Dexqonchilik ho'jaligi va uning respublika oziq-ovqat kompleksida tutgan o'rni

Dexqonchilik ho'jaligi va uning respublika oziq-ovqat kompleksida tutgan o'rni
Reja:

1. 
   Qishloq xo`jaligi tarmoqlarini joylashtirishda hisobga olinadigan qonuniyatlar.
   
2. 
   Qishloq xojaligini hududiy tashkil etishda iqtisodiy ijtimoiy omillarnng ahamiyati.
   
3. 
   Qishloq xo`jaligini ixtisoslashtirish.
   

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishni yanada takomillashtirishni, respublika va ma`muriy-hududiy birliklar xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarini ixtisoslashtirish hamda majmuali taraqqiyotni ta`minlashni, mehnat resurslaridan shuningdek tabiiy boyliklaridan oqilona foydalanishni, hududiy rejalashtirish hamda xalq xo`jaligini boshqarish, tarmoq tamoyilining oqilona uyg`unlashuvini talab etadi. Mazkur muammolarning ijobiy hal etilishi ishlab chiqarishni hududiy oqilona tashkil etish va joylashuvini yaxshilashga, ijtimoiy, mehnat hamda tabiiy resursladridan yanada to`laroq foydalanishga, qishloq xo`jalik ishlab chiqarish tarmoq tarkibini takomillashtirishga, takror ishlab chiqarishni yuqori darajasini ta`minlashga imkon yaratadi.

Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishni oqilona joylashtirish va ixtisoslashtirish yer, mehnat resurslari, asosiy hamda aylanma fondlardan samarali foydalanish imkoniyatini berish bilan bir qatorda ijtimoiy mehnat samaradorligini, yalpi mahsulot hajmining ortishini va shuningdek qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining o`sish sur`atlarini jadallashtirishni ta`minlaydi.
Mustaqillik va bozor iqtisodiyoti sharoitida dehqonchilik hamda chorvachilik tarmoqlarini oqilona joylashtirish, ixtisoslashuvini takomillashtirish ilmiy asoslangan amaliy ko`rsatmalar ishlab chiqarishni tarixiy zarurat sifatida ilgari surdi. Bu esa qishloq xo`jaligida istiqbolli yo`nalishini aniqlashda, uning ishlab chiqaruvchanlik xususiyatini yanada belgilab beruvchi almashlab ekish usullarini joriy etishda, maydon birligidan hosil qilinadigan ekologik jihatdan toza mahsulot miqdorini oshirishda muhim o`rin tutadi.
Ma`lumki ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning umumiy qonuniyatlari quyidagilardan iborat:
-iqtisodiy rayonlar tabiiy va mehnat resurslarini maksimal darajada ishlab chiqarishga jalb etish;
-xom ashyoni ishlab chiqarishda, qayta ishlash hamda tayyor mahsulotni qayta ishlashda mehnatni har tomonlama iqtisod qilish;
-iqtisodiy rayonlarning majmuali taraqqiyotini va ularning to`g`ri ixtisoslashuvini ta`minlash;
-ayrim rayonlarning iqtisodiy qoloqligini bartaraf etish;
-mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlash;
Ilmiy texnika inqilobigina qishloq xo`jalik ishlab chiqarishini intensivlash jarayoniga hal etuvchi ta`sir ko`rsatishi mumkin. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining bironta tarmog`i ham ilmiy tadqiqotlardan tashqarida rivojlana olmaydi, qishloq xo`jalik taraqqiyotiga ko`maklashadigan bironta tadbir ham ilmiy tadqiqotlardan chetda qolmaydi. Bu gap texnika, mexanika, iqtisod, seleksiya va qishloq xo`jaligi bilan an`anaviy aloqada bo`lgan boshqa sohalargina emas, balki fandagi yangi yo`nalishlarga ham taalluqlidir. Xususan, xo`jalikka fan-texnika yutuqlarini joriy etibgina qolmay, foydalaniladigan har gektar yerdan barqaror va doimo ortib boradigan hosil olish, shuningdek, butun bir tadbirlar majmuasini amalga oshirsa bo`ladi.Qishloq xo`jaligida fan-texnika taraqqiyoti ishlab chiqarish jarayonlarining barcha elementlarini sifat jihatdan takomillashtirishni talab etadi. Dehqonchilikning barcha tarmoqlarini, chorvachilikni kompleks mexanizatsiyalashtirish, dehqonchilik va chorvachilikka ilg`or texnologiyani joriy etish, xo`jalik jihatdan qimmatli, foydali sifatlarga ega bo`lgan yangi nav o`simliklar va mol zotlarini yaratish ham shu jumlaga kiradi.
Ma`lumki, iqtisodiyot tarmoqlari ichida eng qadimiysi qishloq xo`jaligidir. Uning evolyutsion rivojlanishi hududiy tashkil qilish shakllarining murakkablashib borishi va takomillashuvi bilan birga sodir bo`ladi.
Qishloq xo`jalik tarmoqlari-dehqonchilik va chorvachilikning ma`lum hududda joylashtirilishi yoki shtandorti dastlab nemis iqtisodchisi Iogann Genrix fon Tyunen tomonidan 1826 yilda ishlab chiqilgan.
Ta`kidlash joizki, aynan ana shu olim iqtisodiyot nazariyasida birinchi bo`lib ishlab chiqarishning hududiy jihatiga e`tibor qaratdi, hududiy iqtisodiyot ta`limotiga qo`l urdi, iqtisodiy makon tushunchasini fanga kiritdi. U iqtisodiyotni hududiy tashkil etish masalalariga majmuali, tizimli yondashdi, qishloq xo`jaligi tarmoqlari joylashuvining qonuniyatlarini ochib berdi.
I.Tyunen o`zining ilmiy g`oyasini abstrakt holatda, alohida, boshqa mamlakatlar bilan bog`liq bo`lmagan, ajralib turgan davlat misolida yaratdi. Uning faraz qilishicha, bu mamlakatda atigi bitta shahar mavjud bo`lib, u qishloq xo`jalik mahsulotlarini iste`mol qiluvchi yagona bozor yoki markaz vazifasini o`taydi. Mazkur shahar atrofida qishloq xo`jalik mahsulotlarini yetishtirish asosan transport xarajati, mahsulot vazni, uning sifatini buzilmasligi va keltirish masofasi belgilaydi. Aynan ana shu transport omili, uning iqtisodiy jihatlari qishloq xo`jalik tarmoqlarini shahardan uzoq yoki yaqin masofada joylashuv tizimini shakllantirdi. Agar mahsulot yetishtirish va uni markazga keltirish qancha arzon bo`lsa, u shuncha yaqin masofada , aks holda uzoqroqda joylashadi.
Yuqoridagi tartibda qishloq xo`jaligini joylashtirish shahar atrofida o`ziga xos aylanalarni hosil qiladiki, ular ilmiy adabiyotlarda “Tyunen xalqalari” nomi bilan mashhur. Masalan, bu xalqaning eng birinchisi yuqori darajada unumdor shahar atrofi xo`jaligidan iborat bo`lib, undan keyingi xalqa o`rmon xo`jaligi, uchinchisi-meva va urug`chilikdan tashkil topadi. Jami Tyunen 6 xalqa belgilagan; ular, yuqoridagilardan tashqari, turli yo`nalishdagi chorvachilikni ham o`z ichiga oladi.
Albatta, I.Tyunen g`oyasi ma`lum darajada abstrakdir. Chunki, hech qanday davlat, ayniqsa iqtisodiyotning hozirgi globallashuv va boynalminallashuv jarayonida jahon xo`jaligi tizimidan ajralgan holda, alohida rivojlana olmaydi. Qolaversa bu mamlakatda odatda bir emas, bir necha shahar mavjud bo`ladi. Biroq shunga qaramasdan maullifning ushbu ta`limoti o`zining nazariy ahamiyatini, xususan bozor iqtisodiyoti sharoitida saqlab qolgan.
Chindan ham shahar atrofi qishloq xo`jaligi hozirgi kungacha xalqasimon tashkil etiladi: eng yaqin joyda sabzavot, karam, kartoshka, undan uzoqroqda sut chorvachiligi, donchilik, parrandachilik, bog`dorchilik va uzumchilik, go`sht-jun chorvachiligi ma`lum tartibda joylashadi. Bunday hududiy agrotizimning vujudga kelishida transport, bozor omili, mahsulotning arzonligi va xaridorgirligi, sifatining buzulmasligi katta ahamiyatga ega.
Shu bilan birga keyingi yillarda transport infrastrukturasining takomillashuvi, iste`molning xususiylashuvi, “yashil inqilob” qishloq xo`jaligining mexanizatsiyalashuvi, sanoatning qishloq joylarga kirib borishi kabi yangiliklar, agrobiznes, ya`ni qishloq xojaligini qayta ishlash sanoati bilan uyg`unlashtirish, birlashtirish bu sohaning hududiy tashkil etishga ancha o`zgartirishlar kiritdi. Bundan tashqari, yuqorida qishloq xo`jaligi tarmog`ining faqat bir funksiyasiga, ya`ni uning aholini oziq-ovqatga bo`lgan ehtiyojini qondirish tomoniga ko`proq e`tibor qaratildi, xolos. Agar shu nuqtai nazardan yondoshadigan bo`lsak, rus olimi K.I.Ivanovning “geografik konveyr” g`oyasi ham ma`lum mamalakatning yirik markazlarini yil davomida uning turli hududlaridan qishloq xo`jaligi, ayniqsa “shaharbop” mahsulotlar pomidor, bodring, karam, ko`katlar bilan ta`minlab turishdan iborat. Darhaqiqat, oxirgi yillarda Toshkent bozorlarida yuqoridagi mahsulotlar yilning to`rt faslida ham mavjud.
Qishloq xo`jaligi iqtisodiyotini oshirishda mehnat resurslari va mutaxassislarning ko`p-ozligiga bog`liqdir. Masalan, o`rtacha 1sentnerdan qishloq xo`jaligi mahsulotini yetishtirishda 1,2 ishchi kuchi sarflansa, kartoshka uchun 2,8, paxta uchun 3,5, qand lavlagi uchun 1,3, poliz ekini uchun 7,1, sut boyligi uchun 9,0, ming dona tuxum uchun 21,0, sifatli jun uchun 260 ishchi kuchi sarflanadi.
Qishloq xo`jaligida yetishtirilgan mahsulotlarni o`z navbatida sifatli qilib iste`molchilarga yetkazib berishda qulay transport tizimining hissasi beqiyos bo`lsa, tayyor mahsulotlarni aholiga, korxonalarga tarqatishda savdo xodimlarining ham muhim va iqtisodiy ahamiyatga egadir.
Yuqoridagi omillar tufayli, qishloq xo`jaligi tarmoqlarini to`g`ri joylashtirish hamda rivojida ta`sir etadigan omillarning ayrimlari quyidagi jadvalda keltirilgan.
4-jadval