Hozirgi taʼlim jarayonida interfaol metodlar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarini oʼquv jarayonida qoʼllashga boʼlgan qiziqish, eʼtibor kundan kunga kuchayib bormoqda

Hozirgi taʼlim jarayonida interfaol metodlar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarini oʼquv jarayonida qoʼllashga boʼlgan qiziqish, eʼtibor kundan – kunga kuchayib bormoqda. Oʼqituvchi bu jarayonda oʼquvchining shaxsiy rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yoʼnaltiruvchilik funktsiyasini bajaradi. Hozirda taʼlim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yoʼnalishlardan biri interfaol taʼlim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat. Interfaol usullarni qoʼllash natijasida oʼquvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, oʼz fikrini bayon qilish, uni asoslangan holda himoya qila bilish, sogʼlom muloqot, munozara, bahs olib borish koʼnikmalari shakllanib, rivojlanib boradi. Innovatsiya (inglizcha innovation) – yangilik kiritish, yangilikdir. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda oʼqituvchi faoliyatiga yangilik, oʼzgarishlar kiritish boʼlib, uni amalga oshirishda asosan interaktiv metodlardan toʼliq foydalaniladi. Interaktiv metodlar – bu jamoa boʼlib fikrlash deb yuritiladi, yaʼni pedagogik taʼsir yetish usullari boʼlib taʼlim mazmunining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu metodlarning oʼziga xosligi shundaki, ular pedagog va oʼquvchilarning birgalikda faoliyat koʼrsatishi orqali amalga oshiriladi. Ushbu maqolada keltirilgan zamonaviy metodlar oʼquvchida mantiqiy, aqliy, ijodiy, tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga, qobiliyatlarini rivojlantirishga, raqobatbardosh, yetuk mutaxassis boʼlishlariga hamda mutaxassisga kerakli boʼlgan kasbiy fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradi.

Maʼlumki, interfaol metodlarning yuzdan ortiq turi mavjud boʼlib, ularning aksariyati tajriba-sinovdan oʼtib, yaxshi natija bergan. Keng qoʼllaniladigan usullar – “Klaster”, “Aqliy hujum”, “Davom yettir”, “Taqdimot”, “Blits-soʼrov”, “Muammoli vaziyat” kabilardan foydalanib, darsda samarali natijalarga erishish mumkin. Darsning oʼtilgan mavzuni soʼrash qismida “Sinkveyn”, “Teskari test”, “Aql charxi” metodlarini, yangi mavzuni tushuntirish qismida “Insert”, “Pinbord”, “Zinama-zina”, “Bumerang” texnologiyalarini, mavzuni mustahkamlash qismida “Venn diagrammasi”, “Baliq skeleti”, “Nima uchun?”, “Qanday?”, “Konseptual jadval”, “Nilufar guli” kabi grafik tashkil yetuvchilar hamda “Tushunchalar tahlili”, “T-jadval”, “Rezyume”, “Kungaboqar”, “Charxpalak” metodlarini, uyga vazifa berishda “FSMU”, “Klaster”, “BBXB” metodlarini qoʼllash dars samaradorligini taʼminlab, oʼquvchilarning bilimini oshirishga yordam beradi.

Ona tili va adabiyot darslarida ham yuqorida sanab oʼtilgan interfaol metodlardan tashqari “Ha… yoʼq”, “Taʼrif egasini top”, “Men kimman?”, “Domino” kabi didaktik oʼyinlardan foydalanish mumkin. Oʼyin vaqtida oʼquvchilar oʼzini erkin tutadi, bilimini namoyon etgisi keladi. Natijada oʼquvchida ishonch, qatʼiyat paydo boʼladi. Munozaraga kirishishni oʼrganadi. Fikrini asoslashga odatlanadi. Bunda oʼquvchilarning yoshi, bilim darajasi inobatga olinishi lozim.

