Fakültə : İxtisas

• Fakültə :

• İxtisas :

• Qrup :

• Fənn :

• Fənn müəllimi :

• Tələbə :

Model, modelləşdirmə. Modellərin növləri
Tərif
Model sözü latın mənşəli «modulus» («modelius») sözündən götürülmüşdür və dilimizə «ölçü», «nümunə», «norma» kimi tərcümə edilir.
Model termini bir çox elmlərin fundamental anlayışı olduğundan, onun hamı tərəfindən qəbul edilən ümumi tərifi yoxdur.
Ekonometrikada modelə aşağıdakı kimi tərif verilir:
Model dedikdə elə bir maddi və ya təsəvvür olunan obyekt başa düşülür ki, bu obyekt tədqiqat prosesində öyrənilən real obyekti əvəz edir və onun haqqında əlavə biliklər toplamağa imkan verir.
1
2
3
4
5
Məlum olduğu kimi, ictimai praktika (eksperimentlər) obyektiv reallığı dərk etməyin universal vasitəsi kimi çıxış edir və eksperimentlə təsdiq olunan hər bir şey həqiqət kimi qəbul edilir.
1
Odur ki, obyektiv reallığı dərk etmək üçün başqa bir vasitədən- modellərdən istifadə etmək zərurəti yaranır.
3
Beləliklə, model- obyektiv reallıqla insan şüuru arasında aralıq bənd olub, bu obyektiv reallığı dərk etmək vasitəsi kimi çıxış edir.
5
Lakin elə elm sahələri var ki, bu sahələrdə real obyektlərlə eksperiment aparmaq mümkün olmur (məsələn astronomiya, təbabət, iqtisadiyyat və s.).
2
Yəni eksperimentlər real obyektlər səviyyəsində deyil, onların sadələşdirilmiş proobrazları olan modellər səviyyəsində aparılır.
4
Başqa sözlə desək model- öyrənilən hadisə, obyekt və ya prosesin tədqiqatın məqsədi baxımından mühüm olan xüsusiyyətlərinin ümumiləşdirilmiş (sadələşdirilmiş) təsviri olub, bu hadisə, obyekt və ya proses haqqında əlavə biliklər mənbəyi rolunu oynayır.
Modellərin qurulmasının əsasını fəlsəfənin «analogiya» prinsipi təşkil edir. Real obyekt ilə onun modeli arasında analogiyanı (oxşatmanı) aşağıdakı üç istiqamət üzrə yaratmaq olar:
1. Daxili struktura görə;
2. Xarici təsvirə görə;
3. Ətraf mühitin təsirlərinə verilən cavab reaksiyalarının eyni liyinə görə.
Bu baxımdan modellərin aşağıdakı üç tipini fərqləndirirlər:
1. Fiziki modellər;
2. Qrafiki modellər;
3. Məntiqi-riyazi modellər
Dəmir (Fe) 780 οС
Qadolinium (Gd) 16 οС
Nikel (Ni) 350 οС
Disprosium (Dy) -186 οС
Kobalt (Co) 1130 οС
Müxtəlif materiallar üçün Küri nöqtəsi fərqlidir:
funksiyalar və s
bərabərsizliklər,
yəni tənliklər,
formal riyazi ifadələr,
Məntiqi-riyazi model dedikdə isə öyrənilən sistemin tədqiqatın məqsədi baxımından mühüm olan xüsusiyyətlərinin aşağıdakı . şəklində ifadə edilməsi başa düşülür.
Məntiqi-riyazi modellər içərisində iqtisadi-riyazi modellər, daha doğrusu iqtisadi sistemlərin riyazi modelləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
İqtisadi-riyazi model dedikdə formal riyazi ifadələrlə verilən iqtisadi mücərrədlik başa düşülür.
Qeyd edək ki, öyrənilən iqtisadi sistemlə onun modeli arasında birqiymətli uyğunluq prinsipi mövcud ola bilməz.
Çünki bu halda model real iqtisadi obyektdən heç nə ilə fərqlənməzdi və onun təkrarı olardı.
Yəni, iqtisadi-riyazi model real iqtisadi sistemin birqiymətli inikası deyildir və həmişə ümumiləşdirmədir.
Ümumiləşdirmə zamanı isə bütün digər şərtlər dəyişməz qaldıqda, müəyyən qədər informasiya itkisi baş verir.
Bu halları görkəmli riyaziyyatçı R.Bellman obrazlı şəkildə «həddən artıq sadələşdirmək tələsi və həddən artıq mürəkkəbləşdirmək bataqlığı» kimi ifadə etmişdir.
Lakin bu sadələşdirmə ixtiyari və kobud olmamalıdır. Hər bir modelin qurulması zamanı tədqiqatçı obyektiv olaraq iki arzuolunmaz halla qarşılaşır.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, model qurulan zaman iqtisadi sistemdə sadələşdirmə aparılır.