Fonetikalıq hám fonologiyalıq hádiyseler

Fonetikalıq hám fonologiyalıq hádiyseler

R E J E:

1. 
   Fonetikanıń predmeti hám wazıypası.
   

2. Fonetikanıń bólimleri.

3. Dawıs sóylewdiń - eń kishi birligi retinde.

4. Fonema hám fonologiya.

5. Fonema variantları.

6. Dawıs hám hárip.

Fonetika - grekshe phone - dawıs sózinen alınǵan bolıp, filologiyanıń bólek bólimi esaplanadı hám tildiń dawıs tárepin úyrenedi.
Fonetikalıqa keń mániste sóylew dawısların payda etiwde qatnasatuǵın sóylew aǵzalarınıń dúzilisin, fonetikalıq birliklerdiń ayriqsha qásiyetlerin hám dawıs ózgeriwi hádiyselerin úyrenedi. Fonetikalıq birliklerge sóylew dawısları, buwın, fonetikalıq sóz, ırǵaq, fraza, o'rg'u, sesler uyǵınlıǵı sıyaqlılar kiredi. SHuni atap ótiw kerekki, fonetikalıqa, tábiyaat daǵı hár qanday dawıslardı emes, bálki insan sóylew apparatında payda bolıwshı, social mániske iye bolǵan sóylew dawısların úyrenedi. Tábiyaat daǵı basqa dawıslardı bolsa fizika pániniń akustika bólimi tekseredi.
Fonetikalıqaning maqseti fonetikalıq birliklerdiń akustikalıq, anatomik-fiziologikalıq hám funksional tiykarların úyreniw hám olardıń til mexanizmindegi rolin anıqlawdan ibarat.
Fonetikalıqa dawıslardıń esitiliw tárepin úyreniwde akustikaga, aytılıw etiliwi, aytılıwı, payda bolıw táreplerin úyreniwde fiziologiyaga talqib jumıs kóredi.
Fonetikalıqaning buwın, o'rg'u menen shuǵıllanatuǵın tarmaqları kórkem ádebiyat, poeziya menen baylanıslı.
Fonetikalıqani úyreniw orfografiya (tuwrı jazıw ), orfoepiya (tuwrı aytıw ) normaların jaqsı ózlestirip alıwǵa, kórkem ádebiyatqa baylanıslı aytılıw menen dialektler ortasındaǵı farqni anıqlawǵa, baslanǵısh klass oqıwshılarınıń sóylewin tuwrı qáliplestiriwge úlken járdem beredi.
Házirgi waqıtqa kelip fonetikalıqa filologiyanıń eń rawajlanǵan tarawlarınan biri bolıp, eki ǵárezsiz bólim fonetikalıqa hám fonologiyadan quram tapqan bolıp tabıladı.
Fonetikalıqada sóylew dawısları túrli tárepten uyreniledi. SHunga tiykarlanıp onıń tómendegi bólimleri ámeldegi:
1. Ulıwma fonetikalıqa - fonetikalıqaning barlıq tillerge tán umumnazariy máseleleri haqqında maǵlıwmat beretuǵın túri.
2. Menshikli fonetikalıqa - fonetikalıqaning arnawlı bir bir til dawısların, olardıń túrleri fizikalıq-akustikalıq hám artikulyasion qásiyetleri jóninde tartıs jurgiziwshi túri. Ol tómendegi 2 bólekten ibarat :
A) xarakteristikaiy fonetikalıqa - arnawlı bir tildiń fonetikalıq sistemasın statikalıq (ózgermeytuǵın ) jaǵdayda (til rawajlanıwınıń aldınǵı basqıshında júz bergen hádiyseler menen kómekshi feyily) úyrenedi.
B) tariyxıy fonetikalıqa - qandayda bir tildiń dawıs sistemasın diaxron planda hám dinamikalıq jaǵdayda (tildiń tariyxıy rawajlanıwı menen baylanıstırıp ) úyrenedi hám sol tiykarda tildiń fonetikalıq -fonologik sistemasında júz bergen tariyxıy ózgerisler anıqlanadı.
3. Salıstırıwiy fonetikalıqa - aǵayin yamasa noqardosh tillerdiń dawıs sistemaların salıstırıwlap úyrenedi.
4. Eksperemental fonetikalıqa - sóylew dawısları, o'rg'u sıyaqlı birliklerdiń fizikalıq-akustikalıq hám artikulyasion qásiyetlerin arnawlı ásbaplar jardeminde úyrenetuǵın fonetikalıqa bolıp tabıladı.