Oʼqituvchi va oʼquvchining maqsaddan natijaga erishishida qanday texnologiyani tanlashlari ular ixtiyorida, chunki har ikkala tomonning asaosiy maqsadi aniq natijaga erishishga qaratilgan boʼlib, bunda ishlatiladigan texnologiya oʼquvchilarning bilim saviyasi, guruh tabiati va sharoitga qarab tanlanadi.CHАRXPАLАK” USULI

Ushbu texnologiya oʼquvchilarni oʼtilgan mavzularni esga olish, mantiqan fikrlab, berilgan savollarga mustaqil ravishda toʼgʼri javob berish va oʼz-oʼzini baholashga oʼrgatishga hamda qisqa vaqt ichida oʼqituvchi tomonidan barcha oʼquvchilarning bilimlarini baholashga qaratilgan. Bu usulni qoʼllashdan maqsad oʼquvchilarni dars jarayonida mantiqiy fikrlash, oʼz fikrlarini mustaqil ravishda erkin bayon eta olish, oʼzlarini baholash, yakka va guruhlarda ishlash, boshqalar fikriga hurmat bilan qarash, koʼp fikrlardan keraklisini tanlab olishga oʼrgatishdir. Ushbu texnologiya ona tili va adabiyot darslarining boshlanishi va oxirida yoki biron-bir boʼlim tugallanganda oʼtilgan mavzuning oʼquvchilar tomonidan qay darajada oʼzlashtirilganlik darajasini baholash, takrorlash, mustahkamlash uchun moʼljallangan.

“Charxpalak” texnologiyasi quyidagicha amalga oshiriladi:

— oʼquvchilar sharoitga qarab guruhlarga ajratiladi;

— tarqatma materiallar guruh aʼzolariga tarqatiladi;

— belgilangan vaqt ichida guruhlar tarqatmadagi topshiriqni bajarib, uning oʼng burchagiga guruh raqamini, chap burchagiga yesa oʼzining ramziy belgisini qoʼyib ushbu tarqatmani keying guruhga “charxpalak aylanmasi” yoʼnalishida almashtiradilar;

— boshqa guruh aʼzolari ham tarqatmadagi vazifani bajaradilar va oʼzgartirishlar kiritadilar;

— materialning oxirgi almashishidan soʼng har bir guruh oʼzi ilk bor toʼldirgan tarqatmani oʼz ramziy belgisi asosida tanlab oladi;

— oʼqituvchi tarqatma materialda berilgan vazifalarni oʼqiydi va jamoa bilan birgalikda toʼgʼri javobni belgilaydi yoki tarqatma materialdagi vazifalar yekranda yoritilib, toʼgʼri javob aytib oʼtiladi;

— har bir oʼquvchi toʼgʼri javob bilan belgilangan javoblaridagi farqlarni aniqlaydilar va oʼzlarini baholaydilar.

“TА’RIF VА IJODKOR” USULI.Bu usuldan foydalanishda sinf guruhlarga boʼlinib, oldindan topshiriqlar beriladi. Guruhlar shartli ravishda nomlanadi, masalan, “Taʼrif beruvchilar” va “Ijodkor” guruhi. Birinchi guruh ikkinchi guruhga taʼriflarni aytadi. Shundan soʼng guruhlar ushbu taʼrif qaysi ijodkorga tegishli ekanligini topadi. Agar birinchi berilgan taʼrifdan soʼng darrov bu taʼrifning qaysi yozuvchi yoki shoirga tegishli ekanligini topishsa, — 5 ball, ikkinchi maʼlumotdan soʼng topishsa,- 4 ball va uchinchi urinishda topsalar — 3 ball yigʼishadi. Oʼqituvchi taʼrif qaysi ijodkorga tegishli ekanligini topgan guruhdan yana ijodkor hayoti va faoliyatiga doir maʼlumotlar qoʼshimcha qilishini soʼraydi va baholab boradi. Bu metod orqali har bir oʼquvchi ishtirok etish imkoniyatiga ega boʼladi. Masalan, 8-sinf adabiyot darsida bu metoddan quyidagicha foydalanish mumkin:

“Taʼrif” guruhidan “Ijodkor” guruhiga savollar:

1-maʼlumot. U sheʼriyatimizga shamolday kirib keldi. Balki boʼronday.

2-maʼlumot. Lermontovning “Iblis” dostonini oʼzbekchaga oʼgirdi.

3-maʼlumot. “Norboʼta” va “Naxshon” dostonlari muallifi.

Javob : Usmon Nosir

2-bosqich.

1-maʼlumot. Umrining oxiriga qadar “Jahon adabiyoti” jurnali bosh muharriri vazifasida ishlagan.

2-maʼlumot. Ilk kitobi “Zamon.Qalb.Poeziya” deb ataladi.

3-maʼlumot. Oxunqaynar qishlogʼida tugʼilgan.

