İnsan hüquqları hazırda milli hüquq sistemlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin ən ümumi səbəblərindən biridir, qlobal və regional hüquq məkanının inteqrasiyasına kömək edir

İnsan hüquqları hazırda milli hüquq sistemlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin ən ümumi səbəblərindən biridir, qlobal və regional hüquq məkanının inteqrasiyasına kömək edir. Bu bir sıra amillərlə bağlıdır: fərdlər insan hüquqlarının müdafiəsi üçün dövlətlərarası orqanlara müraciət etməklə milli sistemlərə təsir etmək imkanı əldə etmişlər, buna görə də insan hüquqlarının müdafiəsi ayrı-ayrı dövlətin müstəsna yurisdiksiyasına aid məsələ olmaqdan çıxmışdır; suveren dövlətin hüquq sisteminin tərkib hissəsi olan və buna görə də tətbiqi məcburi olan beynəlxalq hüquqi aktların sayı artmışdır. Bundan əlavə, hazırda müxtəlif səviyyələrdə təqdim olunan insan hüquqlarının müdafiəsi mexanizmlərinin unifikasiyası tendensiyası müşahidə olunur və bunun sayəsində onlar daha əlçatan olur.
Regional əməkdaşlıq əsasən Avropa Şurası, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı, Avropa İttifaqı, Müstəqil Dövlətlər Birliyi, Afrika İttifaqı, Amerika Dövlətləri Təşkilatı, İslam Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində həyata keçirilir. Bunlardan yalnız Avropa Şurası və MDB çərçivəsində müdafiə mexanizmləri Azərbaycan vətəndaşları üçün əlçatandır. İnsan hüquqlarının müdafiəsi üzrə regional sistem dedikdə Avropa Şurası, Avropa İttifaqı, Amerika Dövlətləri Təşkilatı, Afrika İttifaqı, MDB və digər dövlətlər çərçivəsində formalaşmış sistem kimi başa düşülməlidir. Buraya həmçinin insan hüquqlarına dair regional beynəlxalq hüquqi sənədlər öz tərkibinə daxil edən, beynəlxalq hüquqi aktlara riayət edilməsi üzərində xüsusi nəzarət mexanizmlərinə, əsasən məhkəmə mexanizmlərinə malik olan digər regional təşkilatlar, məsələn, əsas vəzifəsi iştirakçı dövlətlər tərəfindən tanınan insan hüquq və azadlıqlarını qorumaq olan Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi, Avropa Birlikləri Məhkəməsi, Amerikalərarası İnsan Hüquqları Məhkəməsi, İnsan Hüquqları üzrə Amerikalərarası Komissiya, İnsan və Xalqların Hüquqları üzrə Afrika Komissiyası, MDB-nin İnsan Hüquqları Komissiyası da daxildir. Məhkəmə sistemi ənənəvi olaraq regional müdafiə sistemlərinin nəzarət mexanizmlərinin bir hissəsi olmuşdur. Hal-hazırda hüquqi ədəbiyyatda Avropa müdafiə sisteminə, o cümlədən onun nəzarət mexanizmlərinə böyük diqqət yetirilir, digər regional sistemlərə Amerika, Afrika, MDB, yaranan Asiya daha az diqqət yetirilir.
Avropanın müdafiə sistemində Avropa Şurası xüsusi yer tutur. Nizamnamənin 1-ci maddəsində bu təşkilatın məqsədi “ümumi irsi olan ideal və prinsipləri qorumaq və həyata keçirmək, onların iqtisadi və sosial tərəqqisinə kömək etmək naminə üzvləri arasında daha böyük birliyə nail olmaq” məqsədini bəyan edir. Bu tarix Avropa insan hüquqlarının müdafiəsi sisteminin yaranması ilə bağlıdır. Bu gün Avropa Şurasının bütün üzvləri konvensiyanın tərəfləridir. Konvensiyanı ratifikasiya etmiş ölkələrin əksəriyyəti onun normalarını daxili qanunvericiliyə daxil etmişlər.
Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası insan hüquqları sahəsində iştirakçı dövlətlərin bu sahədə konkret hüquqi öhdəliklərini müəyyən edən, onların həyata keçirilməsinə beynəlxalq məhkəmə nəzarəti mexanizmi ilə dəstəklənən azsaylı sazişlərdən biridir. Konvensiya bütün Avropa müdafiə sisteminin qurulması üçün əsas sənəddir. Konvensiyaya əsasən vətəndaş və siyasi hüquqlar daxildir. Sosial, iqtisadi və mədəni hüquqlar Avropa Şurasının digər eyni dərəcədə mühüm beynəlxalq aktı - Avropa Sosial Xartiyası ilə təmin edilir. Regional müdafiə sisteminin, xüsusən də Avropa insan hüquqları sisteminin universal sistemdən mühüm fərqi və eyni zamanda nailiyyəti ondan ibarətdir ki, məsələn, universal müdafiə sistemini təmsil edən BMT, əsasən, qlobal sosial problemlər - gender ayrı-seçkiliyi, irqi ayrı-seçkilik və vətəndaşların şikayətlərinə demək olar ki, baxılmır. Əksinə, Avropa insan hüquqları sistemində ona müraciət edən hər bir insanın və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsinə və qorunmasına yönəlmiş konkret mexanizmlər var.
Avropa Şurasının əsas vəzifəsi azadlıq, demokratiya, insan hüquqlarının tanınması və qanunun aliliyinə əsaslanacaq vahid Avropa icması yaratmaqdır. Avropa Şurasının əsas orqanlarına Nazirlər Komitəsi, Parlament Assambleyası, Avropa Şurasının Yerli və Regional Hakimiyyətlər Konqresi və Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi daxildir.
“İnsan hüquqlarının müdafiəsi üzrə Avropa standartları”nın məzmununa iki komponenti daxil etmək olar: beynəlxalq hüquq normaları. bəziləri milli qanunvericiliyin normalarına çevrilmiş həyati vacib insan hüquqlarını özündə birləşdirən aktlar; Avropa Şurasının, onun nəzarət orqanlarının, ilk növbədə, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin Avropa İnsan Hüququları konvensiyasının normalarının həyata keçirilməsini təmin etmək üzrə birbaşa fəaliyyəti.
Regional əməkdaşlıq Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı- ATƏT çərçivəsində də həyata keçirilir. ATƏT-in sələfi Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi Avropada təhlükəsizliyi gücləndirmək üçün SSRİ və Avropanın sosialist dövlətlərinin təşəbbüsü ilə 33 Avropa dövlətinin, habelə ABŞ və Kanadanın nümayəndələrinin daimi beynəlxalq forumu kimi çağırılmışdır. ATƏT-ə müxtəlif qitələrdə yerləşən Amerika, Asiya və Avropanın 57 ölkəsi daxildir. ATƏT təhlükəsizliyin təmin edilməsinə kompleks yanaşma ilə səciyyələnir, öz fəaliyyətində üç aspekti əhatə edir: hərbi-siyasi, iqtisadi-ekoloji və insani. Elan edilir ki, ATƏT təhlükəsizliyin hərbi-siyasi ölçüsündə geniş yanaşmadan çıxış edir və hərbi sahədə təhlükəsizliyi gücləndirməyə çalışır. ATƏT öz fəaliyyətində iqtisadi əməkdaşlığın genişləndirilməsi, regionda düzgün idarəetmənin gücləndirilməsi, ekoloji problemlərin həlli məqsədlərini güdür. Dövlətlər bu ölçülər çərçivəsində bir sıra öhdəliklər götürürlər. ATƏT tərəfindən baxılan insan haqları məsələləri “insan ölçüsü” adlanan hissəni təşkil edir.
ATƏT çərçivəsində İnsan Ölçüsü Mexanizmi kimi tanınan insan ölçüsü ilə bağlı öhdəliklərin yerinə yetirilməsi mexanizmi mövcuddur. Bu mexanizm iki elementdən ibarətdir: daha loyal Vyana mexanizmi, insan ölçüsü öhdəliklərinin yerinə yetirilməsini pozan şəxsə qarşı sanksiyaların tətbiqini nəzərdə tutmayan və məlumat mübadiləsini, sorğuların göndərilməsini, yazılı cavabların alınmasını, ikitərəfli görüşlərin keçirilməsini, həm başqa dövlətin istəyi ilə, həm də onun əleyhinə ekspertlər və məruzəçilər missiyasının cəlb edilməsini nəzərdə tutan daha mürəkkəb Moskva mexanizmi. Bununla belə, ATƏT-in hüquq və azadlıqların pozulması ilə bağlı fərdi şikayətlərə baxılması üçün öz nəzarət mexanizmi yoxdur, buna baxmayaraq, bu, qeyri-hökumət təşkilatlarını ATƏT-in müxtəlif orqanlarına müraciət etmək imkanından məhrum etmir.
