mərasim və
ayinlərin inkişaf prosesi animizmdən başlanmışdır.
İbtidai xalqların mədəniyyətində magiya (sehrbazlıq) da
mühüm rol oynamışdır. Magiya da ibtidai dini etiqadlara aiddir.
Magiya müəyyən simvolik hərəkətlər (tilsimləmək, ovsunlamaq
və s.) yolu ilə, yəni fövqəltəbii yolla ibtidai insanın hər hansı təbii
hadisələrə təsir göstərmək imkanına olan etiqadından ibarətdir.
İbtidai cəmiyyətlərin üzvləri sehrbazlıq üsulları ilə hadisələrin
gedişinə özünün arzu etdiyi istiqamətdə təsir göstərməyə
çalışırdılar. Magiya sonralar inkişaf etmiş dinin daha mühüm
______________Milli Kitabxana_____________
24
ünsürlərindən birinə çevrilmişdir, hər bir müasir dini kult
sehrbazlıq hərəkətlərinin (ayinlər, sirlər, ibadətlər və s.) müəyyən
sistemini özündə birləşdirir. Sehrbazlığın ovsunlamaq, falçılıq,
qabaqcadan xəbər vermə, «bəd nəzər», caduya inam, «bağlamaq»
və s. kimi qalıqları indi də məişətdə qalmaqdadır.
İbtidai cəmiyyətlərdə geniş yayılmış etiqad formalarından
biri də fetişizm hesab olunur. Fetişizm (fransızca fetiche - büt,
tilsim deməkdir) müxtəlif maddi əşyaların fövqəltəbii xassələrinə
etiqad olunmasına deyilir. İbtidai insanın müxtəlif əşyalardan,
məsələn, daşlardan, ağaclardan, sonralar isə amuletlərdən
(gözmuncuğularından, dualardan və s.), bütlərdən və s. fövqəltəbii
kömək almaq ümidi fetişizmdə əks olunurdu. İbtidai cəmiyyətdə
yaşamaq taleyinə düşən insanın praktiki fəaliyyətinin inkişaf
etməsi və onun dərketmə imkanlarının məhdudluğu fetişizmin ilk
mənbələri olmuşdur. İbtidai dövrlərdə fetiş öz-özlüyündə real
mövcud olan predmet kimi pərəstiş obyekti olmuşdur. Sonralar isə
onda «məskunlaşan» gizli fövqəltəbii qüvvə haqqında təsəvvürlər
meydana çıxır. Fetişizm dini pərəstişin zəruri komponentidir.
Möcüzəli ikonalara, xaça, quru cəsədlərə, «müqəddəs yerlərə
pərəstiş edilməsi, tilsimlərin, amuletlərin, boyundan asılan
xaçların və s. möcüzələr doğurduğuna etiqad edilməsi müasir dini
praktikada fetişizmin daha xarakterik təzahürləridir.
Cəlbedici predmetlər, gözəl görünən, eləcə də çirkin
görünən şeylər fetişə çevrilə bilər. Predmet-əşya forması kimi
fetişizm Qərbi Afrikada çox yaxşı saxlanılmışdır. Burada fetişlər
hər yerdə nəzərə çarpır. Ən geniş surətdə yayılmış canlı fetişlər
ilan (əjdaha) və qarğadır. Farslarda it və xoruz, Skandinaviyada
ayı və canavar, Yunanıstanda - bayquş və s. fetiş sayılır. Canlı
fetişlər qəbilə üzvləri üçün eyniləşdirici başlanğıcı ifadə etmirdi,
onları eyni hesab etmək olmazdı. Onlar ya totemizmin
özünəməxsus qalıqları, yaxud da güclü, müstəqil ruhların
daşıyıcıları idi. Bəzi hallarda qəbilə üzvləri onlardan yararlana
bilərdi. Ona görə də bir xalqın bir neçə canlı fetişi olurdu.
Məsələn, Qədim Misirdə hər bir icma özünün canlı fetişinə malik
idi. Ümummilli fetiş-müqəddəs öküz Apis olsa da, regional və
yerli fetişlər də mövcud idi. Fivada - qoyun, Memfisdə - keçi,
______________Milli Kitabxana_____________
25
Bastda - pişik və s. fetiş hesab olunurdu. Qədim Roma miflərində
canavarlar («Roma dişi canavarı»), ağacdələnlər və digər canlı
varlıqlar haqqında danışılırdı. Onlar İtaliya yarımadasında
yaşayan qəbilələrə düşmənə qalib gəlmək, qəhrəmanlıq
göstərmək, gələcəyi görmək və s.-də kömək edirdi. Mədəniyyət
tarixinin bir çox səhifələri fetişizmlə əlaqədardır, lakin onlardan
biri müasir insana olduqca amansız və qəbuledilməz şəkildə
görünür. Söhbət kannibalizmdən (adam yeməkdən) gedir.