Javob : Ozod Sharafiddinov

“Taʼrif va ijodkor” usuli orqali oʼquvchilar mavzuni mukammal oʼzlashtiribgina qolmay, oʼqituvchi ularni faollikka, topqirlikka oʼrgatadi va oqilona baholay oladi.

“SOʼZ OHАNRАBOSI” USULI

Mazkur usuldan adabiyot darslarida, xususan, maqol, topishmoq va sheʼrlar, ona tili darslarida soʼz turkumlari, gap boʼlaklari boʼyicha oʼtilayotgan mavzularni uygʼunlashtirishda foydalanish mumkin. Oʼquvchilar kichik-kichik toʼrt guruhga boʼlinib olishadi va guruhlariga “Maqol”, “Topishmoq” va “Sheʼr” singari nomlar tanlashadi. 8-sinf ona tili darsida gap boʼlaklari mavzusi oʼtilganda mazkur usuldan quyidagicha foydalansa boʼladi: birinchi guruh maqol aytganda, ikkinchi guruh aytilgan maqoldagi gap boʼlalarini topib, tahlil qiladi va oʼzlari uchinchi guruhga topishmoq aytishadi. Uchinchi guruh oʼz navbatida topishmoqni tahlil qilib, birinchi guruhga sheʼr aytadi va musobaqa shu zaylda davom etadi. “Soʼz ohanrabosi” usuli oʼquvchilarni badiiy adabiyotga qiziqtirib, ularda ifodali oʼqish koʼnikmasini shakllantiradi, oʼquvchini izlanishga, badiiy asar oʼqishga undaydi.Bugungi kunda ta’lim muassasalarining o‘quv-tarbiyaviy jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanishga alohida e’tibor berilayotganining asosiy sabablari quyidagilardir. Birinchidan , pedagogik texnologiyalarda shaxsni rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish imkoniyatining kengligida. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish masalasiga alohida e’tibor qaratilagan. Ikkitnchidan, pedagogik texnologiyalar o‘quv-tarbiya jarayoniga tizimli faoliyat yondashuvini keng joriy etish imkoniyatini beradi. Uchinchidan, pedagogik texnologiya o‘qituvchini ta’lim-tarbiya jarayonining maqsadlaridan boshlab, tashxis tizimini tuzish va bu jarayon kechishini nazorat qilishgacha bo‘lgan texnologik zanjirni oldindan loyihalashtirib olishga undaydi. O‘quv – tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarning to‘g‘ri joriy etilishi o‘qituvchining bu jarayonda asosiy tashkilotchi yoki maslahatchi sifatida faoliyat yuritishiga olib keladi. Bu esa o‘quvchidan ko‘proq mustaqillikni, ijodni va irodaviy sifatlarni talab etadi. Har qanday pedagogik texnologiyaning o‘quv-tarbiya jarayonida qo‘llanishi shaxsiy xarakterdan kelib chiqqan holda, o‘quvchini kim o‘qitayotganligi va o‘qituvchi kimni o‘qitayotganiga bog‘liq. O‘quv jarayonidagi pedagogik texnologiya – bu aniq ketma-ketlikdagi yaxlit jarayon bo‘lib, u o‘quvchining ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo‘naltirilgan, oldindan puxta loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik jarayondir. Pedagogik maqsadning amalga oshishi va kafolatlangan natijaga erishish o‘qituvchi va o‘quvchining hamkorlikdagi faoliyati, ular qo‘ygan maqsad, tanlagan mazmun, uslub, shakl, vositaga, ya’ni texnologiyaga bog‘liq. O‘qituvchi va o‘quvchining maqsaddan natijaga erishishida qanday texnologiyani tanlashlari ular ixtiyorida, chunki har ikkala tomonning asosiy maqsadi aniq natijaga erishishga qaratilgan bo‘lib, bunda o‘quvchilarning bilim saviyasi, guruh xarakteri, sharoitga qarab, ishlatiladigan texnologiya tanlanadi. Masalan: natijaga erishish uchun balki, kompyuter bilan ishlash lozimdir, balki film yoki tarqatma material, chizma va plakat, axborot texnologiyasi, turli adabiyotlar kerak bo‘lar. Bularning hammasi o‘qituvchi va o‘quvchilarga bog‘liq. O‘quv-tarbiya jaryonida zamonaviy o‘qitish uslublari – interfaol uslublar, innovatsion texnologiyalarning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Pedagogik texnologiya va ularning ta’limda qo‘llanishiga oid bilimlar, o‘quvchilarni bilimli va yetuk malakaga ega bo‘lishlarini ta’minlaydi. Innovatsiya- yangilik kiritish, yangilik demakdir. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatiga yangilik, o‘zgarishlar kiritish bo‘lib, uni amalga oshirishda asosan interfaol uslublardan foydalaniladi. Interfaol – o‘zaro harakat qilmoq yoki kim bilandir suhbat, muloqot tartibida bo‘lishni anglatadi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, o‘qitishning interfaol uslubiyotlari – bilish va kommunikativ faoliyatni tashkil etishning maxsus shakli bo‘lib, unda ta’lim oluvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo‘ladilar, ular biladigan va o‘ylayotgan narsalarni tushunish va fikrlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Interfaol darslarda o‘qituvchining o‘rni qisman o‘quvchilarning faoliyatini dars maqsadlariga erishishga yo‘naltirishga olib keladi. Shu jihatdan o‘zbek tilini o‘qitishda asosiy e’tibor o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish, ularning o‘zbekcha nutqini shakllantirish, nutq tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratiladi. O‘quvchilarning izlanishi, mustaqil ravishda qo‘shimcha manbalarga murojaat qilishi, ma’lumotlar bankidan o‘ziga kerakli materiallarni saralab olishga o‘rgatish orqali egallayotgan bilimlarining amaliyotda qo‘llay olish layoqati shakllanadi. Bunda, albatta, o‘qituvchiga katta mas’uliyat yuklanadi, chunki ular Davlat ta’lim standarti, o‘quv dasturi va darslikda belgilab berilgan muayyan mavzu hamda fanning o‘ziga xos jihatlari, o‘quvchilarning yosh, psixofiziologik xususiyatlaridan kelib chiqib, tayanch va fanga oid kompetensiyalarning elementlarini shakllantirib borish va ularning qiziqishdan kelib chiqib, ta’lim metodlari va dars shakllarini tanlaydi. Dars jarayonida bir nechta metodlardan o‘rinli foydalanish darsning samaradorligini oshiradi, o‘quvchini faollashtiradi. Ta’lim shakli, metodlari sinfdan sinfga o‘tgan sari oddiydan murakkabga qarab rivojlantirib borilishi, quyi (2–4) sinflarda ko‘proq rasmlar, narsa-buyumlardan foydalanilsa, slaydlar, audio va videolavhalardan foydalanish, darslarda ta’limiy o‘yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Shu bilan birga o‘qituvchi quyidagi talablarga qat’iy rioya qilishi lozim:

– o‘quvchilar bilan muloqot qilish jarayonida muomala va kiyinish madaniyatiga ega bo‘lishi;

– mavzuning o‘quvchilar tomonidan qanday o‘zlashtirilayot­ganligiga alohida e’tibor berishi hamda ularni turli usullar yordamida o‘qishga qiziqtirishi;

– dars jarayonida turli metod, usullardan o‘rinli va unumli foydalanishi;

– dars mavzusining mohiyatini chuqur tushunishi, o‘z fikrlarini qisqa va aniq ifodalashi kabilar.

Til o‘rganish jarayoni, avvalo, jonli muloqotni taqozo etadi. Hozirgi kunda kompyuter texnologiyalarini yangi pedagogik texnologiyalar va an’anaviy metodlar bilan uyg‘unlashtirgan holda tatbiq etish yuqori samara beib kelmoqda. Ayniqsa, nutq o‘stirish, mantiqiy fikrlashni rivojlantirish, muammoli mavzularni yoritishda kompyuter kuchli o‘quv vositasi hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining vazifasi o‘quvchining og‘zaki nutqini o‘stirish uchun shart-sharoit o‘quvchilarga zarur yordamni tez hamda qulay usul bilan yetkazishdan iborat. Buning uchun dars jarayonida mavzu mazmunidan kelib chiqib, zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalanish zarur bo‘ladi. Shundagina o‘quvchining shaxsiy layoqati, bilim saviyasiga mos ravishda mashq va topshiriqlar berish orqali o‘zbek tilini o‘rganish jarayonini yuksak saviyada tashkil etish mumkin. . Rus va qardosh tillarga mansub o‘quvchilarga o‘zbek tilini o‘rgatishda o‘quv jarayoniga pedagogik texnologiyaning ilg‘or usullarini qo‘llash hamda axborot texnologiyalaridan o‘rinli foydalanish darslarni samarali tashkil etishga yordam beradi.