İqtisadi və sosial hüquqlar sahəsində Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının analoqu olan Avropa Sosial Xartiyası sosial və iqtisadi insan hüquqları sahəsində kifayət qədər yüksək standartlar müəyyən edən sənəddir. Xartiya əslində çoxlu iqtisadi və sosial hüquqları özündə əks etdirən ilk beynəlxalq müqavilə idi. Orijinal versiyasında o, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı tərəfindən hazırlanmış və 1961-ci ildə Turində imzalanmış, sonradan üç protokolla tamamlanmışdır. Xartiya islahatı 1 iyul 1999-cu ildə qüvvəyə minmiş yeni Yenidən İşlənmiş Avropa Sosial Xartiyasının qəbulu ilə yekunlaşdı. Yenidən işlənmiş nizamnamə bütün mövcud hüquqlarını saxladı və əlavə olaraq daha 8 hüquq təqdim etdi. Xartiya dövlətləri adekvat keyfiyyətli mənzilə çıxışı təşviq etməyi, onun tədricən aradan qaldırılması məqsədilə evsizliyin qarşısının alınmasını və azaldılmasını və mənzil qiymətlərini kifayət qədər vəsaiti olmayanlar üçün əlverişli etməyi öhdəsinə götürən mənzil hüququnu nəzərdə tutur. Öhdəliklərə əməl olunmasına nəzarət hesabatlar sistemi formasında monitorinq proseduru, həm də kollektiv şikayətlər proseduru vasitəsilə həyata keçirilir. Bu qayda iştirakçılara nizamnamədə təsbit olunmuş sosial hüquqların məcburi olaraq tanınmasına seçmə yanaşmağa imkan verir. Bu sənədin özü dövlətlərin öz sosial öhdəliklərini yerinə yetirməsinə nəzarət etmək üçün səmərəli mexanizmdir.
İnsan hüquqlarının müdafiəsi üçün regional nəzarət mexanizmlərinə məhkəmə (kvazi-məhkəmə) orqanları da daxildir: Avropa Ədalət Məhkəməsi (Avropa Birlikləri Məhkəməsi), Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi, Amerikalərarası İnsan Hüquqları Məhkəməsi, Amerikalərarası İnsan Hüquqları Komissiyası, İnsan Hüquqları üzrə Afrika Komissiyası, Müstəqil Dövlətlər Birliyinin İnsan Hüquqları üzrə Komissiyası, MDB İqtisadi Məhkəməsi və s.
Avropa Birliyinin Ədalət Məhkəməsi Avropa İttifaqının qayda və normalarının vahid şərhini və tətbiqini təmin edir, həmçinin onların tətbiqi ilə bağlı mübahisələri tənzimləyir. O, Avropa İttifaqına üzv dövlətin müəyyən qanunlarının təşkilatın təsis müqaviləsi və qaydalarına nə dərəcədə uyğun olduğunu müəyyən edir.
İnsan hüquqlarının daha bir regional müdafiə mexanizmi Müstəqil Dövlətlər Birliyi çərçivəsində formalaşmışdır. Bu gün iki regional müdafiə sistemi arasında rəqabətin mövcudluğunu qeyd edə bilərik: Avropa Şurası və Müstəqil Dövlətlər Birliyi çərçivəsində, çünki demək olar ki, bütün MDB-yə üzv dövlətlər eyni vaxtda Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin yurisdiksiyasındadır. Əsas sənədlər arasında MDB-nin Nizamnaməsində deyilir ki, Birlik üzv dövlətlər arasında dostluq, mehriban qonşuluq, millətlərarası harmoniya, etimad, qarşılıqlı anlaşma və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq münasibətlərinin daha da inkişaf etdirilməsi və möhkəmləndirilməsinə xidmət edir. MDB-nin məqsədləri arasında siyasi, iqtisadi, ekoloji, humanitar, mədəni və digər sahələrdə əməkdaşlığın həyata keçirilməsi ilə yanaşı; üzv dövlətlərin ümumi iqtisadi məkan çərçivəsində hərtərəfli və balanslaşdırılmış iqtisadi və sosial inkişafı və digər məqsədlər beynəlxalq hüququn və ATƏT-in hamı tərəfindən tanınmış prinsip və normalarına uyğun olaraq insan hüquq və əsas azadlıqlarının təmin edilməsidir. İnsan hüquqlarına dair fundamental beynəlxalq hüquqi aktlara uyğun olaraq 26 may 1995-ci ildə Minskdə Müstəqil Dövlətlər Birliyinin İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqlar Konvensiyası bağlandı.
