Ekologik axloq Axloq xaqida tushuncha

Ekologik axloq

1. 
   Axloq xaqida tushuncha
   
2. 
   Ekologik axloq va atrof muhit muhofazasi
   

Axloq» so‘zi arabchadan olingan bo‘lib, «xulq» so‘zining ko‘plik shaklidir. Axloq - jamiyat, zamon, insoniyat tarixi uchun namuna bo‘la oladigan ijobiy xatti-harakatlar yig‘indisidir. Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v) xulq haqida «Mezon tarozusiga qo‘yiladigan amallarning ichida yaxshi xulqdan og‘irroqi yo‘qdir. Mo‘min banda yaxshi xulqi sababli kechasi uxlamasdan, kunduzlari ro‘za tutib ibodat qilgan kishilar darajasiga yetar» deb hadis qoldirgan.

ekologik axloq qoidalari Ular asosiy maqsadi atrof-muhitga ma'lum darajada ta'sir ko'rsatadigan insonlarning barcha iqtisodiy faoliyatini tartibga solish bo'lgan tamoyillar, qadriyatlar va me'yorlar to'plamidir. Atrof muhitga ta'sir salbiy bo'lishi kerak va ushbu kodlarning ko'pida e'tiborga olinadigan barcha jihatlar aks ettirilgan. Ushbu holatlarning aksariyatida kodekslardagi elementlar xalqaro konvensiyalar va milliy qonunlar xarakteriga ega bo'ldi.
Shu sababli, ushbu ekologik axloq kodekslari bo'lishi muhim edi, biz ushbu maqolani sizga ular haqida bilishingiz kerak bo'lgan hamma narsani aytib berishga bag'ishlaymiz.
Hech shubha yo‘qki, xalqlarning o‘z xususiyatlarini saqlab qolishlarida axloq asosiy rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham barcha ulamolar va faylasuflar bir ovozdan yolg‘iz kishilarning va barcha jamiyatlarning foydasi uchun axloq nihoyatda zarur, deganlar. Shuning uchun - insonlar jamiyatni isloh qilishga uringan barcha faylasuf va hukmdorlar yaxshi axloqlarga alohida e’tibor berganlar. Ulardan ba’zilari axloq har bir jamiyatning asosidir, deb juda ham to‘g‘ri aytgan. Shuning uchun ham barcha payg‘ambarlar kishilarni yaxshi axloqlarga chorlaganlar. Qur’oni Karim bu masalaga alohida e’tibor bergan, chunki axloq oxirat ne’matlariga yetkazuvchi asosiy narsalardan biridir. Bu haqiqatni musulmon bo‘lmaganlar ham tan olishgan. Misol tariqasida doktor Gustav Loboning quyidagi so‘zlarini olish mumkin: «Qur’ondagi axloq asoslari boshqa barcha din ta’limotlaridan ustun turadi». Biz yoritmoqchi bo‘lgan mavzumiz aynan axloq emas, balki axloqni ekologik madaniyat darajasidagi ko‘rinishi to‘g‘risida.
1866 yilda nemis biologi o‘z ilmiy asarlarida birinchi bo‘lib “ekologiya” atamasini fanga kiritib, uning ma’nosini tirik organizmlarning o‘zaro va ularning yashash muhiti bilan bog‘liqligini o‘rganuvchi ta’limot sifatida ifodalaydi.
Ekologiya atamasi yunoncha “oikos” – turar joy, yashash muhiti, uy, - “logos” – ta’limot degan ma’noni bildiradi. Bir so‘z bilan aytganda, ekologiya biz yashab turgan muhit, uy, vatanimiz haqidagi fandir.¹
Inson taraqqiyotning boshlarida tabiatning bir qismi bo‘lib, atrofidagi yovvoyi hayvonlar hamda o‘simlik dunyosidan ajralmasdan yashadi. Inson va jamiyat rivojlana borgan sari uning tabiatga ta’siri ko‘chayib bordi. Endi u tabiatning turli kuchlaridan (suv, olov, chaqmoq, shamol va h.k) qo‘rqmasdan qo‘ydi, balki, bu kuchlarni o‘ziga bo‘ysundirish darajasiga yetdi. Hozirgi kunda, qarang, ertalabdan kechgacha biz o‘z texnikaviy kashfiyotlarimiz ichida yashaymiz-yeymiz, ichamiz, yuramiz, uxlaymiz ularsiz hayotimizni tasavvur qila olmaymiz. Bular metro, avtobus, televizor, radio, telefon, eskalator, pleyer, lift, kompyuter, poyezd, samalyot, teploxod, gaz plitalari, elektr asboblari, zavodlar, lokatorlar, kimyoviy dori-darmonlar va h. k. Telefonda gaplashar ekanmiz, yuzlab chaqirim naridagi suhbatdoshimizni ko‘rish va u bilan gaplashish uchun ot-ulovda yoki piyoda boradigan bo‘lsak, necha kunlab yo‘l bosishimiz kerakligi haqida o‘ylab o‘tirmaymiz, to‘g‘rirog‘i, bu esimizga ham kelmaydi. Chunki texnika bizning yashash muhitimizga aylanib qolgan.
Insoniy tafakkur biosferadagi o‘zgarishlarning asosiy sababiga aylandi.
XX-asrning o‘rtalariga kelib Markaziy Osiyo mintaqasining geografik talablari qo‘pol ravishda buzildi. «Paxtachilikni ko‘tarish» bahonasida respulika tuprog‘iga fan tavsiyalaridan 10-20 barobar ko‘proq, million tonnalab zaharli o‘g‘itlar kiritilgan. Ming yillar davomida shakllangan suv balansi, quriq va bo‘z yerlarning Mirzacho‘l, Qarshi cho‘li, Janubiy Turkmaniston cho‘llari va boshqalarning o‘zlashtirilishi natijasida O‘zbekiston tabiati kechirib bo‘lmas zarbaga uchragan va shu sababli Orol dengizi suv bilan ta’minlanmay quriy boshlagan.
Orol dengizi muammosi - eng og‘ir va murakkab ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik muammolardan biri, dunyoda o‘z hajmi va kattaligi bo‘yicha 4-o‘rindagi (Kaspiy dengizi, Shimoliy Amirekadagi Yuqori ko‘l va Afrikadagi Viktoriya ko‘lidan keyin) ko‘lining halok bo‘lishining oldini olish jaryoni. Orol dengizi muammosi - insonning tabiatga aksiltabiiy, g‘ayriilmiy va manmanlik bilan munosabatining yorqin misoli. O‘ttiz million yil davomida qalqib yotgan buyuk ko‘l, tabiatning insonga, Markaziy Osiyo xalqlariga haqiqiy in’omi, o‘ttiz yil ichida (1957-1987 yillar) Yer kurrasining go‘zal chehrasida ekologiyani mensimaslik natijasida paydo bo‘lgan yaraga aylandi: Orol dengizining atrofi cho‘l-sahroga aylana boshladi, uning qurigan qismidan shamol kuchi bilan ko‘tarilgan qum to‘zoni va tuz chang million-million gektar yerlarni ko‘plab, hatto Erongacha uchib yetib bormoqda².
Bunday ekologik xavf-xatarlarga duchor bo‘lishligimiz ekologik madaniyatdan bexabarligimiz sabab, zero biz qadimda tabiatga, hayvonot olamiga hurmat bilan yondoshgan zaminda yashaymiz. Zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»da inson oliy jonzot tarzida talqin etiladi. Ayni paytda yeru ko‘kdagi barcha ne’matlarni sevish, ardoqlash insonning muqaddas burchi hisoblanadi. Odam olamdan o‘tgandan so‘ng uning jasadini yerni iflos qiladi deb, yerga ko‘mishmagan, olovda kuydirishmagan, suvni bo‘lg‘aydi deb, suvga yaqinlashtirmagan. Jasadni maxsus ajratilgan qoyalarga etib qoldirishgan, qushlar, hayvonlar etini yeb bitirgach suyaklarini maxsus idishlarga solib saqlashgan. Avestoda ozodalik, tozalik gigienik tushunchadan axloqiy va ilohiy tushuncha darajasiga ko‘tariladi: suvni, atrof-muhitni toza tutish, jonivorlarga, xususan, itga uchi o‘tkir suyak yoki qaynoq ovqat bermaslik – ularga nisbatan shafqatni anglatadi; inson shafqatli bo‘lishi kerak.
Bularning hammasi «Avesto»da ekologik axloqshunoslikning dastlabki kurtaklari ham mavjudligini ko‘rsatadi.
Xalqimiz suvni e’zozlashgan, unga tupurish, chiqindilarni tashlashga or qilishgan. Biroq zamonlar o‘tishi davomida «suvtekin», «suvdek serob» kabi qarashlar paydo bo‘lib, suvdek xudoning ne’mati isrof qilinishiga yo‘l qo‘yilmoqda.
Islom dinida ham atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga da’vat etilgan. Qur’oni Karimning «Arof» surasi 30-oyatida: «Alloh bergan rizqdan yenglar, ichinglar, lekin isrof qilmanglar. Alloh isrof qiluvchilarni sevmaydi» deyiladi. Tabiatga nisbatan qanday munosabatda bo‘lishga doir fikrlar hadislarda ham bildirilgan. Jumladan:
- «Daryo oldida tahorat qilsang ham suvni tejab ishlat»;
- «Har qanday isrof qilish - haromdir»;