Kannibalizm çox qədim tarixə malikdir. Əcdadlarımız olan
neandertallar adamyeyənlər idi. Homo sapiyens 40 min əvvəl
planetdə adamyeyən kimi peyda oldu. Sonralar insan mədəniyyəti
qəti imperativ ilə adam yeməyi qadağan etdi. Sonra qan
qarışdırmaya (yaxınlarla evlənmə) qadağa qoyuldu. İkinci qadağa
daha universal idi və insan cəmiyyətində ciddi şəkildə qorunmağa
başladı. Bu tabu (qadağa) kannibalizmdən daha qədimdir. «Tabu»
ibtidai mədəniyyətlə əlaqədar olan ən mühüm anlayışlardan
biridir, onun pozulması dəhşətlə müşahidə olunur. Tabunun
qorunması təhlükədən xilas olunmağın yeganə vasitəsidir.
İbtidai incəsənət. İncəsənət tarixini yazanlar hələ keçən əsrin
sonunda yalnız ilkin incəsənət kimi Qədim Misir incəsənətindən
başlayırdılar. 90 il bundan əvvəl bəşəriyyət kinonu kəşf etdiyi
zamanda daş dövrünün incəsənətini, paleolit təsviri sənəti,
rəssamlığını və heykəltəraşlığını da özü üçün aşkar etdi. Həmin
vaxtdan başlayaraq ibtidai cəmiyyətin incəsənəti tədqiqat üçün ən
populyar sahəyə çevrildi. Həmin proses indi də davam
etməkdədir.
İbtidai incəsənətin yaranması ilə əlaqədar saysız-hesabsız
nəzəriyyələr mövcuddur. Bədii fəaliyyət ibtidai mədəniyyətin
bütün mərhələlərində mövcud olmuşdur. Ona görə də incəsənət
onun varlığının daimi üsulu olmuşdur. Sənət alət istehsalından
başlanır. İnsanın ən qədim alətinin tarixi 2.5 milyon il bundan
əvvəl başlanır. İnsanların düzəltdiyi alətlərin materialına əsaslanan
arxeoloqlar ibtidai dünyanın tarixini üç dövrə bölürlər. Bunlar daş
dövrü, tunc dövrü və dəmir dövrüdür. Öz növbəsində daş dövrü də
bir neçə alt dövrə bölünür. Ən qədim daş dövrü, yaxud paleolit
(təqribən e.ə. 2.6 milyon ildən XII minilliyə qədər), orta daş
______________Milli Kitabxana_____________
26
dövrü, yaxud da mezolit (təqribən e.ə. XII minillikdən VII
minilliyə qədər), yeni daş dövrü, yaxud da neolit (e.ə. XII
minillikdən IV minilliyə qədər), mis daş dövrü, yaxud da eneolit
(e.ə. III-II minilliklər), tunc əsri (e.ə. II-I minilliklər). Dəmir dövrü
təqribən birinci minilliyin ortalarından başlayır.
Öz növbəsində Paleolit də üç dövrə - aşağı, orta və yuxarı
(yaxud da sonrakı) dövrə bölünür. İbtidai incəsənətin ilkin
mərhələsi üçün səciyyəvi cəhəti sinkretizm (latınca birləşmə)
olmuşdur. Bu da müxtəlif görüşlərin bir yerdə ifadə olunması idi.
Dünyanın bədii mənimsənilməsi ilə əlaqədar olaraq insanın
fəaliyyəti eyni zamanda homo sapiyens (ağıllı insan)
formalaşmasına da şərait yaratmışdır. Bu mərhələdə ibtidai
insanın bütün psixi proses və həyəcanlarının imkanları hüceyrə
şəklində kollektiv şüuraltı vəziyyətdə, arxetip adlanan proobrazda,
ilkin formada olmuşdur. Dünyanın dərki kortəbii baş verirdi, hər
bir anlayışın arxasında obraz, canlı əməl gizlənirdi. Bizə gəlib
çatan ilk ibtidai təsviri sənət əsəri Orinyak (Fransa) (e.ə. 33 min -
18 min) mərhələsində olmuşdur. Qadın heykəlciyi (daşda və
sümükdə) həmin sənət əsərlərindəndir. Həmin dövrdə
heyvanların, mamontların, filin, atın, maralın ümumi cizgilərini
əks etdirən təsvirlər də yaranmışdır. İbtidai incəsənət əsərləri
əsasən ovçuluq və əmək prosesi ilə əlaqədar olmuşdur.