Konvensiyanın icrasına nəzarət etmək üçün Müstəqil Dövlətlər Birliyinin xüsusi məşvərətçi orqanın- İnsan Hüquqları Komissiyasının yaradılması nəzərdə tutulur. Komissiya MDB-nin üzvü olan istənilən ölkə tərəfindən insan hüquqlarının pozulması ilə bağlı dövlətlərarası sorğulara, o cümlədən istənilən şəxslərin və qeyri-hökumət təşkilatlarının fərdi və kollektiv müraciətlərinə baxmaq səlahiyyətinə malikdir. Lakin komissiyanın tərkibi hələ formalaşmayıb, faktiki olaraq fəaliyyətə başlamayıb. Bununla bağlı qeyd etmək lazımdır ki, MDB Konvensiyasında elan edilmiş hüquq və azadlıqların müdafiəsi üçün həqiqətən formalaşmış və fəaliyyət göstərən nəzarət orqanı yoxdur. Müstəqil Dövlətlər Birliyinin faktiki formalaşmış və daimi fəaliyyət göstərən məhkəmə orqanı - MDB-nin İqtisad Məhkəməsidir. MDB-yə üzv dövlətlər arasında iqtisadi mübahisələri üç növ hesab edir: 1) iqtisadi öhdəliklərin icrası zamanı yaranan; 2) üzv dövlətlərin iqtisadi məsələlər üzrə qəbul edilmiş normativ və digər aktlarının uyğunluğu haqqında; 3) MDB-nin müqavilələrinin və onların əsasında qəbul edilmiş digər aktların icrası ilə bağlı.
Amerikalararası Komissiya Amerika İnsan Hüquqları Konvensiyasına uyğun olaraq yaradılmamışdır. 1959-cu ildə 1948-ci ildə Kolumbiyanın Boqota şəhərində qəbul edilmiş Amerika İnsan Hüquqları və Vəzifələri Bəyannaməsi vasitəsilə yaradılmışdır. Buna baxmayaraq, Amerika Konvensiyası ona insan hüquqlarının müdafiəsi və təşviqi missiyasını həvalə edir. Komissiya fərdlərin və qeyri-hökumət təşkilatlarının verdiyi “ərizələrə” və ona daxil olan dövlətlərin “mesajlarına” baxaraq insan hüquqlarının müdafiəsi funksiyasını yerinə yetirir.
Amerikalararası İnsan Hüquqları Məhkəməsi Amerika Dövlətləri Təşkilatının San Xosedə (Kosta Rika) yerləşən bu məhkəmə orqanı 1969-cu ildə Amerika İnsan Hüquqları Konvensiyası əsasında yaradılmış, lakin Konvensiya qüvvəyə mindikdən sonra yalnız 1979-cu ildə fəaliyyətə başlamışdır. Məhkəmənin səlahiyyəti İnsan Hüquqları üzrə Amerika Konvensiyasının, insan hüquqlarına aid hər hansı digər Amerika sənədinin şərhinə, habelə üzv dövlətlərin tələbi ilə təşkilatın orqanlarının səlahiyyətlərinə aid olan hər hansı məsələlərə şamil edilir. Xüsusilə, Məhkəmə sorğu edən dövlətlərə milli qanunvericiliyin insan hüquqları sənədlərinə uyğunluğu ilə bağlı öz rəyini bildirir.
Afrika Komissiyası və İnsan və Xalqların Hüquqları üzrə Afrika Məhkəməsinə 26 iyun 1981-ci ildə Afrika İttifaqı tərəfindən qəbul edilmiş İnsan və Xalqların Hüquqları üzrə Afrika Xartiyasına riayət olunmasını təşviq etmək və nəzarət etmək vəzifəsi həvalə edilmişdir. 2008-ci ildə Afrika İnsan və Xalqların Hüquqları Məhkəməsi Afrika İttifaqının Ədalət Məhkəməsi ilə birləşərək vahid məhkəmə orqanına çevrildi. Komissiya və Məhkəmə müxtəlif prosedurlar sayəsində insan hüquqlarının pozulması hallarına, dövlətlərdən və şəxslərdən şikayət və ya məlumatlara baxmaq səlahiyyətinə malikdir.