Diazo- va azobirikmalar. Diazotirlash reaktsiyasi. Azobirikish reaktsiyalari va ularning mexanizmi. Azobirikmalar haqida tushuncha

Diazo- va azobirikmalar. Diazobirikmalar. Diazotirlash reaktsiyasi. Azobirikish reaktsiyalari va ularning mexanizmi. Azobirikmalar haqida tushuncha.


Reja


1. Diazobirikmalar
2. Diazobirikmalarni diazotirlash reaksiyalari
3. Azobirikmalar haqida tushuncha

Diazobirikmalar-molekulasi tarkibida 2 ta azot tutgan va ularning biri ammoniy azoti bo`lgan birikmalardir.Alifatik diazobirikmalar ikki xil ko`rinishda bo`lishi mumkin:1) diazoniy tuzlari, 2) diazoalkanlar. Diazoniy tuzlari juda barqaror tuzlardir, chunki ammoniy azotidagi musbat zaryadning qarorliligini

oshiruvchi omil yo`q:

Diazoniy tuziga nisbatan diazometan qarorliroq, chunki u birinchidan, ichki tuz, ikinchidan manfiy zaryadlangan azot elektronlari yoki manfiy zaryadlangan uglerod elektronlari mezomeriya tufayli tutashadi. Yuqoridagi sxemada diazoniy tuzida diazometanning tuzilishi keltirilgan. Diazoalkanlar chiziqli tuzilishga ega.
M-n, diazometanning tuzilishi quyidagicha: CH2 HQ H-. Diazometan quyidagicha mezomer ko`rinishda ham bo`lishi mumkin:

U chiziqli molekula bo`lib, deyarli qutbsiz va beqaror moddadir. Diazometan quyidagi usullar bilan olinadi:
CH<sub>3</sub>-NH<sub>2</sub> + HONO CH<sub>2</sub>=N<sup>+</sup>=N<sup>-</sup> + 2H<sub>2</sub>O
CH<sub>3</sub>-NH-CONH<sub>2</sub> +HNO<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>O  CH<sub>2</sub>=N<sup>+</sup>=N<sup>-</sup> +NH<sub>3</sub> +CO<sub>2</sub>
CH<sub>3</sub>-NH-COOC<sub>2</sub>H<sub>5</sub> +HNO<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>O  CH<sub>2</sub>=N<sup>+</sup>=N<sup>-</sup>+CO<sub>2</sub>+C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>OH
Amalda keyingi ikki usul qo`llaniladi. Ma'lumki birinchi reaksiya natijasida spirt hosil bo`ladi va azot ajralib chiqadi. Aslida bu reaksiya quyidagi bosqichlar orqali boradi:
CH<sub>3</sub>NH<sub>2</sub><sup>.</sup>HCl +HONOCH<sub>3</sub>-N<sup></sup>NCl<sup>-</sup>+2H<sub>2</sub>O
CH<sub>3</sub>-N<sup>+</sup>N +H<sub>2</sub>O CH<sub>3</sub>OH+N<sub>2</sub>+H<sup>+</sup>
CH<sub>3</sub>-N<sup>+</sup>NCH<sub>2</sub><sup></sup>N<sup>+</sup>N  CH<sub>2</sub>=N<sup>+</sup>=N<sup>-</sup>+H<sup>+</sup>
Hosil bo`lgan metildiazoniy kationi beqaror bo`lgani uchun spirt hosil bo`ladi. Diazometanning qarorligini oshirish uchun CH₂ guruhidagi vodorod atomlari elektronoakseptor guruhlarga almashinishi kerak. M-n, glitsinning etil efiridan, 2,2.2-triftoretilamindan hosil bo`lgan diazobirikmalar shular jumlasidandir:
N<sup>-</sup>N<sup>+</sup>CH-COOC<sub>2</sub>H<sub>5</sub> N<sup>-</sup>N<sup>+</sup>CH-CF<sub>3</sub>
Diazometanning o`zi alkilaminlardan olinishi zarur bo`lganda avval alkilamin atsillanadi, olingan mahsulot diazotirlanadi, keyin atsil guruhi ishqor bilan gidroliz qilib chiqarib yuboriladi. Buni quyidagi sxema bilan ko`rsatish mumkin:

Diazometan sariq-yashil, zaharli gaz. Reaksiyaga kirishish qobiliyati yuqori. Kislotalar, spirtlar, fenollar, al'degidlar bilan oson reaksiyaga kirishadi. Ishqorlar ta'siriga chidamli.
Diazometan ta'sirida karbon kislotalardan efir olish karbon kislotalarning metil efirini olishning eng oson usuli hisoblanadi. Quyida diazometanning ba'zi reaksiyalari keltirilgan:

Agar atsillash reaksiyasida diazometan ortiqcha olinsa, metilen guruhidagi vodorod atsil guruhga almashinadi, ajralib chiqqan vodorod xlorid ortiqcha diazometan bilan metil xlorid hosil qiladi:

Shunday qilib, diazometandan diazoketon olinadi. Bu reaksiya diazometan molekulasidagi vodorodlar harakatchan ekanini ko`rsatadi. Bu diazometanning metalli hosilalarining olinishi bilan ham isbotlanadi:

Diazometan fotokimyoviy parchalanishga uchratilsa, polimerlanadi:

Shmits diazometanning izomeri-siklik diazometanning sintezini amalga oshirdi:

Siklik diazometan qizdirilganda qisman ochiq zanjirli diazometanga izomerlanadi.


Asosiy adabiyotlar
1. YUsupov D., Turobjonov S.M., Qodirov X.E., Ikramov A., Karimov A.U. Organik kimyoning boshlangich asoslari. O‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2006. -290b.
2. Free Download Organic Chemistry (6th edition) written by Robert T. Morrison and Robert N.Boyd. 2013. – P.1283.
3. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T. “O‘zbekiston”, 2017 yil. 488 b.
4. Mirziyoev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. T. “O‘zbekiston”, 2017 yil, 48 b.
5. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T. “O‘zbekiston”, 2016 yil. 56 b.
6. T.W. Graham Solomons, Craig B. Fryhle, Scott A. Snyder. Organic chemistry. University of South Florida, Pacific Lutheran University, Columbia University. 2014. – P.1255.
7. Alovitdinov A.B., Ismatullaeva M.G., Xolmuradov N.A. O‘quv qo‘llanma. Organik kimyo. Toshkent. O‘qituvchi. NMIU. 2005. -416 b.
8. N.N. Suvorov tahriri ostida. X. Karimov tarjimasi. O‘quv qo‘llanma. Organik kimyodan savollar va masalalar. Toshkent. “O‘zbekiston”. 1998. -343.
9. Salixova O.A., Ismailova L.A., Maksumova A.S. Laboratornыy praktikum po organicheskoy ximii. Metodicheskie ukazaniya. TKTI, 2007.-56 s.