Insan sóylewi mákan hám zamande izbe-iz payda bolatuǵın kishi hám úlken birliklerden dúziledi. Tilde úsh tiykarǵı qatlam - fonetikalıqa, leksika, grammatika parıqlanıp, olar óz aldına qoyǵan wazıypasına kóre sóylewdi strukturalıq bólimlerge ajratadı. Sóylewdiń eń kishi bólindis birligi dawıs bolıp, tildegi sózler, sóz dizbegiler hám ulıwma sóylew dawıslar arqalı qáliplesedi. Sóylew dawısları sóylewdiń bul birlikleri ushın ańlatpa materialı bolıp xızmet etedi. Sóylew dawıslarınıń tómendegi ayriqsha úsh tárepi ámeldegi:
1. Olar sóylew apparatı jardeminde payda etinadi.
2. Sóylew dawısları esitiw apparatı járdeminde esitiledi.
3. Olar social mániske iye.
Sonday eken, sóylew dawısların aytılıw etpey, sonıń menen birge, esitmay turıp dógerek dunyadaǵı zat -hádiyseler haqqında arnawlı bir túsiniklerge iye bola almaymız. Zero, real predmetler dawıs yamasa dawıslar formasında ongimizda qayta gewdelenedi. Áhmiyetlisi dawıslardıń izbe-izligi, ayriqsha mánis shınjırı jardeminde bizge informaciya etkaziladi. Insanlar sóylew dawısları járdeminde pikir berip, pikir aladılar. Áyne mine sol ózgeshelikine kóre sóylew dawısları tábiyaat daǵı jansız deneler hám haywanlardıń dawısınan parıq etedi. Ulıwma, insan tili dawıs tili bolıp, olardıń qatnasıwisiz hesh qanday sóylew hám baylanıs ámelge aspaydı.
Tildiń dawıs tárepi quramalı hádiyse bolıp, onı (fonetikalıq hám fonologik) tárepten tómendegi 4 aspektda uyreniledi:
1. Fizikalıq - akustikalıq aspekt.
2. Anatomik - fiziologikalıq aspekt.
3. Perseptiv (esitip - xis etiw) aspekt.
4. Lingvistik - funksional aspekt.
Fizikalıq qubılıs retinde dawıstıń qanday akustikalıq belgileri ámeldegi bolsa, sóylew dawıslarınıń fizikalıq-akustikalıq qásiyetleri de áne usılardan ibarat. YA'ni sóylew dawıslarınıń akustikalıq qásiyetleri dawıstıń kúshi, biyikligi, tembri, cho'ziq-qısqalıǵı menen anıqlama bernedi.
Sóylew dawısların payda etiwde qatnasuvshı adam aǵzaları hám olardıń qatnasıwı, háreket-jaǵdayın úyreniw anatomik-fiziologikalıq aspektning izertlew sheńberine kiredi.
Fonetikalıq birliklerdiń esitiw aǵzalarına tásirin sezim etiw arqalı sózdiń mánisin yoxud sóylew hám gáp mazmunın aqıl etiw nizamlıqların perseptiv aspekt úyrenedi.
Lingvistik - funksional aspektda fonetikalıq birliklerdiń social hámzifa orınlawı yaǵnıy mánis parıqlaw ózgesheligi itibarǵa alınadı. Filologiyada bul aspekt fonologiya dep ataladı.
XIX ásir aqırlarına kelip, sóylew dawısların úyreniwde olardıń 2 qıylı kórinisi - til dawısları hám sóylew dawısların parıqlay baslandı. Til dawısları haqqındaǵı dáslepki ideyalar orıs hám polyak filologi I. A. Boduen de Kurtene tárepinen ilgeri surildi. Ol (hám shákirti Krushevskiy) óz izertlewlerinde til dawısların dáslepki bar fonema dep atadı. Fonema yamasa til dawısları abstrakt - hádiyse bolıp, tikkeley baqlawda berilmaydi, tek aqıl menen aqıl etiledi. Mısalı, miydiń til yadı bóleginde ózbek tilindegi hár bir dawıstıń ramzi (belgisi) bar bolıp tabıladı. Áne sol ramzda til dawısına tán belgi - ayrıqshalıqlar haqqındaǵı informaciyalar sáwlelengenlengen boladı. Miyadan qandayda bir dawıstı aytıw haqqında «ko'rsatma» berilsa, sóylew aǵzaları sol dawıstıń ramzida sáwlelengenlengen informaciyaǵa qaray háreketke kelip, (mısalı, «u» dawıs onıń ramzida «ovozdan ibarat», «og'iz boslig't tar jaǵdayda, dawıs payda bolıw aralıǵı tildiń arqa bólegida», erinler aktiv qatnasadı degen informaciyalar bar) málim jaǵday iyeleydi hám ókpeden soqqı urıw menen shiǵarılatuǵın hawa aǵımı sóylew dawısı retinde kórinetuǵın boladı. Sóylew dawıs materiallıq hádiyse bolıp, onıń akustikalıq hám fiziologikalıq qásiyetlerin arnawlı ásbaplar járdeminde tekseriw múmkin. Fonemaning jańalıq ashılıwı fonetikalıqaning jáne de kóbirek rawajlanıwına jáne onıń keyingi basqıshı fanologiyaning quram tabıwına alıp keldi. Fonologiyada tildiń dawıs tárepi funksional tárepten uyreniledi. Arnawlı bir tildiń fonemalar sistemasın, bul sistema daǵı fonemalarning fonologik belgilerin («ramzdagi informaciyalar» kompleksi) sol tildiń konkret aytılıw qásiyetlerin úyrenmay turıp izertlew etip bolmaydı. SHu mániste, fonologiya fonetikalıqa menen ajıralmas baylanısqan bolıp onı fonetikalıqaning joqarı basqıshı deyiw múmkin. (Fonetikalıqa - sóylew degi, fonologiya «ongdagi» jaǵdaydı úyrenedi). SHuning ushın, fonetikalıqa fonologiya menen tildiń material - ańlatpa rejesin úyreniw boyınsha ulıwmalıq quraydı.
Fonema - tildegi mánisdor birlikler bolǵan sóz hám marfemalarni quraytuǵın hám olardı parıqlaw ushın xızmet etiwshi, tildiń eń kishi, ózi ǵárezsiz mániske iye bolmaǵan (bir planlı ) birligi bolıp tabıladı. Mısalı, qal, qul, qol; tar, taw, tok, tal; bay, bar, baǵ sózlerinde o, ol, o', r, g', k, l; y, r, g' fonemalariga kóre mánis parıqlanǵan.
Fonemaning dawısqa hám dawıstıń fonemaga munasábeti túrlishe boladı. Barlıq fonemalar dawıs esaplanadı, biraq hár bir sóylew dawısın fonema dep bolmaydı. Atap aytqanda, p hám t dawıssızları pol, tal sózlerinde bólek fonema esaplanadi. SHu dawıssızlar kitop (kitap ), ozot (azat) sózlerinde aytılıw tárepinen bólek dawıs sonda da, lekin fonema emes, olar shıńǵırsız dawıs menen yondosh halda yamasa sóz aqırında shıńǵırsızlashib, b, d fonemalarining variantı bolıp kelgen. Shıńǵırsızlashish sóylew processinde júz bergeni ushın da ol dawısqa (dawıs ózgeriwi) tiyisli jaǵday esaplanadı (fonemaga emes). Fonema variantı - fonema ottenkalari (L. v. SHcherba) dep da júritiledi. Fonema ottenkalari degende til dawıslarınıń (fonemalarning) aytılıw daǵı real kórinisi tushiniladi. Olar eki qıylı boladı : 1) kombinator ottenka - fonemaning sóz quramındaǵı basqa dawıslar tásirinde júzege kelgen kórinisi. Mısalı, ketti-ketti («t» dıń tásirinde «d» da shıńǵırsızlashdi). 2) pozision ottenka - fonemalarning sózde tutqan ornına kóre iykemlesiwi. Mısalı, kitap -kitop («b» dawıssızı sóz aqırında kelgeni ushın da shıńǵırsız «p» variantın payda etyapti).
Hár bir fonema óziniń túrlishe orında keliwi menen baylanıslı bolmaǵan turaqlı belgilerge iye. Mısalı, dawıslı fonemalarning turaqlı belgilerine tildiń tik háreketiwge kóre kóteriliw dárejesi hám de lablanganlik hám lablanmaganlik kiredi. CHunki, «u» fonemasi hár qanday jaǵdayda sóz basında da, sóz ortasında da, sóz aqırında da joqarı tar lablangan dawıslı retinde kórinetuǵın boladı. Tildiń gorizontal háreketine kóre bóliniwi fonemaning qay jerde hám qanday dawıslar menen yondosh keliwine baylanısqan, sol sebepli bul dawıslı fonemaning turaqlı belgisine kirmaydi. Mısalı, «u» fonemasi qul sózinde arqa qatar, gúl sózinde old qatar dawıslı formasında aytıladı.
Dawıssız fonemalarning turaqlı artikulyatsion belgileri dep dawıs hám waǵırlınıń qatnasıwı, payda bolıw ornı hám usılı sıyaqlılar esapqa alınadı. SHuningdek, dawıssız sesler ózbek tilinde unlilardan aldın kelip kópshilik óz artikulyatsiyalari menen aytıladı. Mısalı, zaman, sabanlar sózlerindegi z, e, m dawıssızları anıq aytılıw islenbekte, noz, nos sózlerinde bolsa sóz aqırında kelgenligi hám olardan keyin dawıslı dawıs bolmaǵanı ushın anıq parıqlanbaydı. Shıńǵırlaytuǵın hám shıńǵırsızlik dawıssız fonemalarning ózgeriwshen belgisi esaplanadı. Shıńǵırlaytuǵın dawıssızlar sóz aqırında hám shıńǵırsız dawıssız janında kelip mudam shıńǵırsız variant menen aytıladı.
Sóylew dawısları hám harfni parıqlaw kerek. Hárip dawıstıń jazıw daǵı shártli belgisi esaplanadı. Sóylew dawısların aytılıw etemiz hám esitemiz háriplerdi kóremiz hám jazamız. Dawıslardıń payda bolishida ókpeden shıǵıp atırǵan hawanıń awız boslig'ida tosıqqa ushırasıp yamasa uchramasdan shıǵıwı zárúrli rol oynaydı. Háripler bolsa qol yamasa túrli texnikalıq qurallar járdeminde jazıladı. Háripler dáwirli áhmiyetke iye. Mısalı, arab, lotin, kirill jazıwlarında «t» hárıbi hár túrlı jazıladı, lekin t dawısı birden-bir artikulyasion bazaǵa iye.
FONETIK HODISALAR
Ulıwma maǵlıwmat. Fonemaning sóylew aǵımında túrli ottenkalarda kórinetuǵın bolıwı, bunday ottenkalarning
júzege keliwinde kombinator, pozitsion yamasa aralas ( kombinator-pozitsion ) hám b. faktorlardıń qatnasıwı bar ekenligi joqarıda aytıp ótilgen edi. Fonetikalıq hádiyseler da tiykarınan áne sol faktorlar jemisi retinde júz boladı. Olardıń tiykarǵı túrleri tómendegilerden ibarat :
I. Kombinator faktorlar tásirinde júz bolatuǵın hádiyseler:
1. Assimilyasiya bir qıylı kategoriyadagi dawıslardıń ( mas, dawıssız menen dawıssızdıń ) óz-ara
kelisiwi bolıp tabıladı. Bunday kelisiwdiń tómendegi túrleri bar :
a) progressiv assimilyasiya - aldınǵı dawıstıń keyingi dawıstı ózine maslastırıwı : ketti > ketti ( td
> tt ), ekgan > ekkan ( kg > kk ), awılǵa > awılqa ( q g > q q ) sıyaqlı ;
b) regressiv assimilyasiya. Keyingi dawıstıń aldınǵı dawıstı ózine maslastırıwı : duzsız > tussiz ( zs >
ss ), birta > bir ( rt > tt ) sıyaqlı ;
v) tolıq, assimilyasiya. Bunda kúshli hám kúshsiz pozitsiyadagi dawıslar bir- birine áyne iykemlesedi
( olar ortasında neytrallashuv júz boladı ) : nonvoy > nanbayshı ( nv > vv ), terakga > terakka ( kg > kk ) sıyaqlı ;
g) tolıqsız assimilyasiya. Bunda kúshli hám kúshsiz pozitsiyadagi dawıslar bir- birine bólekan iykemlesedi :
tanbur > tambur ( nb > mb ), shembi > shamba ( nb > mb ) sıyaqlı. Bul sózlerde " n " ( til - tıs dawıssızı ) erin-erin " b " ga tek artikulyasiya ornı tárepten maslasqan ( erin-erin " m " ga ótken ), biraq basqa belgileri maslawmaǵan. Salıstırıw etiń : " m " - sonor, " b " - shawqımlı ; " m " - jumıq fokusli murın dawısı ( nazal dawısı ), " b " - sap portlaytuǵın sıyaqlı ;
d) kontakt assimilyasiya - izbe-iz jaylasqan dawıslardıń óz-ara kelisiwi ( q.joqarıdaǵı
mısallar ) ;
e) distant assimilyasiya - sóz quramında bir-birinen uzaǵıraqta jaylasqan dawıslardıń óz-ara kelisiwi :
shash > choch sıyaqlı.
