K ichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanish xususiyatlar

---

Mavzu:
K
ichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanish 
xususiyatlar 
Reja
: 
1.
K
ichik maktab y
o
shida
g
i b
o
lalarnin
g
xul
q
-atv
o
r 
xususiyatlari. 
2.
K
ichik maktab yoshida
g
i bolalarnin
g
a
q
liy rivo
j
lanishi. 
3.O
‘q
uv 
f
a
o
liyatinin
g
xususiyatlari. 
4.
Bo
shlan
g
‘ich sin
f
o
‘quvchilar shaxsinin
g
shakllanishi. 
5.
K
ichik maktab y
o
shida
g
i 
o
‘
q
uvchilarnin
g
em
o
tsi
o
nal 
xususiyatlari
. 
6 
K
ichik maktab davrida shaxslarar
o
mun
o
sabat. 
7.
K
ichik maktab y
o
shida
g
i bolalarnin
g
xulq-atv
o
r 
xususiyatlari. 
O
‘quv maqsadlari 
Ta’limiy:
Talabalarga 
kichik 
maktab 
davrida
g
i 
o‘q
uvchilarnin
g
psixik riv
o
jlanish xususiyatlari, etakchi 
f
va
o
liyat, xul
q
-atv
o
r xususiyatlari, aqliy riv
o
jlanishi va
shaxsinin
g
shakllanishi b
o
‘yicha bilim berish.
Tarbiyaviy:
B
o
‘l
g
‘usi peda
g
o
g
larda kichik maktab 
Yo
shida
g
i 
b
o
lalarni sevish, ular shaxsi
g
a hurmat bilan qarash hislarini 
sin
g
dirish. Talabalarni kichik maktab Y
o
shida
g
i 
o
‘
q
uvchilar
g
a samarali ta’lim
-tarbiya berish uchun 
o
‘
z
shaxsiy 
f
a
z
ilatlarini tahlil 
q
ilish
g
a o‘r
g
atish.
Rivojlantiruvchi:
Olin
g
an na
z
ariy bilimlarni 
mustahkamlab, amaliyot
g
a yo‘naltirish yo‘llari bo‘yicha 
k
o‘nik
ma-malakalarni rivojlantirish.

---

5.1.Kichik maktab Yoshidagi bolalarning xulq-atvor 
xususiyatlari 
Kichik maktab davri 6-7 Yoshdan 9-10 Yoshgacha davom 
etadi. Uning psixikasi bilim olishga etadigan darajada
rivojlanadi. Kichik maktab Yoshidagi bolaning muhim 
xususiyatlaridan biri, 
unda o‘ziga xos ehtiyojlarning 
mavjudligidir. Bu ehtiyojlar o‘z 
mohiyatiga k
o‘ra 
faqat 
muayyan bilim, k
o‘nik
ma va malakalarni egallashga 
qaratilmay, balk
i o‘quvchilik
istagini aks ettirishdan ham 
iboratdir. Sh
u ehtiyojlar asosida bolaning o‘z portfeliga, 
shaxsiy o‘quv 
qurollariga, dars tayyorlash stoliga, kitob 
qo‘yish javoniga ega bo‘lish, k
attalardek har kuni maktabga 
borish istagi yotadi. Ana shu ehtiyoj bola shaxsining 
shakllanishida, Shuningdek uning ijtimoiylashuvida katta
ahamiyatga ega hisoblanadi. 
Bu davrda bola
, fan asoslarini o‘rganish uchun biologik
va 
psixologik 
jihatdan tayyor bo‘ladi. Fiziologlarning fik
riga 
k
o‘ra, 7 Yoshga k
elib bolaning k
atta miya yarim sharlari ma’lum 
darajada rivojlangan bo‘ladi. Lek
in bu Yoshda inson miyasining 
psixik faoliyatni rejalashtirish, boshqarish, nazorat qilish kabi 
murakkab shak
llariga javob beradigan maxsus bo‘limlari hali 
to‘liq shakllanib bo‘lmagan bo‘ladi.( miyaning bu qismlari 12 
Yoshda rivojlanib bo‘ladi.) Miyaning boshqaruv funk
siyalarini 
to‘liq shakllanib bo‘lmaganligi k
ichik maktab Yoshidagi 
bolalarning xulq-atvorida, faoliyatlarini tashkil etishlarida va 
emotsional sohalarida yaqqol namoyon bo‘ladi.
Ayrim 6 Yoshli bolalar ota-onasining xohishi bilan hali 
o‘qishga tayyor bo‘lmay turib, mak
tab ostonasiga qadam 