- «Tangri jonzodlarga ozor berganni hushlamaydi»;
- «Qaysi bir musulmon biror daraxt yoxud biror ekin eksa-yu uning hosilidan inson, qush yoki hayvon yesa, buning uchun unga ajir savobi ato etilur»;
- «O‘zimdan keyin qoladigan ummatlarim uchun uch narsadan qo‘rqaman:
1. Nafsu havoga berilib yo‘ldan ozishdan.
2. Nafsoniy va shaxvoniy hissiyotga berilib ketishdan.
3. Ilmu ma’rifatga ega bo‘la turib, g‘ofillarning ishini tutishidan».
Ota-bobolarimiz ko‘cha va yo‘llarda yurishganda yo‘l ustida yotgan cho‘p, tosh va boshqa buyumlarni yo‘l chetiga olib tashlab o‘tishgan. Afsuski, odamlar orasida ko‘chada yurganda, jamoat joylarda mahsulot qoplamalarini tashlash, tupurish, burun qoqish kabilar odat tusiga kirmoqda. Yo‘l-yo‘lakay nosu sigareta chekib, to‘g‘ri kelgan joyga tuflab yoki sigareta qoldig‘ini tashlab ketaverish o‘ta madaniyatsizlik va zararkunandalikdir. Albatta ekologik madaniyatimiz ish, uy, hovli - joyimizni toza tutishimizda namayon bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida «Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat, mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik, qo‘l qovushtirib o‘tirish o‘z-o‘zini o‘limga mahkum etish bilan barobardir ... Ekologik xavfsizlik muammosi allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Tabiat va inson o‘zaro muayyan qonuniyatlar asosida munosabatda bo‘ladi. Bu qonuniyatlarni buzish o‘nglab bo‘lmas ekologik falokatlarga olib keladi», - deb ko‘rsatgan edi. Ushbu asarda mamlakatimizga xavf solayotgan ekologik muammolar sifatida quyidagilar ko‘rsatilgan:
1. Yerning cheklanganligi va sifat tarkibi zaharlanishi;
2. Suv zahiralarining taqchilligi va ifloslanganligi;
Yuqorida aytib o'tganimizdek, ular atrof-muhitni muhofaza qilishga erishish uchun fuqarolar va davlatlarning xatti-harakatlarini modellashtirishga qaratilgan printsiplar, qadriyatlar va me'yorlardir. Shu ma'noda, ular asosan ba'zi asosiy elementlar va asosiy qadriyatlarga asoslanganligi bilan tavsiflanadigan asosiy printsiplardir. Eng yaxshi ma'lum bo'lgan ekologik axloqiy qoidalar qatoriga tabiat va bioxilma-xillikni saqlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va kelajak avlodlarning huquqlarini hisobga olish kiradi. Shuni hisobga olish kerakki, ekologik axloq qoidalaridan biri eng muhimi, insonning madaniy xilma-xilligiga hurmat.
Biroq, insoniyat madaniyatiga va uning xilma-xilligiga bo'lgan hurmat atrof-muhitga salbiy ta'sir ko'rsatmasligi kerak. Xuddi shu tarzda, ushbu atrof-muhit axloq qoidalarining barchasi sayyoramizning cheklangan xarakteriga ega bo'lgan printsipga asoslanadi. Demak, sayyoramizning barcha resurslari bitmas-tuganmas. Hammasi er bilan bog'liq va bog'liq edi, shuning uchun atrof-muhitga ta'sir milliy chegaralarni bilmaydi. Ya'ni, insonning har qanday iqtisodiy faoliyat turi hisobga olinishi kerak u boshqa milliy hudud bo'lsa ham, emissiya nuqtasidan farq qiluvchi boshqa sohalarga ta'sir qilishi mumkin.
Xalqlarning bo'linishi hududlarni inson miqyosida o'lchash usulidan boshqa narsa emas. Sayyora milliy chegaralarni emas, balki tabiiy chegaralarni tushunadi. Tabiiy chegara tog 'yoki cho'l bo'lishi mumkin. Milliy chegara bu odamlar tomonidan belgilangan mamlakat hududidir.
Bu umumiy qadriyatlar va tamoyillarga asoslangan qoidalar to'plamidir, ularning muvofiqligi axloqiy qarorga asoslangan. To'liq aytganda, ular qonun tizimidagi qonunlardan ko'ra axloqiy kodlar va ularga ixtiyoriy ravishda rioya qilinishini aytishimiz mumkin. Atrof-muhit axloq qoidalari Ular insoniyat sayyoramizning zaifligi va tabiiy boyliklari to'g'risida olgan ongiga asoslanadi. Nisbatan yaqin vaqtgacha insoniyat sayyoramizning boyliklari cheksiz deb o'ylardi.