Boshlang‘ich sinflarda o‘zbek tilini o‘qitishda og‘zaki bayon qilish, ko‘rgazmalilik, ta’limiy o‘yinlar va noan’anaviy ta’lim metodlari keng qo‘llaniladi.

Suhbat metodi og‘zaki bayon qilish metodi bo‘lib, o‘quvchilarda faollikni yuzaga keltiradi, o‘qituvchi tomonidan berilgan savolga javob topish jarayonida o‘quvchi fikr yuritadi, o‘z fikrini bildirib, uni dalillashga harakat qiladi. Bu o‘quvchida mustaqil fikrlash ko‘nikmasini rivojlantiradi.

Bahs – biror muammoni guruh bo‘lib yechimini izlash usulidir. Bunda har bir o‘quvchi suhbatdoshining fikrini asoslashi yoki uni inkor etish orqali haqiqatni tiklashga harakat qiladi.

Ko‘rsatmalilik metodi turli ko‘rgazmali vositalar yordamida amalga oshiriladi. Yangi so‘zlarni ongli va puxta o‘zlashtirish ko‘rgazmalilikni taqozo etadi. Bunda turli buyumlar, jadvallar, rasmlar va boshqa tasviriy vositalardan, diafilm, kinofilm va telelavhalardan, multimedia vositalaridan foydalanish mumkin.

Ta’limiy didaktik o‘yinlardan ko‘proq amaliy mashg‘ulotlarda foydalaniladi. O‘yin, ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari faoliyatida muhim o‘rinni egallaydi. O‘yin o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini o‘stirishda asosiy vosita hisoblanadi. Ta’limiy o‘yinlar bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini osonlashtirishga, o‘quvchilarni darsga to‘liq jalb etishga yordam beradi.

Shundan kelib chiqib, o‘zbek tili darslarida o‘quvchilarning o‘zbekcha nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun quyi ta’lim bosqichlarida krossvordlar, rebuslar, topishmoqlar, tez aytishlardan ko‘proq foydalanish maqsadga muvofiq.

Kichik yoshdagi o‘quvchilarni dars jarayonida va darsdan tashqari vaqtlarda tabiat hodisalarini, narsa-buyumlarni kuzatish va tahlil qilishga o‘rgatish, ularni atrof-muhit, ya’ni o‘simliklar, hayvonot dunyosi, tabiatga oid tushunchalar, narsa-buyumlarning nomlari, belgi va miqdorni bildiruvchi so‘zlar bilan tanishtirish orqali ularning lug‘at boyligini oshirib borish, ayni paytda o‘rgangan so‘zlarini ular xotirasiga singdirib borishga qaratilgan mashqlarni qo‘llash til darslarining asosiy ta’limiy maqsadlari hisoblanadi. Buning uchun pedagogik texnologiyalarning ushbu maqsadlarga muvofiq keladiganlarini tanlash, ushbu metodlarni guruh, sinf imkoniyatlarini e’tiborga olgan holda eng sodda vositalardan murakkab vositalarga qarab o‘stirib borish kerak bo‘ladi.

Boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini nazarda tutgan holda ko‘proq ko‘rgazmali vositalardan, ta’limiy didaktik o‘yinlardan foydalanish samarali natija beradi.

Ta’limiy didaktik o‘yinlar, ayniqsa, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar faoliyatida asosiy o‘rinni egallaydi, ular dunyoni va o‘zlikni anglashda, o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini o‘stirishda asosiy vosita hisoblanadi. Ta’limiy o‘yinlar bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini yengillatishga, o‘quvchilarni darsga to‘liq jalb etishga yordam beradi, ular o‘quvchilarning o‘zaro va o‘qituvchilar bilan hamkorligini mustahkamlashda nihoyatda katta ahamiyatga ega. Biroq ulardan o‘quvchilarning yosh xususiyatlaridan kelib chiqqan holda foydalanish mumkin. Ta’limiy o‘yinlarni qo‘llashda me’yorni bilish kerak, ularni haddan ziyod ko‘paytirib yuborish o‘quvchini dars maqsadidan chetlashtirib qo‘yishi mumkin.

Ta’lim boshqa tillarda olib boriladigan maktablarning boshlang‘ich sinflarida o‘zbek tili darslarini o‘tishda quyidagi didaktik o‘yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz.