Jaloliddin Rumiy

Jaloliddin Rumiy
Maqola
Annotatsiya : Jaloliddin Rumiy hayoti va ijodiy faoliyati.Bolaligi qiyinchilikda oʻtgan .U yashagan davr Muhammad Xorazmshoh davriga toʻgʻri keladi.U Xorazmshoh bilan kelisha olmaydi va balxdan ketishga majbur boʻladi .Koʻniyada vafot etadi.Jaloliddin Rumiy ijodi nafaqat oʻzimizning olimlarini balki chet davlatlar olimlarini ham qiziqtirgan
Jaloliddin Rumiy 1207-yilda Balxda tugʻildi va 1273-yilda Keniyada vafot etdi.U tasavvufdagi mavlaviya tariqatining asoschisi.Arab ,fors va turkiy tillarni yaxshi bilgan.Otasi Bohouddin Valaq sufiylik va fiqh donishmandi boʻlgan. Shu sababdan Sulton Muhammad Xorazmshoh (1199-1220)uni saroyiga taklif etgan. Lekin Valad buni rad etib , maktabdorlik va ilmiy ijodi bilan mashgʻul Xorazmshoh bilan kelisholmagan Valad haj safari bahonasida Balx shahrini tark etgan . Rumiy Makka yoʻlida Farididdin attor bilan uchrashgan.1220-yilda Rum sultoni Alouddin kayqubotning davati bilan Koʻniya(kichik Osiyo)ga kelgan.Rumiy Bagʻdod, Damashq va Halab madrasalarida oʻqigan va mudarrislik Rumiy shaxsiy hayotida shayx Muxammad Tabriziyning oʻrni katta.U uch yil Rumiyga dars beradi,sufiylik va fiqh taʼlimotini oʻrgatib ,uning yetuk olim boʻlib yetishishiga oʻz hissasini qoʻshadi . Shoirning oʻzi ham bir baytida"Agar attor menga ruh baxsh etgan boʻlsa,Shamsi Tabriziy menga tilsim kalitini tutqazdi"degan.1244-yilda Rumiy oʻz ustozini juda hurmat qilganligi uchun oʻz gʻazallarida "shamsiy Tabriziy "va "shamsiy "tahalluslarini qoʻllay boshladi.Shoir gʻazallaring "shamsiy devoni "nomi bilan shuhrat qozonishining ham boisi shunda.Rumiy ijodi Usmonli turk adabiyoting sharchashmasi hisoblanadi.Rumiydan sheʼrlar devoni,"Makotib","Ichindagi ichindadadir",(fihi mo fihi) hamda "Masnaviyi manaviy"kitoblari meros qolgan ."Ichindagi ichindadadir "nasriy asar boʻlib , olimning turli suhbatlari va falsafiy nutqlarining majmuasi boʻlgan."Makoni"asari esa shoirning oʻz zamondoshlari bilan ilmiy suhbatlari va yozishmalari aks ettirilgan.Har ikki asar ham ilmiy falsafiy, axloqiy taʼlim mushohadalari aks etgan .Rumiy sheʼriyati asosan ilohiy ishq bilan bogʻlangan .U oʻzining barcha asarlarida yeru koʻkning sohibi boʻlmish Alloh va uning zamindagi xalifasi insonni Rumiyning mashhur asari"Masnaviyi manaviy"dir . Asarga qurboni karim va hadisi sharif maʼnolarini singdirgan, inson hayoti bilan bogliq barcha masalalar badiiy yoʻsinda bayon etilgan. 6 jilddan iborat asarning badiiy qismlarini adibning shogirdi hisomiddin chalabi ustozimning ogʻzidan yozib olish tahlil qilgan. Chalabi y rumiyning olimidan song asarni 10 yilda yoz tugatadi. Qurʼoni karim oyatlari ning 70 foizini oʻzida mujassamlashtirgan 270 dan ortiq hikoyalarni yuzlar pandu-nasihat larni ozida jamlangan bu asar oz waqtida va keyinchalik yozuvchi nomining dunyoga tarqalishiga zaminni yaratgan. Chunki rumiy masnaviy tariqasida oʻzigacha boʻlgan sharq va gʻarb donishmandlarning falsafiy qarashlarini islomiy farzlarini sodda bir uslubda , sheʼriy yoʻl bilan badiiy ifodalagan. Rumiy har ertalab bemorlar shifo tilab iso alayhissalom eshigi borishganini lochinning oʻrdaklarni sahroga chiqargani lochinning sahroga chiqargani zor von aqliy qissasi kabi falsafiy xulosa chiqarishga undagan.
Rumiy ijodi yuksak badiiyati bilan gina emas balki mantiq kuchi falsafiy fikrlarga boyligi bilan katta taʼsir kuchiga ega. Uning tabiat va jamiyat hodisalarining doimiy oʻsish, oʻzgarishda ekanini, eskining yuqori yangi ning paydo bolishi dunyoning ziddiyatlar birligidagi ziddiyatlar jangidan iborat ligi togrisidagi qarashlari nemis faylasufi gegelning eʼtiroficha uning dialektik metodni yaratishga yordam bergan. Rumiy asarlari koʻpchilik forsiy gol va turkiy go shoirlar ijodiga katta taʼsir koʻrsatgan masnaviy xonlik xalqimiz ortasida keng tarqalgan. Ozbekiston fanlar akademiyasi beruniy nomidagi sharqshunoslik instituti rumiyning masnaviy maʼnaviy asar saqlanadi . Istiqlol yillarida rumiy hayoti va ijodi qiziqish yanada kuchaydi shomuhamedov, mahkam va boshqa shoirning turli janrdagi sheʼrlaridan namunalarni oʻzbek tiliga tarjima qilishdi. Shoir jamol kamol masnaviy maʼnaviy tarjimasini nihoyasiga yetkazdi 6 kitobdan iborat bu yirik asarning tortildi bosilib chiqdi. Ichindagi ichindadur asari ham ozbek oquvchilarning maʼnaviy mulkiga aylandi
Rus yozuvchisi va sharqshunosi radiy fish qalamiga mansub mavlono rumiy hayoti va ijodi haqidagi ajoyib tarixiy-roman. Oʻzbek tiliga jamol kamol tarjima qilgan.
Kishi borki ozini yashashda maqsadini hayoti maʼno-mazmunini topishga harakat qiladi. Aynan shu yoʻlda sharqning buyuk farzandi zamon va makon tanlamas faylasuf jaloliddin rumiy biz uchun yoʻlchi yulduz bolib oʻzligimiz tomon qadam tashlashimizda yordamga shay.
Oz ornida rumiyni anglash yozganlarini tushunish uchun tugilib osgan muhit va bosib oʻtgan yoʻli yaqinlari va ustozlari haqida bilishimiz zarur. Aynan shu masalada radiy fish biz uchun shunday ajoyib asar qoldirgan. Bu asardan siz rumiy hayotidan tarixiy faktlar rivoyatlar oqib qisman u bilan tanishasiz ogʻir va mazmunli hayotidan oʻzingiz uchun bir olam ibrat olasiz. Jaloliddin rumiy oʻz davrining buyuk voizi oilasida tugilib zamonasi zamonasining eng buyuk ustozlaridan taʼlim oladi. Favqulodda isteʼdodli huwaei hofizasi ota yuqori boʻlgan bu donishmand bugungi kungacha turlidir va millat vakillari birdek oz farzand sifatida qabul qilishgani bejiz emas. Oʻziga xos aqida va eʼtiqodga ega boʻlgan mavlono ayrim islomiy aqidalar ni umumbashariy qarashlarni zid deb bilardi diniy va eʼtiqodi m sabab rumiyni fikrlarini tushunolmadim yoki tushungan bolsam ham ono hisobladim. Ayniqsa shamsiddin tabrigi qarashlari fikrlari men uchun yangilik boldi unixam toʻliq anglab yetmadim tabriziy dan bitta misol:"menga kofirni korsat men unga sajda qiay. Meni kofir deb ata men seni tavof aylay. Kufur iymondan , iymon kufurdadir". Hali rumiyni oz asarlarini oʻqimay turib oʻzim uchun ancha narsa oldim menga eng maʼqul boʻlgan va umumiy qilib dunyosini ochib bergan kichik hikoya bilan gapimni yakunlayman kitobni esa albatta korishni tavsiya qilaman
Ilmi huquq , ilmi hayat ilmiy tibbiyot oʻrganmoqda sen.
Lekin bular bari yolgiz ozing uchun xalos mohiyatining uchun emas illo talon taroj etishmasin sharmanda qilishmasin oldirish masin deb ilmi huquq oʻrganasen.
Yulduzlarga boqib mol-mulk bahosini belgilang davr hayrli kuni tayin etishga qodir bolay deb ilmiy hayatga qoʻl urgensen.