Bir sıra sənətşünaslar paleolit dövrünün təsviri fəaliyyətini
üç mərhələyə bölürlər. Onlardan hər biri keyfiyyətcə yeni təsvir
formalarının yaranması ilə səciyyələnir.
Sümük, təbii maket və s.-dən kor pozisiyalar, süni təsviri
forma - iri gil heykəltəraşlığı, barelyef profil konturu, yuxarı
paleolit təsviri yaradıcılığı, mağara yazıları, sümük üzərində
qravyuralar - natural yaradıcılıq nümunələridir.
Analoji mərhələni ibtidai incəsənətdə, tipik musiqi
yaradıcılığında da görmək mümkündür. Musiqi (natural
pantomimanın musiqi elementləri, təbiətdəki səslərin təqlidi, səsin
təqlid motivləri, süni intonasiya formaları, səs yüksəltmə
vəziyyətini əks etdirən motivlər, intonasiya ardıcıllığı, iki və üç
səsli motivlər) hərəkət, mimika, jestlərdən və s.-dən ayrılmamışdı.
Əvvəllər insanlar yalnız öz ehtiyacları üçün təbiətin verdiyi
______________Milli Kitabxana_____________
27
şeylərdən - daş, ağac, sümük və s.-dən istifadə edirdilər. Yeni daş
dövründə insan sənət əsərləri yaratmaq məqsədi ilə odadavamlı
gildən istifadə etməyə başlayır.
İbtidai cəmiyyətdə təsviri sənətin, demək olar ki, bütün
növləri: rəsmlər, heykəlciklər, təsvirlər (mineral rənglərdən
istifadə etməklə rəngli təsvirlər vermək), heykəltəraşlıq (daşdan
yonulmuş, yaxud da gildən düzəldilmiş fiqurlar) və s. yaranmışdı.
Dekorativ sənət növləri (daş, sümük üzərində işləmələr, relyeflər
və s.) bu qəbildəndir. İbtidai cəmiyyətin inkişafının son dövründə
bürünc, qızıl və gümüşün emalı ilə bağlı bədii sənət növləri
yaranırdı.
İbtidai icma dövrünün sonunda yeni memarlıq tikililəri -
qalalar yaranmağa başladı. Sonralar yaşayış məskənləri, dəfnlə
əlaqədar məqbərələr və s. meydana çıxdı.
İbtidai dövrün incəsənəti dünya incəsənətinin sonrakı
inkişafı üçün əsas olmuşdur. Qədim Misir, Şumer, İran, Hindistan,
Çin, Azərbaycan və s. mədəniyyətlərin formalaşmasında ibtidai
dövr mədəniyyətinin əvəzsiz xidməti olmuşdur.
Dini görüşlər. Təqribən e.ə. XXX minillikdə ibtidai
incəsənət meydana gəldi. Bu incəsənətin yaranması insanların
gündəlik həyatı ilə bağlı idi. “Ağıllı insan” buynuzdan kiçik
heykəllər düzəldir, sümük üzərində təsvirlər cızır, təbiətdən əldə
etdiyi boyalarla mağara divarlarında rəsmlər çəkirdi. Belə təsviri
sənət nümunələri İspaniyada Altamira mağarasının divarlarında
aşkar olunmuşdur. Mağarada təsvir edilmiş bizonların bir qismi
sakit durmuş, digər qismi düşmən üzərinə atılan vəziyyətdə təsvir
edilmişdir. Sonralar dünyanın müxtəlif yerlərində mağaraların
divarlarında, qaya üzərində bu tipli ibtidai incəsənət nümunələri
aşkar olunmuşdur. Beləliklə, incəsənət Paleolit dövründə
yaranmışdır.
İnsanlar ov və döyüş səhnələrini, ovlayacaqları heyvanların
hərəkətlərini təqlid edirdilər. Buradan da rəqs meydana gəlmişdir.
Bu yolla insanlar bildiklərini gənclərə öyrədirdilər. Memarlıq
rüşeymləri, heykəltəraşlıq nümunələri Paleolit dövründə
yaranmışdı. İnsanlar heyvanların gözəlliyini, onların zahiri və
daxili aləmini təsvir edə bilmişlər.
______________Milli Kitabxana_____________
28
______________Milli Kitabxana_____________
29
______________Milli Kitabxana_____________
30
______________Milli Kitabxana_____________
31
______________Milli Kitabxana_____________
32
Dostları ilə paylaş: |