Ix. Ish haqi va mehnat munosabatlari

IX. ISH HAQI VA MEHNAT MUNOSABATLARI
Reja

1. Yaratilgan mahsulot va daromadlarning taqsishanit tamoyillari.

2. Ish haqining iqtisodiy mazmuni.

3. Ish haqini tashkil etshi shakllari va tieimlari.

4. Mehnat munosabatshrining itstisodiy mazmuni va kasaba uyushmalarining roli.

1-§. Yaratilgan mahsulot va daromadlarniig

taqsimlanish tamoyillari
Ish haqining mazmunini to'g'ri tushunib olish uchun eng avvalo yaratilgan milliy mahsulotning taqsimlanish prinsiplari to'g'risida tasavvurga ega bo'lish lozim. Mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotning (tovar va xizmatlarning) taqsimlash prinsiplari bo'yicha turlicha nazariyalar mavjud. Bozor iqtisodiyotiga doir adabiyotlarning ko'pchiligida «uch omil» deb atalmish nazariya keng tarqalgan.

Bu nazariyaning asoschililaridan biri fransuz olimi J. B. Sey «ishlab chiqarishning uch omili» degan g'oyani ilgari surib, unda tovarlarni ishlab chiqarishda mehnat, yer va kapital bab barobar qatnashadi, ular hamma daromadlar manbaidir va binobarin daromadlar ham shu omshshar o'rtasida taqsimlanadi deb ko'rsatadi.

Uning bu g'oyasi amerikalik iqtisodchi olim J. B. Klark-ning qo'shilgan omil (keyingi qo'shilgan kapital yoki ishchi) unumdorligi degan g'oyasiga asos bo'lib xizmat qiladi. J. B. Klark o'zining «Boyliklarning taqsimlanishi» nomli asarida yaratilgan boylik uchchala omil o'rtasida ularning har biri yaratgan mahsulot miqdoriga (ya'ni unumdorligiga) qarab taqsimlanadi deb ko'rsatdi.

Sey va Klarklarning g'oyasidagi ijobiy tomoni quyidagylardan iborat:

a) kapital, yer va ishchi kuchi (jonli mehnat)ning har uchchalasi tovar yoki xizmatning nafliligini yaratishda qatnashishi ko'rsatiladi;

b) yaratilgan naflilik miqdori bilan bu uchchala omshshing miqdori va unumdorligi o'rtasida boshiktshk mavjudliga, agar bu uchchala omil bir-birita mos ravishda miqdor va sifat jixatidan oshsa, tovarlar va xizmatlar hajmi ham ko'payshpi asoslanadi.

Ammo bu g'oyalarning kamchiligi ham mavjud bo'lib, ular dozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitiga to'gri kelmaydi.

1. Sey va Klark tovar va xizmatlarda gavdalangan mehnatning ikki yoqdama xarakterini va undan kelib chiquvchi tovarning ikki xil xususiyatini tushunmaganliklari tufayli kapital va yer tovar nafliligini yaratishda qatnashsada qiymat yaratmasliklarini ular faqat eskirishiga teng, ya'ni zdortizatsiya ajratmalariga teng qiymatni yangi tovarga donli mehnat ta'sirida o'tkazishini, yangi qiymat esa faqat jonli mehnat tomonidan yaratilishini ko'rsatib berolmagan.

2. Klark tomonidan yaratilgan qo'shilgan mehnat unumdorligining kamayib borish qonuni turli omillarning bir-biriga mosligi ta'minlanmagan, ko'r-ko'rona xarajatlar shirib borilgan hamda ilmiy-texnika taraqqiyoti mutlaqo to'xtab qolgan davrga (holatga) mos kelib, hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitiga to'g'ri kelmaydi.

3. Sey va Klark aytganlaridek, hozirgi davrda yaratilgan (boylik, to'g'rirog'i milliy mahsulotning hammasi bu uchala omilning miqdori va unumdorligiga qarab taqsimlanmaydi, balki uning amortizatsiya ajratmalari, markazlashgan fondgar tashkil qilingandan qolgan qismi shu omillarga qarab uning egalari o'rtasida taqsimlanadi.

Sey va Klarklardan tashqari ayrim oqishar, masalan Lassolchilar Mehnat hamma boylikning va madaniyatniig manbayidir, shuning uchun hamma daromad jamiyat a'zolari o'rtasida teng taqsimlanishi zarur deb ko'rsatadilar.