Qadimgi davrlarda odamlar barcha tabiiy boyliklardan atrof-muhit uchun katta oqibatlarga olib kelmasdan foydalanishlari mumkin deb hisoblangan. Biroq, ilmiy olam rivoji tufayli bularning barchasi unday emasligini tajribadan ko'rish mumkin bo'ldi. Inson bo'lgan har bir narsa jiddiy oqibatlarga olib keladi va sayyoradagi hayotning saqlanib qolish xavfini tug'dirishi mumkin. Shuning uchun atrof-muhit xatti-harakatlarining turli xil axloqiy qoidalarini belgilash zarurati tug'iladi. Garchi to'liq buyurtma qilingan bo'lsa-da, turli xil konvensiyalar va xalqaro miqyosda ifodalangan. Ular, shuningdek, turli xil bitimlarga, milliy va xalqaro huquqiy deklaratsiyalarga kiritilgan.
Biz ekologik axloq kodekslarining tamoyillari va qadriyatlari qanday ekanligini ko'rib chiqamiz. Ulardan birinchisi, biz muhokama qilgan sayyoramizning cheklangan xarakteridir. Sayyora u barcha ekologik jarayonlar bilan bog'liqdir. Bundan kelib chiqadiki, insonning barcha harakatlari atrof-muhit uchun oqibatlarga olib keladi. Boshqa tomondan, bizda yana bir printsip mavjud, ya'ni harakatlar chegara chegaralarini bilmaydi. Mas'uliyat ham milliy, ham xalqaro hisoblanadi. Bunga bugun sayyorada yashaydigan odamlar orasida ertangi kunni yashaydigan kelajak avlodlarga nisbatan mas'uliyat va birdamlik qadriyatlari kiradi.
Bularning barchasiga biz harakatlarimizning tirik mavjudotlarga ta'sirini qo'shishimiz kerak. Yo'q bo'lish kontseptsiyasi ishlab chiqilishi kerak. Ushbu tushuncha biologik tur haqida bizning harakatlarimiz tufayli yo'q bo'lib ketishi mumkin. Yana bir jihat - atrof-muhitning ifloslanishi to'g'risida olgan bilimimiz. Bu ifloslanishni kamaytirish tamoyilidir.
Ekologik axloq kodekslarida ekologik huquq asosiy rol o'ynaydi. Ular ixtiyoriydir, ammo ko'proq ta'sir ko'rsatish uchun atrof-muhit axloq qoidalari qonunlarga muvofiq ifoda etilishi kerak. Shu sababli ushbu atrof-muhit tamoyillari va qadriyatlarini amalda qo'llaydigan turli xil xalqaro konvensiyalar va protokollar ishlab chiqilgan. Ekologik huquqning muhim ko'rinishlaridan biri bu Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqining Butunjahon deklaratsiyasi (IUCN). Xususan, 2016 yilda Rio-de-Janeyroda (Braziliya) bo'lib o'tgan IUCN Butunjahon atrof-muhit huquqi bo'yicha Kongressida bo'lib o'tgan konferentsiya.
Ushbu kodlarni tushunishda xalqaro konventsiyalar ham katta ahamiyatga ega. Keyinchalik, biotexnologiya va genetik resurslardan foydalanish sohasida 2003 yilgi Kartagena protokoli alohida e'tiborga sazovor bo'ldi, bu erda axloqiy tamoyillar va tartibga solish organlari aniqlandi. Tirik organizmlarning loyihalari bilan bog'liq barcha ta'sirlarni baholash uchun ushbu protokol uchun bioetika qo'mitalari tuzildi. Ushbu jamoalarda ular tadqiqot loyihalarida ishtirok etadigan mutaxassislarni topadilar va hayot haqidagi bioetikaga mos keladigan rivojlanish.
100 dan ortiq xalqaro konvensiyalar va shartnomalar mavjud atrof-muhit axloq qoidalarining turli xil ifodalarini tashkil etadi. Shuningdek, erishilgan barcha kelishuvlarni qo'llashga qaratilgan ko'plab protokollar mavjud. Yakuniy maqsad bir xil. Biologik xilma-xillikni saqlash, turlarning noqonuniy savdosi va iqlim o'zgarishi ta'siridan qochish uchun global isishni kamaytirish kabi barcha turli jihatlarni qamrab oling.
Umid qilamanki, ushbu ma'lumotlar yordamida siz ekologik axloq qoidalari va ularning ahamiyati haqida ko'proq bilib olasiz.

1

2