Tibbiyotdan murod eng taningni parvarishlash. Ammo sin tanho tandan iborat emassan-ku tanning ot sen sivoriysan. Aqlli suvoriy otni ogʻir siz oxursiz qoʻymagay, lekin oʻzi oxurga tushub yotmagay . Mavlono jaloliddin muhammad rumiy yoki mavlono nomlari bilan taniqli asosan fors tilida sharq sheʼriyati asarlarini yaratgan atoqli fors-tojik shoir sofisi. Baʼzida uni mavlono jaloldin muhammad balxiy yaʼni tugilgan yeri boʻlmish ona shahri nomi bilan ham chaqirishgan. 1207 yilning 30 sentiyabr kuni va hozirgi tojikiston shahrida oʻsha vaqtlar xurosonning yirik poytaxti viloyatining shimoliy ball hududida xalqda mashhur saroy din huquq va xatib soʻfi olimi bahouddin valid nomi bilan mashhur muhammad bin husain al-hatim balxiy oilasida dunyoga kelgan. Rumiy nafaqat diniy huquqiy balki aniq fanlar sohasida ham yaxshi tahsil olgan arabiy non tillarini qurʼoni va uning tafsirini yaxshi bilgan. 13-asrda kunya shahrida sulton balat soʻfiylik mavlono ordenini tasis etib marosimlarda rumiy asarlaridan foydalanilgan rumiy usmoniylar turkiya sidagi eng obroʻli darvish larning hamda bizning davrimizdagi mavjud tariqatining maʼnaviy davomchisi. Rumiyning makkaga safari chogi nishopurda shayx farididdin attor bilan suhbat qurish sharafiga muyassar boʻldi qiziquvchan shayx sumiga boglanib qoladi va uning asror noma kitobini bagishlab jaloldin uni doim yondan beradi. Jaloldin ning soʻfiylik tiliga tushishi daydi suvi vaz xoniy shamsiddin tabriziy ning ismi bilan bogliq. Bu darveshning hutbalari va u bilan shaxsiy suhbati va keyinroq sirli gʻoyib bolishi jaloldin qalbini butunlay oʻzgartirib yuboradi. Uchrashuv quvonchi doʻstiga boʻlgan keng qamrovli muhabbat judolik fojiyasi ni tuyib butun dunyoga taniqli daho shoirga aylanadi. Hamma rumiy 1247 yilda goyib bolgan unga maʼnaviy fazilatlarini yoda solib turuvchi oqituvchisi shamsiddin siz ortiq yashay olmay ijodini ham davom ettirmasfi. Yosh zargar salohiddin zarkub fan sevimli ustoziga aylanib qolgan edi 1258 yil vafot etadi uning ornini hisomiddin hasan bosadi. Rumiyning salobati shundayki uzbek shoirlik maqomiga ega bolib turkiya olamga tanildi. Islom dinining barcha oqimlari va boshqa dinlar uchun yoga u yagona gʻoyani ilgari surib unga yaratganga boʻlgan muhabbatni uning kuchiga bolgan eʼtiqodni niyat va ishlarning kopligini tarannum etgan. U shunday yozgan yollar turli bolishi mumkin ammo yakuniy maqsad yagona allohning oldiga borish. Umrining oxirigacha hudoning oldida barcha tengligini targʻibot qilgan. Rumiyning bilim mohiyati asari bu uslubda yozilgan tengi yoʻq kitob sanaladi. Umumiy ruboiy emas nasr uslubida yozgan. Kitobda suzlar bulbul ogʻzidan chiqqani kabi erkin uziladi. Unda barcha narsa erkin qalb ham fikrlar ham jumlalar ham holat ham rumiydan 8 asr oʻtib 20-asr shoirlari oqishga deb nomlanuvchi adabiy uslubdan foydalana boshlashdi. Bu uslubni hali 13-asrda jaloliddin rumiy ochib oʻz uslubida foydalangan edi. Oʻzining sevimli asarini 15 yoshida yozgan. Unda 25608 b mavjud kitobni jahon adabiyoti shoh asar deb hisoblasak mubolaga bolmaydi uni shuningdek sofiy chilik qonunlar deb ham atash mumkin. U vaqtlar insonlarning yerdagi yagona kelib chiqishi haqida gapirish jasorat hisoblanadi. Jaloliddin oz asarlarini turli taxalluslar bilan imzolagan. Balxiy tugilgan yeri boyicha shamsi tabriziy dustova maʼnaviy ustozi hamma eng tan tanilgan taxallusi rumiy va uning yaqinlari ikkinchi vatanini topgan mamlakat. Jaloldin kuniyada 1273 yilning 17 dekabrida vafot etgan va ota-onasining oldidagi maqbaradan qoʻnim topgan ularning maqbarasini ziyorat chilik hisoblanadi. Rumiyning adabiy faoliyati serqirra emas lekin muhim ahamiyatga ega. Jaloldin avvalambor shoir boʻlgan uning lirik devoni hali batafsil oʻrganilmagan qasidalar gʻazallar va toʻrtliklar ruboiylar dan iborat. Shoir dunyo uulu borligidan qatʼiy nazar unda insonning qadr-qimmati gʻoyasini ilgari suradi insonni borayotgan diniy urf-odat rasmiyatchilikka va safsatabozlikni ga qarshi chiqadi. Bu gʻoyalar otashin tilida oʻziga xos shaklda bayon etilgan. 1-qator lirik sheʼrlar soʻfiy chilik ning amaliy qulayligi hayoti va falsafiy aqidaparastlik haqida soʻzlaydi. Barqarorlik va amaliyotchi likning uygʻunlashuvi rumiyning masnaviy ulkan eshik didaktik dostonlar bilan harakterlanadi. Bu yerda ipekk shakldagi ibratli hikoyalar nasihat yoki yirik chekinishlar bilan kuzatiladi gʻoyalar xuddi shunday keladi. Umuman olganda hikoyalar soʻfiylik ansiklopedisi ni tashkil etadi. Masnaviy da sujet yaqinligi yoq ammo barcha asarlari yagona kayfiyatda uning shakli bir xil ohangdagi qofiyali baytlar eshik qismlarida rumiy barqar barqaror rassom sifatida baʼzida tabiatshunos (uning tabiatshunoslik ovropalik kitobxonlar lol qoldirishi mumkin ammo sharq uchun oddiy holdir) sifatida namoyon boladi. Jaloliddin rumiy masnaviysi ni sevimli oquvchisi va vorisi hasan sami diniga qisman soʻzlab bergan ehtimol ustozni ijodga u undagan. Mavlaviy lik organi turkiya usmoniylar orasida eng nufuzli aslzodalar ga tegishli boʻlganligi inobatga olgan holda 13-asrning boshqa buyuk shoiri shaharning savdo sinfiga tegishli ideologiya saʼdiy ga qarama-qarshi ravishda jaloliddin rumiy koʻproq ijrochilar dan koʻra dehqon aslzodalari ga qiroq bolgan rumiy hayoti orhan pamuk aning qora kitob hamda 50 shafaqning sevgi ramalari dagi hujjatlar bilan tutashib ketadi.
Jaloliddin rumiy sofiy chilik ning arkonlari dan biri hisoblanadi. Koplab odamlar uning oldigan maslahat va dono soʻzlarini tinglagan kelishgan bir kuni uning oldiga qoʻshni ayol bilan kelib shunday deydi:
Men allaqachon barcha usullarni qoʻllab koʻrdim lekin ogʻli menga quloq solmaydi u juda kop miqdorlar miqdorda shakar edi iltimos bu yaxshi emas likning ayting oʻzining gapingizga quloq soladi ziyosini juda hurmat qiladi.
Rumiy bolakayga qarab uning koʻzlaridagi ishonchni korib keldi 3 haftadan soʻng keling.
Ayol tajim deydi axir oddiy narsaku tushunmadim odamlar uzoq oʻlkalardan oʻz muammolarni hal qilish uchun kelishgan va uning ularga shu zahotiyoq yordam bergan shunga qaramay ayol 3 haftadan soʻng keladi qurilma bolaga yana qarab deydi
Yana 3 haftadan soʻng keling
Shunda ayolning toqati toq boʻlib nima gap nimada ekanligini soʻrashga qaror qiladi. Ammo rumiy oldiri qaytganini qaytaradi. Ular uchunchi hafta kelishganda rumiy bolakayga deydi:
Uglim maslahatim ga quloq tut kop shakar yaman bu sogʻliq uchun zarar.
Siz menga aytyapsizmi boshqa yemaganim bolsin deb javob berdi bolakay.
Shundan song ona oʻgʻlidan koʻchada poylab turishini soraydi. Bolaga bola koʻchaga chiqqan ona rumiydan nima uchun birinchi kuniyoq nasihat qilmagani haqida soʻraydi. Rumiy iqror bolib oziham shakar yeyishni yaxshi koʻrganligini boshqalarga maslahat berishdan oldin avvaliga ozi bu odatdan voz kechdi lozim boʻlganligini aytadi. Avvaliga buning uchun uch xalq yetarli deb hisoblaydi ammo adashadi.....
Ustaning sifatlaridan biri shunday bu boshqalarni ozi bosib oʻtmagan yoʻldan yurishga unda maydi usta avvalambor oʻziga togri. Uning soʻzlari haqiqat bilan uygon. Bu yerda kanlik hikmatni islama iloj yoq qachonki rasmda inson yolgon ilmini targʻib etsa haqiqatga aylanadi. Qachonga ahmoq odam haqiqatni aysa u yolgonga aylanadi.