Lassolchiiar, birinchidan boylik faqatgina mehnatning natijasi bo'lmasdan, uni yaratishda yer (tabiat) va kapital qatnashishini, ya'ni uning nafliligi har uchala omil natijasi ekanligini unutdilar.

Ikkinchidan, ularning yaratilgan mahsulotni hamma jamiyat a'zolari o'rtasida teng taqsimlash zarur degan g'oyasi mutlaqo noto'g'ri bo'lib, bunday holatda mahsulotni ko'paytirishga ishlab chiqaruvchilar o'rtasida hyech qanaqa qiziqish bo'lmasligini o'z-o'zidan tushunarlidir. Keyinchalik sobiq sotsialistik mamlakatlarda, jumladan sobiq SSSRda mahsulot va daromadlar davlat qo'lida bo'lib, mehnatning miqdori va sifatiga qarab taqsimlanadi degan g'oya hukmron bo'ldi. Lekin uning talablari bajarilmadi. Davlat, partiya xo'jalik rahbarlari yaratilgan mahsulotning ko'pchilik qismini o'z xohishlaricha, davlat foydasiga taqsimlardilar va turli yo'llar bilan o'zlashtirib, undan foydalandilar, shu vaqtning o'zida mehnatkash o'z mehnatining miqdori, sifat va unumdorligiga yarasha haq ola olmadilar.

Mana shu yuqoridagi aytilgan nazariy fikrlarni va amalii tajribalarni hamda hozirgi davrda bozor iqtisodiyotiga o'tishdagi mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar talablarini hisobga olib, yaratilgan mahsulotna taqsimlashning asosiy yo'nalishlarini ko'rsatshpga harakat qilamiz.

a) umuman olganda mahsulotni, binobarin daromadlarnm taqsimlash ham doim bir xil bo'lmay, balki shu davrda amad qilib turgan iqtisodiy munosabatlar tizimiga, jumladan mulkchilik munosabatlariga bogliq bo'ladi. Ishlab chiqaripshing moddiy shart-sharoitlari, ya'ni kapitalga mulkchilikning turli shakllari mavjud bo'lgan, yerga esa davlat mulki bo'lib turgan sharoitda yaratilgan milliy mahsulot mulk egalari (davlat, jamoa, xususiy, shaxsiy) va ishchi kuchining egasi bo'lgan ishchi-xizmatchilar o'rtasida taqsimlanadi.

Bunda albatta umum mamlakat manfaatlarini ko'zlab ish olib boruvchi Davlat ixtiyoriga daromadlarning bir qismi kelib tushadi;

b) milliy mahsulotdan eng avvalo shu mahsulotni yaratishda qatnashgan ishlab chiqarish vositalarining qiymati, aniqrog'i, amortizatsiya summasi ajratib qo'yiladi, chunki bu summa asosiy ishlab chiqarish vositalarini (asosiy kapitalni) qayta tiklash uchun zarurdir;

v) undan keyin turli xil tabiiy ofat, ish tashlash va boshqa turli xil hodisalarning ta'sirini bartaraf qilish, ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatishni o'z maromida to'xtovsiz olib borish uchun sugurta fondpari, qariyalar, bolalar, nogironlar va turli boshqa kam ta'minlangan oilalarni himoya qilish uchun ijgimoiy himoya fondlariga ajratiladi.

g) davlatni boshqarish, mamlakat mudofaasini mustahkamlash, aholining tinch hayotini va mehnatini qo'riqiash uchun, mamlakat miqyosida fan madaniyatni, ta'lim tizimini, sog'liqni saqlashni rivojlantirshi uchun fonddar ajratiladi (bu ajratmalar ko'pdan-ko'p davlat soliqlari tarzvda amalga oshriladi).

Ichki milliy mahsulotning yuqorida aytilganlardan qolgan qismi hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital, yer egalari va ishchi kuchi egalari urtasida taqsimlanadi va jamiyat a'zolarining ixtiyoriga kelib tutadi.

Chunki bu jarayon natijasida ishlab chiqarishda qatnashgan ishchi kuchi egasi va boshqa omillar egalari mulkdorlarning mahsulotdagi ulushi aniqlanadi hamda ularning omilli daromadlari sifatida shakllanadi. Bu ish haqi, foiz, renta va foyda shaklidagi daromad turlari ko'rinishini oladi.