Ózbek tilinde ózek menen affiks daǵı unlilar assimilyasiyası da ushraydı. Assimilyasiyanıń bul túri
singarmonizm ( unlilar uyqaslashuvi ) dep da ataladı. Bunda unlilarning uyqaslashuvi erin garmoniyasi hám til garmoniyasi ( lingval garmoniya ) formasında kórinetuǵın boladı. Mısalı : keldi - " e " ( old qatar ), " i " ( old qatar ). Bunda ózek hám affikslar quramındaǵı hár eki dawıslı old qatar bolıp tabıladı ( til garmoniyasi ) ; qaldı - " o " ( arqa qatar ), " i " ( arqa qatar ). Bunda affiks daǵı old qatar " i " ózektegi arqa qatar " o " ga maslasqan - " i " dıń arqa qatar ottenkasi júzege kelgen ( bul da til garmoniyasi esaplanadı ) ; erin garmoniyasi kóbirek dialektlerde ushraydı : balam ( kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilde ) - ulum ( qipchoq sóylesimi dialektlerinde ), kózim ( kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilde ) - kózum ( k? z? m : qipchoq sóylesiminde ). Bunda ózek hám qosımshalar daǵı unlilarning lablanish tárepten kelisiwi júz boladı. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilinde assimilyasiyanıń bul túri derlik uchramaydi.
Assimilyasiyada fonemaning kombinator ottenkasi júzege keledi ( ózgeris dawıslardıń bir-birine tásiri
nátiyjesinde bolǵanlıǵı ushın ).
2. Akkomodatsiya - túrli kategoriyalardagi dawıslardıń, mısalı, dawıslı menen dawıssızdıń óz-ara tásiri
sebepli júzege keletuǵın kelisiw. Mısalı : kisht ( k'sht : " i " dıń old qatar ottenkasi, ol sayız til arqa " k " dawıssızına maslasqan ) - qıs ( qos : " i " dıń arqa qatar ottenkasi, ol tereń til arqa " q " dawıssızına maslasqan ). Geyde dawıslı dawıssızǵa emes, kerisinshe, dawıssız unliga iykemlesedi. Mısalı, erin-tıs ( labiodental ) " f " dawıssızı lablashgan " ol " unlisi tásirinde erin-erin " f " ga aylanıwı múmkin. Salıstırıw etiń : tek ( " f " - erin-tıs ), orın ( " f " - erin-erin ), júz ( " f " - erin-tıs ) - shapaq ( " f " - erin-erin ), sap ( " f " - erin-tıs ) - tuf ( " f " - erin-erin ) sıyaqlı.
Óz-ara tásirde bolǵan dawıslardıń bir-birine salıstırǵanda aldın yamasa keyin keliwine kóre akkomodatsiya
tómendegi eki túrge bólinedi :
a) progressiv akkomodatsiya. Bunda aldınǵı dawıs keyingi dawısqa tásir etedi : kúliw sózinde sayız
til arqa " k " dawıssızı arqa kator " ol " ni old qatar "? " ga aylantırǵanı sıyaqlı. Salıstırıw etiń : qul ( " ol " - arqa qatar dawıslı ) - kúl ( "? "- old qatar unlisi ) ; qol (- arqa qatar " o" dawıslı ) - kól ( " o' " old qatar "? " unlisi) ;
b) regressiv akkomodatsiya. Bunda keyingi dawıs aldınǵı dawısqa tásir etedi. Mısalı : to'k sózinde
sayız til arqa " k " dawıssızı arqa qatar " o' " unlisini old qatar " o' " ga aylantıradı. Assimilyasiyada bolǵanı sıyaqlı, akkomodatsiyada da fonemaning kombinator ottenkasi júzege keledi.
