Dnk reparatsiyasi

DNK REPARATSIYASI
Reparatsiya (lotincha reparatio – qayta tiklash) – hujayraning maxsus funktsiyasi bo'lib, u hujayradagi normal DNK biosintezi paytida yoki fizik yoki kimyoviy reagentlar ta'sirida shikastlangan DNK molekulalarining kimyoviy shikastlanishi va tuzilishlarini tuzatish qobiliyatidan iborat. U hujayraning maxsus ferment tizimlari tomonidan amalga oshiriladi. Bir qator irsiy kasalliklar (masalan, xeroderma pigmentosa) tuzatish tizimlarining buzilishi bilan bog'liq.
DNKning shikastlanish manbalari
Ultrabinafsha nurlanish
Radiatsiya
Kimyoviy moddalar
DNK replikatsiyasi xatolari
Apurinizatsiya - azotliasoslarningshakar-fosfatmagistralidanajralibchiqishi

DNK shikastlanishining asosiy turlari
Yagona nukleotidlarningshikastlanishi
Bir juftnukleotidningshikastlanishi
Ikkivabirzanjirli DNK zanjirininguzilishi
DNKningbirxilzanjiriyokiturlizanjirlariasoslariorasidagio'zarobog'lanish
Timindimeriningshakllanishi
Oʻzarobogʻlanish

Reparatsiyatizimlarining har biriquyidagikomponentlarnio'zichigaoladi:
DNK helikaz - zanjirdagikimyoviyjihatdano'zgarganhududlarni "taniboladigan" vazararyaqinidagizanjirnibuzadigan ferment;
DNase (deoksiribonukleaza) - fosfodiesterbog'ida 1 DNK zanjirini (nukleotidlarketma-ketligini) "kesadigan" vashikastlanganjoyniolibtashlaydigan ferment: ekzonukleaza 3` yoki 5` terminal nukleotidlaridaishlaydi, endonukleazaterminallardanboshqanukleotidlardaishlaydi;
DNK polimeraza - o'chirilgano'rniga DNK zanjiriningtegishliqisminisintezqiluvchi ferment;
DNK ligazapolimerzanjiridagioxirgialoqaniyopadiganvashubilanuninguzluksizliginitiklaydiganfermentdir.

To'g'ridan-to'g'rireparatsiyalash
To'g'ridan-to'g'rireparatsiyalash - buDNKdagishikastlanishnitiklashningengoddiyusulibo'lib, u odatdategishlizararnitezda (odatdabirbosqichda) tiklashga, nukleotidlarningasltuzilishinitiklashgaqodirbo'lganmaxsusfermentlarnio'zichigaoladi. Masalan, O6-metilguanin-DNK metiltransferazashundayishlaydi, bumetilguruhiniazotliasosdano'ziningsisteinqoldiqlaridanbirigaolibtashlaydi.

Eksizyonlireparatsiyalash
Eksizyonnireparatsiyalash (inglizcha excision - eksizyon) DNK dan zararlanganazotliasoslarniolibtashlashnivakeyinchalikto'ldiruvchizanjirbo'ylabmolekulaning normal tuzilishinitiklashnio'zichigaoladi. Enzimatiktizimbir-birigamoskelmaydiganyokishikastlanganasoslarnio'zichigaolganqisqa, birzanjirliikkizanjirli DNK ketma-ketliginiolibtashlaydivaqolganzanjirnito'ldiruvchiketma-ketliknisintezqilishorqaliularnialmashtiradi.

Eksizyonaltuzatishmodifikatsiyalangan DNK asoslarinituzatishningengkengtarqalganusulihisoblanadi. U modifikatsiyalanganasosni DNK molekulasiningshakar-fosfatmagistrallaribilanbuasosning N-glikozidikbog'iniajratuvchiturliglikozilazlartomonidan tan olinishigaasoslangan. Shu bilanbirga, DNKdama'lumo'zgartirilganasoslarmavjudligini (oksimetilurasil, gipoksantin, 5-metiluratsil, 3-metiladenin, 7-metilguanin vaboshqalar) mavjudliginimaxsus tan oladiganglikosilazalarmavjud. Ko'pginaglikosilazalaruchungenningkodlashketma-ketligidaginukleotidlardanbirinialmashtirishbilanbog'liqpolimorfizmhozirgikungaqadartasvirlangan. Ushbufermentlarningbirqatorizoformlarionkologikkasalliklarxavfiningortishibilanbog'liqligianiqlandi [Chen, 2003].Eksizyoneltuzatishningyanabirturi - pirimidindimerlariningshakllanishikabikattaroqlezyonlaruchunmo'ljallangannukleotideksizyonlituzatish.

Replikatsiyadankeyingireparatsiyalash
Zararnito'liqtuzatishuchuneksizyonlituzatishjarayonietarlibo'lmagandayuzagakeladiganta'mirlashturi: shikastlanganjoylarnio'zichigaolgan DNK hosilbo'lishibilanreplikatsiyadanso'ng, biriplibo'shliqlarhosilbo'ladi, ularyordamidagomologikrekombinatsiyajarayonidato'ldiriladi. RecAoqsili [5].