3. Dissimilyasiya - sóz quramındaǵı birdey ( yamasa uqsas ) dawıslardan birewiniń basqa dawısqa kóshiwi :
qandayda-bir > qandayda bir ( ror > ron ), kisa - kista ( ss > st ) sıyaqlı. Bul hádiyseni assimilyasiyanıń hákisi deyiw múmkin.
Dissimilyasiya hádiysesi baǵdarına qaray eki qıylı boladı :
a) progressiv dissimilyasiya. Bunda keyingi dawıs ózgeredi: zárúr > zaril sıyaqlı ;
b) regressiv dissimilyasiya. Bunda aldınǵı dawıs ózgeredi: maqtanıw > maxtanmoq sıyaqlı.
Dawıstıń ózgeris dárejesine kóre dissimilyasiya taǵı eki túrge bólinedi :
a) to'liq dissimilyasiya. Bunda eki bir qıylı dawıstan biri noo'xshash dawısqa aylanadı : kisa >
kista ( ss > st ) sıyaqlı ;
b) to'liqsiz dissimilyasiya ( bólekan dissimilyasiya ). Bunda dawıstıń artikulyasion qásiyetlerinen
ayırımlarigina ózgeredi. Mısalı, ush > ushta ( ch > sh ) sıyaqlı : " ch " hám " t " dawıssızlarınıń ekewi da portlaytuǵın, biraq " t " dıń tásirinde " ch " sırǵaluvchi " sh " ga ótken.
Dawıslar ortasındaǵı aralıqqa salıstırǵanda da dissimilyasiya eki qıylı boladı :
a) kontakt dissimilyasiya. Bunda qasında turǵan dawıslardan biri ózgeredi : kisa > kista sıyaqlı ; b)
distant dissimilyasiya. Bunda dissimilyasiyaga uchrayotgan dawıslar bir-birinen uzaǵıraqta jaylasqan boladı.
Mısalı : qandayda-bir > qandayda bir sıyaqlı.
4. Nazalizatsiya - sóz quramındaǵı murın sonantlari tásirinde sol sonantlar janında qollanǵan unlining
rezonator ton menen aytılıwı : nan, almurt, men, meng sıyaqlı. Bunday jaǵdaylarda da fonemaning kombinator ottenkasi ( unlining kórinisi ) payda boladı.
II. Pozitsion faktorlar tásirinde júz bolatuǵın hádiyseler:
1. Reduksiya - dawıslı fonemaning pátsiz buwında kúshsizleniwi:menen - b:lǝn, biraq - b:rↄq sıyaqlı. Bunda " i " unlisining kúshsizlengen, qısqa ( bilinar - bilinmas ) aytılıw etiletuǵın pozitsion ottenkasi júzege keledi;
2. Sóz aqırındaǵı ashıq buwında tar unlilarning bir az keńeyiwi : bardı > barde sıyaqlı. Bunda da
tar " i " unlisining bir az keńeygen pozitsion ottenkasi júzege keledi ;
3. Shıńǵırlaytuǵın " b " hám " d " dawıssızlarınıń sóz aqırında shıńǵırsızlanishi : mektep > maktap ( b >
p ), sawat > savot ( d > t ) sıyaqlı. Bunday jaǵday shıńǵırlaytuǵın j, ɉ (dj), z dawıssızlarında da ushraydı : massaj > massash ( j > sh ), dilxiroj > dilxiroch ( j > ch ), segiz > segiz ( z > s ) sıyaqlı. Joqarıdaǵı barlıq jaǵdaylarda b, d, j, ɉ (dj), z fonemalarining shıńǵırsızlashgan pozitsion ottenkalari qollanǵan. " Ózbek tilinde kóp buwınlı sózlerde portlaytuǵın, shıńǵırsız " q " dıń sóz aqırında sırǵaluvchi, shıńǵırlaytuǵın " g' " formasında aytılıw etińiw halları da ushraydı : balıq > balıg', jora > o'rtog', taraq > tarog' sıyaqlı.
III. Turkiy sózlerdiń dástúriy fonetikalıq quramına iykemlesiw. Ózbek tilinde bunday beyimlesiwdiń
tómendegi túrleri ushraydı ;
1. Sóz basında dawıs orttilishi: a) orıs > o'ris, ruwza > o'raza, oramal > oramol sıyaqlı. Ekenin aytıw kerek, áyyemgi
turkiy tilde sonor " r " dawısı sóz basında qóllanbaǵan, sonday eken, onı sóz basında qóllaw kónlikpesi de bolmaǵan, bul hal basqa tillerden ózlestirilgen sózler bası daǵı sonor " r " den aldın bir unlining asırılıwına alıp kelgen, nátiyjede alinba sózdiń fonetikalıq quramı turkiy sózdiń fonetikalıq quramına maslastırılǵan ; b) shkaf > ishkop, stakan > qálewan sıyaqlı : turkiy tillerde sóz yamasa buwın basında ( pozitsion faktor ) dawıssızlar óz-ara birika almaydı ( sintagmatik faktor ), áyne sol nizamlıq joqarıda keltirilgen orıssha ózlespelar basında bir unlining asırılıwına, sonday eken, sol sózlerdiń turkiy til nizamlıqına maslastırılǵan formasınıń jaratılıwına alıp kelgen.
2. Epenteza - sóz ortasında dawıs asırılıwı. Bul hádiyse de tiykarlanıp basqa tillerden ózlestirilgen sózler
quramında júz beredi - olardıń fonetikalıq quramı turkiy til nizamlıqlarına maslastırıladı ( sóz yamasa buwın basında qatarlasıp kelgen eki dawıssız arasında bir dawıslı asırıladı : plan > pilon, klubnika > qulupnay, traktor > tiraktir sıyaqlı ).
Ekenin aytıw kerek, turkiy sózler quramında eki dawıslı da yonma - qaptal qóllanbaydı. Bul hal Said, shańaraq, saat sıyaqlı
arabsha ózlespelardıń janlı tilde Sayid, oyila, sog'at dep ( eki dawıslı arasında bir dawıssızdıń asırılıp ) aytılıw etiliwine sebep boladı.
3. Epiteza ( austeza ) - sóz aqırında dawıs asırılıwı. Bul hádiyse kóbirek sóz aqırında qatarlasıp kelgen
sk, nk dawıssızlarınan keyin júz beredi : otpusk > otpuska, kiosk > kioska, tank > tanka, blank > blanka sıyaqlı. Bunda da pozitsion-sintagmatik faktor ( turkiy sóz aqırında sk, nk dawıssızları birikpesiniń uchramasligi ) kóbirek dárejede tiykar bolǵan.
Iv. Fonetikalıq hádiyselerdiń basqa túrleri :
1. Dawıs túsiwi. Sóz ózegindegi yamasa oǵan qosılǵan qosımshalar quramındaǵı ayırım dawıslardıń
málim fonetikalıq qurshaw yamasa pozitsiya tásirinde aytılıw etilmesligi. Bul hádiysediń tómendegi túrleri bar:
a) prokopa - sóz bası daǵı dawıstıń túsip qalıwı : yilon > ilon, yag'och > ag'och > og'och, yigna >
iyne sıyaqlı. Bunda til orta " y " de dawıstıń ústinligi, sonday eken, onıń unliga jaqınlıǵı, ózinden keyingi unliga sińip ketiwi sıyaqlı faktorlar tásiri bar. Prokopa, tiykarlanıp, tariyxıy process jemisi bolıp, házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilinde uchramaydi ;
b) sinkopa - sóz ortasındaǵı dawıstıń túsip qalıwı. Bul hádiyse reduksiyaning dawamı retinde kóbirek
ushraydı - ózek morfemaǵa affiks morfema qosılǵanda, pát aqırǵı buwınǵa kóship, ózektegi dawıslı kúshsizlenedi hám túsip qaladı : murın > burnim, burning, 6 urni ; ul > balam, balasıń, balası sıyaqlı. Sóz ortasındaǵı unlining túsip qalıwı geyde tariyxıy ( diaxron ) planda júz bergen bolıp, házir sezilmasligi da múmkin : shıye < olicha, kelip atır < kelayapti sıyaqlı. Ózbek tilinde dawıssız sesler sinkopasi da ushraydı : awlaq
> pasqam, tómende > pasda sıyaqlı. Olardıń birpara túrleri tariyxıy plandagina qaralıwı múmkin: erdi > edi sıyaqlı ;
d) apokopa - sóz aqırındaǵı dawıstıń yamasa qospa sóz komponentiniń túsip qaldırilishi : biyik >
balan, kewilli > xursan, gerbish > g'ish, gósh > go'sh, abıray > abıray, patshah > patsha sıyaqlı.
Qospa sóz komponentiniń túsirip qaldırilishi tiykarlanıp orıssha leksik ózlespelarda ushraydı : Metropoliten > metro, kilogramm > kilo, taksomotor > taksi sıyaqlı.
Dawıs yamasa komponenttiń túsip qalıwına alıp keletuǵın sebepler qatarında pozitsion ( pátsiz
buwın daǵı reduksiya ) hám sintagmatik ( yonma - qaptal qollanǵan dawıslardıń sińiwib ketiwi ) menen birge fonatsion energiyanı tejew, ıqshamlıqqa erisiw sıyaqlı faktorlar da qatnasadı ;
2. Eliziya - dawıslı dawıs menen tutagan sózge dawıslı menen baslanǵan sózdiń qosılıwı nátiyjesinde bir dawıslı
dawıstıń túsiwi ( 76, 133 - b.). Mısalı, ayta aldı > aytoldi, Dili dem > Ráhátli sıyaqlı. Bul hádiyse unlilar sińiwuvining bir kórinisi bolıp tabıladı. Taǵı qarang : sinerezis ;
3. Sandxi hádiysesi - analitik sırtqı kórinislerdiń ıqshamlashuvi nátiyjesinde júz bolatuǵın fonetikalıq ózgerisler. Mısalı : jumıslar edi > jumıslardı, barǵan emiw > barǵanmish sıyaqlı. Bul hádiyse óz tábiyaatına kóre eliziyaga júdá jaqın turadı ;
4. Aferezis - aldınǵı sózdiń sońǵı dawısı ( yamasa dawısları ) tásirinde keyingi sóz bası daǵı
dawıstıń ( yamasa dawıslardıń ) túsiwi : ne ushın > nechun, mulla ájaǵa > mullaka sıyaqlı ( 14, 85 - 86 ). Bul hádiyse sandxining bir kórinisi, tek ;
5. Gaplologiya - jasalma sóz quramında birin - ketin kelgen eki bir qıylı buwınnan birewiniń túsirip
qaldırilishi. Bul hádiyse da kóbirek ıqshamlastırıw, energiyanı tejew tiykarında júz boladı. Mısalı, tragikomediya < tragikokomediya : Bul sózdiń quramında eki bir qıylı buwın ( " ko " - úshinshi buwın hám " ko " - tórtinshi buwın ) birin - ketin kelgenliginen aytılıwda olardan biri túsirip qaldırilgan hám sózdiń áne sol ıqshamlastırılgan forması kórkem ádebiyatqa baylanıslı til ushın norma bolıp qalǵan. Bunday hádiyse mineralogiya < mineralologiya, morfonologiya < morfofonologiya sózlerinde da baqlanadı 6. Dawıslardıń orın almasinuvi ( metateza ). Bul hádiyse kóbirek janlı sóylesiwge, ásirese, dialektlerge tán bolıp, kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilde kem ushraydı : topıraq > turpoq ( Tashkent dialektinde ), dárya > dayro ( qipchoq laxjasi dialektlerinde ), to'g'ramoq > to'rg'amoq ( ayırım dialektlerde ) sıyaqlı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1. Shoabdurahmonov SH., Asqarova M., Hojiyev A. hám basqalar. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili. Tashkent, 1980 y.

2. Tursunov Ol., Toliq huqıqlıov J., Raxmetullayev SH. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili. Tashkent, 1992 y.
3. Jamolxonov X.Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili. Tashkent, 2005
4. Irisqulov A. Filologiyaka kirisiw. Tashkent, 1992 y.
5. Abduazizov A. Ózbek tili fonologiyasi hám morfologiyası. Tashkent, 1992 y.
6. Nurmanov A., Joldasev v. Filologiya hám tábiyiy pánler. Tashkent, 2001 y.
7. Azizov O. Filologiyaka kirisiw. Tashkent, 1996 y.
8. Nurmonov A. Ózbek tili fonologiyasi hám morfologiyası. Tashkent, 1990 y.