---

qo‘yishadi. Afsuski, o‘qish davomida aqliy
-
ruhiy zo‘riqish 
oqibatida turli xil kasalliklarga chalinib, jismoniy va psixik 
rivojlanishda nuqsonlar paydo bo‘ladi. Bunday bolalarda eng 
avvalo miya strukturasining va nerv psixik jarayonlarining 
mak
tabda o‘qish uchun to‘liq etishmaganligi, ko‘ruv harak
at 
koordinatsiyasi va kichik motorikaning rivojlanmaganligi, 
mantiqiy fikr mahsuldorligining pastligi kuzatiladi. Undan 
tashqari motivatsiya, irodaviy jihatlarining ayniqsa, ixtiyoriy 
diqqat va xotiraning shakllanmaganligi, xatti-harakatlarni 
ixtiyoriy boshqaruvdagi muammolar, bir so‘z bilan aytganda hali 
“O‘quvchi ichki pozitsiya”sining shak
llanmaganligi maktabda 
o‘qishga tayyor bo‘lmagan bolalarning muqaffaqiyatli 
o‘zlashtirib ketishlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Pedagoglar, ota-
onalar, bolalarni erta maktabga berishning foyda yoki zarari 
to‘g‘risida o‘ylaganlarida inson miyasi rivojlanishining 
neyrofiziologik 
qonuniyatlarini ham alohida e’tiborga olishlari 
lozim. Bolani erta o‘qish, yozish, sanashga o‘rgatib uning bilish 
jarayonlari zo‘riqtirilsa, bolaning emotsional hissiy 
rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan miya quvvatining 
tanqislashuviga sabab bo‘ladi. Bundan bolalarning emotsional 
hissiy jarayonlarining kechishida yoki jismoniy rivojlanishida 
kamchilik
lar sodir bo‘ladi.
Bunday xolatda energiya 
taqsimlanishining majburan buzilishi sodir bo‘lib, u 7
-8 Yoshli 
bolalarni qo‘rquv, agressivlik
yoki giperaktivlik holatlariga olib 
keladi. Bu bolani mak
tabda o‘qishga tayyorlash k
erak emas degan 
fikr emas, lek
in bolaning aqliy rivojlanishiga erta o‘qishni, 
sanashni, yozishni o‘rgatish bilangina erishib bo‘lmaydi. 
Ma’lumk
i, rivojlanish qonuniyatiga k
o‘ra, har qanday taraqqiyot 
k
o‘rgazmali obrazlilik
dan abstrakt mantiqiylikka qarab boradi. 

---

Agar bola xali o‘qishga aqliy, ma’naviy
-ruhiy jihatdan tayyor 
bo‘lmay turib, unga harf va raqamlarni yozish, o‘qish o‘rgatilsa
psixik rivojlanishning teskari tomonga k
etishiga sabab bo‘ladi. 
Psixolog olimlarning fikricha, psixik va evolyusiya taraqqiyot 
qonunlari ham fizik qonunlardek buzilmas, hamda universaldir. 
YUqoridagi fikrlarni umumlashtirib aytish mumkinki, 
neyrofiziologik 
jihatdan ixtiyoriy diqqat va o‘qish uchun zarur 
bo‘lgan ko‘plab miyada k
echadigan jarayonlar asosan 7-8 Yoshda 
(aqliy Yoshi o‘zib k
etgan bolalarda olti Yoshda ham) 
shak
llanadi. YA’ni shu Yoshda bola 45 minutlik
aqliy 
mehnatga tayyor bo‘ladi. 
Mak
tabda o‘qishning boshlanishi 7 Yoshda bo‘ladigan 
uchinchi fiziologik krizis bilan mos keladi( bola organizmida 
jadal bo‘yning o‘sishi, ichk
i organlarning kattalashuvi, vegetativ 
o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan k
eskin endok
rin o‘zgarishlar ro‘y 
beradi).
6-7 Yoshli maktabga tayyor bolada
"Men shuni 
xohlayman”
motividan 
"Men shuni bajarishim kerak" 
motivi 
ustunlik qila boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga kelgan har 
bir 
o‘quvchida psixik
zo‘riqish k
uchayadi. Bu nafaqat uning 
jismoniy salomatligida, balki xatti-harakatida ham, masalan, 
ma’lum darajada qo‘rqo‘vni k
uchayishi, irodaviy faollikning 
susayishida namoyon 
bo‘ladi.
Bolaning ijtimoiy munosabatlar tizimi va faoliyatidagi 
k
ardinal o‘zgarishlar uning organizmidagi barcha tizimlar va 
funk
siyalaridagi o‘zgarishlarga to‘g‘ri k
elib boladan kuchli 
zo‘riqish va o‘z ichk
i imk
oniyatlaridan to‘liq foydalanish 
zaruriyatini taqazo etadi. Mak
tabga tayyor bo‘lgan boladagi
ushbu o‘zgarishlar salbiy oqibatlarni olib k
elmay, aksincha 

---

uning yangi sharoitlarga muvaffaqiyatli moslashuviga yordam 
beradi. O‘qituvchining munosabat uslubi o‘quvchining faolligiga 
bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Kichik mak
tab Yoshidagi bolalar tez chalg‘iydilar, uzoq vaqt 
diqqatlarini bir narsaga qarata olmaydilar, ta’sirchan hamda 
emotsional bo‘ladilar. Maktabda o‘qishning boshlanishi 7 
Yoshda bo‘ladigan ik
kinchi fiziologik inqiroz bilan mos keladi 
(bola organizmida jadal bo‘yning o‘sishi, ichk
i organlarning 
k
attalashuvi, vegetativ o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan k
eskin 
endok
rin o‘zgarishlar ro‘y beradi). Bolaning ijtimoiy 
munosabatlar tizimi va faoliyatidagi k
ardinal o‘zgarishlar uning 
organizmidagi barcha tizimlar va funk
siyalaridagi o‘zgarishlarga 
to‘g‘ri k
elib, boladan k
uchli zo‘riqish va o‘z ichk
i 
imk
oniyatlaridan to‘liq foydalanish zaruriyatini taqozo etadi. 
Ushbu Yoshdagi o‘zgarishlar salbiy oqibatlarni olib k
elmay, 
aksincha uning yangi sharoitlarga muvaffaqiyatli moslashuviga
yordam beradi. O‘qituvchining munosabat uslubi o‘quvchining 
faolligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 
Kichik maktab Yoshidagi
o‘quvchi faolligining asosan uch xil 
k
o‘rinishi mavjud
bo‘lib, bular: jismoniy, psixik
va ijtimoiy faollikdir. 
Jismoniy faollik 
- 
sog‘lom organizmning harak
at qilishga 
bo‘lgan turli mavjud to‘siqlarni engishdagi tabiiy ehtiyojidir. 
Bu Yoshdagi bolalar nihoyatda serharak
at bo‘ladilar. Bu 
jismoniy harakat bolaning atrofdagi narsalarga qiziqish bilan 
qarayotganligi, ularni o‘rganishga intilayotgani bilan ham 
bog‘liqdir. Bolaning jismoniy va psixik
faolligi o‘zaro 
bog‘liqdir. Chunk
i, psixik 
sog‘lom bola harakatchan bo‘ladi, 
charchagan, siqilgan bola esa deyarli hech narsa bilan 
qiziqmaydi. 
Psixik faollik 
- bu normal rivojlanayotgan 

---

bolaning 
atrof 
olamdagi 
predmetlarni, 
insoniy 
munosabatlarni bilishga nisbatan qiziqishdir. Psixik faollik 
deganda, bolani o‘zini bilishga nisbatan ehtiyoji ham 
tushuniladi. Maktabga birinchi bor kelgan bolada qator 
qiyinchiliklar yuzaga keladi. Ularning, avvalo, bir qancha 
mak
tab qoidalariga bo‘ysunishi qiyin kechadi. Boshlang‘ich 
sinf o‘quvchisi uchun eng qiyin qoida bu dars vaqtida jim 
o‘tirishdir. O‘qituvchilar o‘quvchilarning doimo jim 
o‘tirishlariga harak
at qilishadi, lekin kamharakatli, passiv, 
quvvati k
am bo‘lgan o‘quvchigina dars jarayonida uzoq vaqt jim 
o‘tira oladi.
Birinchi sinfning birinchi kunlaridan boshlab bola engishi 
kerak 
bo‘lgan bir qancha qiyinchilik
larga uchraydi. Bu 
qiyinchiliklar: mak
tab hayotini o‘zlashtirish, yangi k
un 
tartibini yaratish va unga moslashish, u uchun yangi bo‘lgan 
sinf jamoasiga qo‘shilish, xatti
-harakatlarini chegaralovchi 
qoidalarni qabul qilish, o‘qituvchi bilan munosabatlarni 
o‘rnatish, oilaviy munosabatlarni qabul qilish v.h. Bunday 
vaziyatlarda k
attalar, ya’ni ustoz va ota
-onalar bolalarga 
albatta yordam berishlari zarur. 
Birinchi bor maktabga k
elgan bola hali o‘zini to‘liq anglashi 
va o‘z xatti
-harakatlarini aniq bilishi qiyin. Faqat 
o‘qituvchigina bolaga me’yorlar qo‘yishi, 
ularning xatti-
harak
atlarini baholashi, o‘z xatti
-harakatlarini boshqalar 
bilan moslashtirishga sharoit yaratishi mumkin. 
Boshlang‘ich sinfda o‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan 
qo‘yiladigan yangi talablar va shartlarni qabul qiladilar, 
Shuningdek ularning 
qoidalariga to‘la amal qilishga harak
at 
qiladilar.

---

O‘g‘il bolalar va qizlar rivojlanish tempidagi o‘zgarishlar 
saqlanib qoladi. Qiz bolalar hamma tomondan rivojlanishda o‘g‘il 
bolalardan oldinga o‘tib oladilar.
Kichik maktab Yoshidagi 
bolalarning 
asosiy faoliyati 
o‘qish hisoblanadi
. Bolaning 
maktabga borishi, uning psixologik rivojlanishi va
xulq-atvoridagi
o‘rni nihoyatda k
atta. Bu davrda axlokiy 
xatti-harakat k
oidalari o‘zlashtiriladi, shaxsning ijtimoiy 
yo‘nalishi tark
ib topa boshlaydi. 
Kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarning axlok
iy onglari I 
va IV sinfdagi o‘qish mobaynida muhim o‘zgarishlarga uchraydi 
va axlokiy sifatlar, bilim va tasavvurlar sezilarli darajada 
boyiydi. 
Bola o‘quv faoliyatida o‘qituvchi rahbarligida
insoniy
an’analar asosida harak
at 
qilishga o‘rganadi
, 
o‘z irodasini
o‘quv maqsadlariga erishish uchun mashq qildiradi. O‘quv 
faoliyati boladan nutq, diqqat, xotira, tasavvur va 
tafakkurini kerakli darajada rivojlanishini talab etgan holda, 
bola xulq-atvorining rivojlanishi uchun yangi sharoitlarni 
yaratadi. Kichik maktab davri bu anglanilgan va ixtiyoriy 
xatti-harak
atlarga o‘tish davridir. Bola faol ravishda o‘zini o‘zi 
boshqarishga, qo‘yilgan maqsadlarga ko‘ra o‘zining faoliyatini 
tashk
il etishga o‘rganish davridir. K
ichik maktab davrida xatti-
harakatlarning yangi shak
llarini paydo bo‘lishi bevosita o‘quv 
faoliyati bilan bog‘liqdir. Hech bir o‘qituvchi mak
tabga 
birinchi bor k
elgan boladan o‘zi o‘rgatmagan arifmetik
misol va 
masalalarni echishni talab etmaydi, lekin afsuski, juda k
o‘p 
o‘qituvchilar ulardan qunt bilan o‘qishni, uyushqoqlik
ni, 
ma’suliyatlilik
ni, tartibga aniq rioya etishni talab etadilar. 

---

Vaholanki, ushbu k
o‘nikmalar o‘qituvchi tomonidan ma’lum odat 
va malak
alarga o‘rgatilinganidan so‘nggina paydo bo‘ladi.
Ixtiyoriy ravishda harakat qilish layoqati butun kichik 
maktab davri davomida shakllanadi. Psixik faoliyatning oliy 
shakli singari ixtiyoriy xatti-harakatlar ularning 
shak
llanishini asosiy qonuniga bo‘ysunadi. Unga ko‘ra yangi 
xatti-harakatlar avvalo k
attalar bilan bo‘lgan umumiy 
faoliyatda yuzaga kelib, bola shunday xatti-harakatlarni 
tashkil etish imk
oniyatlarini o‘rganadi va shundan k
eyingina 
u bolaning individual xatti-harakat usuliga aylanadi.
K
attalar bolalarni amaliy jihatdan o‘z vaqtlarini
to‘g‘ri taqsimlash borasida yaxshi o‘qish, o‘ynash, sayr
qilish va boshqa 
narsalar bilan shug‘ullanish qoidalariga
o‘rgatadilar. Demak
, oilada bola u bilan hisoblashadigan,
maslahatlashadigan yangi bir o‘rinni 
egallaydi. Kichik 
mak
tab davri bu ijobiy o‘zgarishlar va yangilanishlar davridir. 
Shuning uchun ham rivojlanishning shu bosqichida har bir bola 
erishgan muvafaqqiyatlar darajasi nihoyatda muhim 
hisoblanadi.Agar shu Yoshda bola bilish, o‘rganish quvonchini 
his etmasa,o‘qish malakalarini egallay olmasa, do‘stlashishni 
bilmasa, o‘ziga nisbatan, o‘z imk
oniyat va layoqatlariga 
nisbatan ishonchli bo‘la olmasa, bu ishlarni k
elgusida amalga 
oshirish qiyinroq bo‘lib, boladan yuqori ruhiy va jismoniy 
zo‘riqishni talab etadi.
Bu davrda bolaning 
"Men shuni xohlayman
”
motividan 
"Men shuni bajarishim kerak" 
motivi ustunlik qila 
boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga kelgan har bir 
o‘quvchida 
psixik 
zo‘riqish k
uchayadi. Bu nafaqat uning jismoniy 
salomatligida, balki xatti-harak
atida ham, ya’ni ma’lum 

---

darajada 
qo‘rqo‘vni k
uchayishi, irodaviy faollikning 
susayishida namoyon 
bo‘ladi.
Bu davrga k
elib bola atrofidagilar bilan o‘zaro munosabatda 
ma’lum bir natijalarga erishgan, o‘zi xohlayotgan narsalarni 
hamda, 
o‘z sinfi va oilasida o‘zi egallagan o‘rnini aniq 
biladigan bo‘ladi. 
Shuningdek
, u o‘zini
-
o‘zi boshqarish 
malak
asiga ega bo‘ladi, vaziyat va holatga qarab ish yurita oladi. 
Bu Yoshdagi bolalar xatti-harakatlari va motivlari ularning 
o‘zlariga beradigan baholariga qarab ''Men yaxshi bolaman” 
emas, 
balki bu xatti-harak
atlar o‘zgalar ko‘z o‘ngida 
qanday namoyon 
bo‘lishiga qarab baholanishini tushuna boshlaydilar.
Bola 
maktabda noaniqlikka duch kelsa, kattalarning xatti-harakatlari 
ma’nosini tushunmasa unda taqlidchanlik
rivojlanadi. Bolaning 
taqlidchanligi ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo‘lishi mumk
in. 
Ixtiyorsiz taqlidchanlik ustozi va sinfdoshlarining xatti-
harak
atlarini o‘zlashtirishga olib k
eladi. Bunda xatti-
harakatlarni anglamagan ravishda egallaydi. SHuni hamisha 
yodda saqlash lozimki, bola ixtiyorsiz ravishda nafaqat chiroyli 
va kerakli narsalarga balki turli salbiy k
o‘rinish va holatlarga 
ham taqlid qilishi mumkin. Ixtiyoriy taqlidchanlik irodaviy 
zo‘riqishni talab etadi. Bunday vaziyatlarda bola maqsadga 
yo‘naltirilgan ravishda u –
yoki bu xatti-harakatni amalga 
oshiradi, bu xatti-harakatlarini qoida, namuna etalonga 
moslashtirishga intiladi. O‘qituvchi boladagi ixtiyoriy 
taqlidchanlik xususiyati orqali ularda samarali ijtimoiy odat va 
hislatlarni rivojlatirishi mumkin. Har qanday xatti-harakat va
faoliyatda o‘qituvchi bolani baholaydi, o‘quvchi shu baholash 
asosida esa o‘z
-
o‘zini baholashga o‘rganib boradi.

---

Bolaning ustoziga bo‘lgan munosabati yomon baho olib xafa 
bo‘lgan taqdirda ham ijobiy bo‘lib, unga ishonch bilan qarashi 
saqlanib qolaveradi. 3-
4 sinflarda o‘quvchilarda o‘rtoqlari va 
sinfdoshlari o‘rtasida mavqeli bir o‘rinni egallashga harak
at 
yuzaga k
elib, o‘rtoqlari fikrlariga asoslanish paydo bo‘ladi.
O‘qishning ijtimoiy ahamiyatini tushunish (2
- 3 
sinflarda) o‘qish mazmunini va bilimlarni egallash yo‘llariga 
qiziqishning yuzaga keltirilishi bilan mustahkamlanishi
mumkin. Bunday holda kichik maktab davrining oxirlarga borib 
o‘qishga nisbatan motivatsiyaning pasayishi ko‘zga 
tashlanmaydi. Kichik mak
tab davrida maqsadni qo‘yish shu 
bilan xarakterlanadik
i, o‘quvchi o‘qituvchi tomonidan berilgan 
maqsadlarni qabul qilishga tayyor bo‘ladi. K
ichik maktab davrida
o‘quvchining o‘z xatti
-harak
atlarini o‘qituvchi qo‘ygan maqsad va 
vazifalarga moslashtirishi sinfdan-sinfga k
o‘tarilgan sari 
k
uchayib boradi. Bu o‘quvchining mak
tab qoidalariga amal 
qilishida, sinfdagi vazifalarini bajarishida k
o‘rinadi. O‘quvchi 
darsdagi va darsdan tashqari o‘z vaqtini mustaqil tashk
il etish 
borasidagi maqsadlarining ahamiyatini belgilashni o‘rganib 
boradi. Bu uy vazifalarini bajarish tartibiga amal qilishda 
k
o‘rinadi. Mustaqil ravishda o‘qituvchi tomonidan qo‘yilgan 
maqsadlardagi oraliq maqsadlari tizimini masalan, masalani 
echishning o‘z yo‘llari va bosqichlarini mustaqil aytib bera 
oladi, Shuningdek, oraliq maqsadlarga erishish vositalarini 
belgilay oladi. Kichik mak
tab davrida maqsad qo‘yishning 
murakkab xarak
teri birinchi sinf o‘quvchisining irodaviy xatti
-
harak
atlari bilan bog‘liqligi tadqiq etilgan.(K
otirlo 
V.K.Razvitie volevogo povedeniya u doshkolnikov. Kiev,1971, 
S.179-182.). YUqorida k
o‘rsatib o‘tilganlar k
ichik maktab 

---

davridagi o‘quvchilarning motivatsion sohasi o‘zgarib borishini,
mak
tabgacha davrda bo‘lgan umumiy bilish va motivlarning 
ijtimoiy yo‘nalganligi aniqlashib, “o‘quvchi mavqei”ni 
egallashiga, ya’ni mak
tabga borishga intilish, bu pozitsiya 
qondirilganidan so‘ng esa yangi munosabatlarning –
o‘quv 
motivlari va bir qadar murakkab shak
lda bo‘lgan ijtimoiy 
motivlarning yuzaga kelishidan dalolat beradi. Kichik maktab 
davrining oxirlariga k
elib o‘quvchilarda o‘quv
-bilish motivlari, 
ya’ni faqat yangi bilimlarnigina emas, hatto umumiy 
qonuniyatlarni emas, balki yangi bilimlarni topishning aynan 
biron bir yo‘llarini egallashga qiziqish shak
llantirilgan 
bo‘lishi lozim. Ushbu motivlarning shak
llantirilishi kichik 
mak
tab Yoshidagi bolalarning o‘rta mak
tabga tayyorgarligining 
zaruriy jihati hisoblanadi. 
5.2.Kichik maktab Yoshidagi bolalarning aqliy 
rivojlanishi 
O‘qish faoliyati k
ichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchining aql
-
idroki, sezgirligi, kuzatuvchanligi, eslab qolish va esga 
tushirish imkoniyatlarining rivojlanishi uchun muhim 
shart-sharoitlar 
yaratadi, 
hisoblash 
malakalarini 
shakllantiradi. SHu Yoshdagi bola idrok
ining o‘tk
irligi, 
ravshanligi, sofligi, aniqligi, xayolining yorqinligi,
xotirasining kuchliligi, tafakkurining yaqqolligi 
o‘zining
qiziquvchanligi, ishonuvchanligi bilan boshqa Yoshdagi 
bolalardan ajralib turadi. 

---

Kichik mak
tab davrida o‘qish faoliyati bilan 
shug‘ullanish, jumladan, moddiy narsalarning har xil 
xossalari bilan tanishish sezgilarning o‘sishiga katta ta’sir 
k
o‘rsatadi. K
ichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarda asosan farq 
qila olish, k
o‘rish va eshitish sezgilari ayniqsa tez o‘sadi. 7
-
10 Yoshli bolalarda ranglarning tuslarini sezish 45%
ortishi,10-12 Yoshgacha bolalarda esa 65%gacha ortishi rus 
olimlari tomonidan aniqlanilgan. Kichik maktab 
o‘quvchilarini rasm chizishga o‘rgatish ranglarni farqlash 
sezgirligining o‘sishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ohanglarni 
farq qilish sezgirligi, ayniqsa bolalarga musiqa va ashula
o‘rgatish jarayonida kuchli suratda o‘sadi. Sezgilarning 
o‘sishida Shuningdek, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining 
ham ahamiyati katta. Aniq harakat qilishga jalb etuvchi 
mashqlar bolalarning muskul-harak
at sezgilarini o‘stiradi.
Kichik maktab davriga kelib idrokning hamma turlari 
asosan ta’lim
- tarbiya tufayli mazmun, aniqlik, ravshanlik 
jihatdan k
o‘p darajada tak
omillashadi. Mazkur Yoshdagi 
bolalar o‘z idrok
larining aniqligi, 
ravonligi, o‘tk
irligi bilan 
boshqa Yosh davrdagi insonlardan keskin farq qiladi. Ular har 
bir narsaga berilib, o‘ta sinchk
ovlik bilan qarashlari sababli 
idrok
ning muhim xususiyatlarini o‘zlashtirish imk
oniyatiga 
ega bo‘ladilar.
Birinchi sinfga kelgan bola predmetlarning rangi, shakli va 
kattaligini, ularni maqonda joylashishini bilish bilan, birga 
ularni taqqoslay oladi. Mak
tabda muvaffaqiyatli o‘qish uchun 
bola sensor rivojlanganlik 
darajasining yuqori bo‘lishi juda 
muhim hisoblanadi. Maktab Yoshiga kelib, normal 
rivojlanayotgan bolalar rasm va suratlar real hayotni aks 

---

ettirayotganligini yaxshi tushunadilar. Shuning uchun ham 
surat va rasmlarda nimalar aks etganini real hayotga 
taqqoslagan holda bilishga harakat qiladilar. Bola rasmlarda 
atrof-hayotdagi 
narsalarni 
kichiklashtirib 
tasvirlanganligini anglay biladi. Bu tasvirlar bolalarda 
estetik va badiiy didni rivojlantiradi. Chunki, bola shu rasmlar 
orqali olam go‘zalligini, 
uning turfa ranglardan iborat 
ek
anligini anglaydi, ajratadi va o‘z 
munosabatini bildira oladi. 
Ta’lim
-tarbiya jarayonida bolalarda ixtiyoriy idrok va 
k
uzata olish qobiliyati o‘sadi. K
uzata bilish muvafaqqiyatli 
o‘qish uchun zarur shartlardan biridir. O‘quvchilarda k
uzata 
bilish qobiliyati ularning tafakkuri, irodasi, qiziqish, 
havaslari bilan birgalik
da o‘sib boradi. Bu Yoshdagi 
o‘quvchilar o‘z idrok
larini mustaqil idora eta oladilar. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari k
atta Yoshdagi odamlardan 
deyarli qolishmasdan to‘g‘ri chiziqni ko‘z bilan chamalab teng 
ikk
i bo‘lak
k
a bo‘la oladilar, narsa va chiziqlarni k
atta-
kichikligiga qarab taqqoslay oladilar, narsalarning fazoda 
turgan o‘rnini, ularning qaysi biri yaqinroq yok
i uzoqroq, 
qaysi biri balandroq yoki pastroq joylashganini k
o‘z bilan 
chamalab, shu masofani bosib o‘tish uchun talab qilinadigan 
vaqtni ham taxminan hisoblay oladilar. 
Mak
tab ta’limiga tayyorlanayotgan bolada diqqat nisbatan 
uzoq muddatli va shartli barqaror bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf 
o‘quvchilarida diqqatni irodaviy zo‘r berish bilan boshqarish 
va vaziyatga moslash imk
oniyati yaxshi bo‘lmaydi. 
Buning 
asosiy sababi, ularda ixtiyoriy diqqatning kuchsizligi va 
beqarorligidir. Bolalarda ixtiyorsiz diqqat k
o‘proq rivojlangan 
bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘quv materiallarining 

---

yaqqolligi, 
yorqinligi, jozibadorligi, o‘quvchida beixtiyor 
his-
tuyg‘ularni uyg‘otadi va kuchli irodaviy zo‘riqishsiz fan 
asoslarini egallash imkonini beradi. 1-
2 sinf o‘quvchilari 
diqqatining o‘ziga xos 
xususiyatlaridan biri - uning etarlicha 
barqaror emasligidir. 
Shuning uchun ham ular o‘z diqqatlarini 
uzoq muddat muayyan narsalarga qarata olmaydilar va diqqat 
ob’ek
tlari ustida uzoq tura olmaydilar.
Ta’lim jarayoni k
ichik 
mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarning ixtiyoriy, barqaror, 
mustahkam, kuchli, faol ongli diqqatni rivojlantirishga qulay 
shart-sharoit yaratadi. Bilim olish jarayonida mustaqil aqliy
mehnat qilish, misol-masalalar echish, mashqlar bajarish, 
takrorlash 
irodaviy zo‘r berish jarayonida ixtiyoriy, ongli 
diqqat tarkib topadi. Bu Yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqatni 
to‘plash, tashk
il qilish, uni taqsimlash, ongli ravishda 
boshqarish uquvi shakllana boshlaydi. 
Ushbu matritsa kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchilar 
diqqatining k
o‘chishi, taqsimlanishi, mahsuldorligi va 
barqarorligini aniqlash uchun ishlatiladi.Kichik maktab 
Yoshidagi bolaga Landolt xalqachalari chizilgan blank 
taqdim etiladi va unga quyidagi qo‘llanma beriladi.
“Hozir 
biz sen bilan “ Diqqatli bo‘l va iloji boricha tezroq ishla“ nomli 
o‘yin o‘ynaymiz. Sen hozir boshqa o‘rtoqlaring bilan 
musobaqalashasan. Keyin musobaqada kim yutganini k
o‘ramiz. 
Seni bajargan ishlaring o‘rtoqlaringnikidan yomon bo‘lmaydi 
deb o‘ylayman. SHundan so‘ng bolaga Landolt xalqachali blank
k
o‘rsatiladi va u nima qilishi k
erakligi tushuntiriladi. U 
xalqachalarni qatorlar bo‘yicha diqqat bilan qarashi va ular 

---

orasidan joyidan o‘zgartirib chizilgan xalqachalarni topishi
va ularni belgilab qo‘yishi k
erak. 
Ish 5 minut davomida bajariladi. Har bir minutdan so‘ng 
ek
sperimentator “chiziq” deb aytadi. Bu vaqtda bola to‘xtagan 
joyiga chiziq tortishi kerak 
bo‘ladi. 5 minut o‘tganidan so‘ng 
ek
sperimentator “to‘xta” deb aytadi va bola ishni to‘xtatishi k
erak 
va o‘sha erga ik
k
ita chiziq tortib qo‘yishi zarur. Ish 
tugatilganidan so‘ng ek
sperimentator bola tomonidan har bir 
minut ichida hamda 5 minut davomida k
o‘rib chiqilgan 
xalqachalar sonini aniqlaydi. Shuningdek, ishlash jarayonida 
har bir minutda va 5 minut davomida yo‘l qo‘yilgan xatolik
lar 
hisoblaniladi. 
Kichik mak
tab Yoshidagi bola ma’lum darajada o‘z 
faoliyatini o‘zi mustaqil rivojlantira oladi. U o‘z rejasini, u 
yoki bu ishni qanday ketma-ketlik
da bajarishni so‘z bilan 
ifodalab bera oladi. 
Rejalashtirish so‘zsiz bolaning diqqatini 
tashkil eta oladi va rivojlantiradi. Kichik maktab Yoshidagi 
bolalar o‘z diqqatlarini aqliy masalalarga qarata oladilar, lek
in 
bu juda katta irodaviy kuchni va yuqori motivatsiyani tashkil 
etilishini talab etadi. 
O‘quv faoliyati boladan berilgan o‘quv materiallarini esda 
saqlab qolishni talab etadi, o‘qituvchi o‘quvchisiga nimalarni 
eslab qolishi zarurligi haqida k
o‘rsatmalar beradi. O‘quvchi 
nimani eslab qolishi kerakligini takrorlaydi, uni tushunib 
olishga harakat qiladi. Lekin bu Yoshda ixtiyorsiz xotira, 
shubhasiz, ustunlik qiladi. Bolaning xotirasida saqlab 
qolishini asosan uning ishga 
bo‘lgan qiziqishi belgilab beradi. 
O‘quv materialini tushunish, 
eslab qolishning asosiy sharti 

---

hisoblanadi Birinchi signal sistemasi ikkinchi signal 
sistemasidan birmuncha ustunligi tufayli kichik maktab 
Yoshidagi o‘quvchilarda mantiqiy xotiradan ko‘ra ko‘rgazmali 
harakatli xotira ustunlik qiladi. Shuning uchun ham ular 
nazariy qonun va qoidalardan, mavhum tushunchalardan k
o‘ra 
yaqqol ma’lumotlar, axborotlar, voqea va hodisalarni, obrazlar va 
narsalarni tezroq hamda mustahkamroq eslab qoladilar va uzoq 
muddat esda saqlaydilar. Kichik maktab Yoshidagi bolalar 
ta’lim olish munosabati bilan mantiqiy, ya’ni ma’nosiga 
tushunib esda qoldirish qobiliyati o‘sib boradi. Esda 
qoladigan materialning hajmi kengayib boradi, materialning 
mazmunini 
tushunish 
ham 
chuqurlashadi 
va 
murakk
ablashadi. Ba’zan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari, 
hatto mazmuni tushunarli bo‘lgan materialni ham ma’nosiga 
e’tibor bermasdan, mexanik
ravishda o‘rganib oladilar.
Respublik
amizning psixolog olimi E.G‘.G‘ozievning fik
riga 
k
o‘ra, buning sabablari quyidagilar:1)ularning mexanik
xotirasi boshqa xotira turlariga qaraganda yaxshiroq 
rivojlangani uchun ham ma’lumotlarni aynan,o‘zgarishsiz 
eslab qolish imkonini beradi; 
2) o‘quvchilar o‘qituvchi qo‘ygan vazifani anglab 
etmaydilar,natijada uning “to‘g‘ri tushuntirib ber” degan 
talabini so‘zma
-
so‘z tak
rorlash deb biladilar; 3)ularning nutq 
boyligini 
etishmasligi 
(ilmiy 
atamalar, 
til 
qonuniyatlarini bilmasligi) materialni ijodiy to‘ldirish, 
unga qo‘shimcha qilish imkoniyati yo‘qligi uni so‘zma
-
so‘z 
qaytarishni osonlashtiradi; 4) o‘quvchilar matnni to‘g‘ri 
usullar bilan eslab qolishni bilmaydilar. Bunday holat shu 
Yoshdagi bolalarda albatta bo‘lishi k
erak emas. Mexanik esda 

---

qoldirish k
o‘pincha o‘qituvchilar o‘quvchilarida mantiqiy 
xotirani o‘stirishga etarli e’tibor bermagan hollarda bo‘lishi
mumk
in.Ta’lim jarayonida o‘quv materialining ma’nosini, 
mohiyatini, turli mulohazalarni, dalillarni, ilmiy 
asoslarini eslab qolish va esga tushirish orqali o‘quvchilarda 
mantiqiy xotira takomillashadi. Birinchi sinfdan boshlab 
ixtiyoriy esga tushirish qobiliyati tez rivojlana boshlaydi. 
O‘qish jarayoni uchun ixtiyoriy esda qoldirish ham, 
ixtiyoriy esga tushirish ham barobar talab etiladi. Busiz 
o‘qish jarayonining normal bo‘lishi mumk
in emas. 
O‘quvchilardan faqat o‘rganib, bilib olishgina emas, balk
i 
o‘rganib bilib olganini xotirlay olish ham talab etiladi. 
O‘quv materialini muayyan sistema bilan xotirlash faqat 
ixtiyoriy esga tushirish yo‘li bilan bo‘lishi mumk
in. 
O‘quvchilar tushuncha va qoidalarni ta’riflab berolmay 
kolganlarida yok
i ta’
riflash mumk
in bo‘lmagan paytlarda 
tasvirlab, taqqoslab, xarakterlab, misollar bilan k
o‘rsatib 
beradilar. 
Dars jarayonida o‘qituvchi turli vaziyatlarni 
tasavvur qilishni 
so‘raydi. Bu holat, albatta, biron
-bir 
yordamchi qurollar-predmetlar, mak
etlar, sxemalar bo‘lgan 
taqdirdagina o‘quvchi tasavvurini rivojlantirishi mumk
in. 
Aks holda bu Yoshdagi bolalar mustaqil tasavvur, harakatlar 
qilishga qiynaladilar. Kichik maktab davrida tasavvur 
asosan bolalar rasm chizayotganlarida, Shuningdek ertak va 
hik
oyalar to‘qiyotganlarida rivojlanadi. 
Kichik maktab 
Yoshidagi o‘quvchilar o‘z xayollari va tasavvurlariga 
asoslangan holda qiziqarli ertak va hik
oyalarni o‘zlari mustaqil 
ravishda to‘qiy oladilar. 
Kichik maktab Yoshidagi bolalar 
tasavvuri juda keng va xilma-
xil bo‘ladi. Ayrim o‘quvchilar real 

---

borliqni tasavvur etsalar, boshqalari esa fantastik obraz va 
vaziyatlarni tasavvur etadilar. SHu bois kichik maktab 
Yoshidagi bolalarni realistlar va fantazyorlarga ajratish 
mumkin. Bolalar k
o‘pincha o‘zlariga ma’lum siymolar, 
syujetlardan foydalangan holda yangi obrazlarni tasavvur 
etadilar, yaratadilar. Juda k
o‘p multfilmlar ana shunday 
bolalarning tasavvurlari asosida yaratilgan. Turli tasavvurlar 
zamirida ularning qo‘rquvni engishi, do‘st topishi, 
xursandchilik hislari yotadi. Bundan tashqari, tasavvur 
terapevtik natijaga olib keluvchi faoliyat sifatida ham 
namoyon bo‘lishi mumk
in. Bola real hayotda 
qiyinchiliklarga duch kelib, ulardan chiqib keta olmagan 
holatda ham k
o‘pincha xayolga beriladi. 
Masalan, 
mehribonlik 
uyida tarbiyalanayotgan bola o‘zining hamma 
havas qiladigan oilasi, uyi bo‘lishini, bu uyga o‘g‘rilar k
elib 
qolsa, u qahramonlik 
qilishini tasavvur qiladi. O‘z 
tasavvurida yaxshi yoki yomon holatlarni boshidan 
k
echirgan bola o‘zining k
elgusi xatti-harakatlari 
motivatsiyasi uchun zamin tayyorlaydi. Kattalarga 
nisbatan bo‘lgan tasavvurning bolalar hayotidagi ahamiyati 
juda katta. Bola tasavvur qilib atrof-hayotni chuqurroq bila 
boshlaydi, o‘z
-
o‘zining shaxsiy tajribasidan tasavvur 
yordamida chetga chiqa oladi, ijodiy layoqati rivojlanadi, 
shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishiga xizmat qiladi.
Maktabning birinchi sinfiga kelgan bolada xayol etarli 
darajada rivoj topgan bo‘ladi va u xilma
-xil tasavvurlarning 
k
attagina zaxirasiga ega bo‘ladi. O‘qish jarayonida u faqat idrok
va xotira tasavvurlariga tayanib qolmasdan, balki shu bilan 

---

birga, xayolida yaratilgan tasavvurlarga ham tayanib, 
o‘rgatilayotgan materialni yaqqol tarzda o‘zlashtira boradi. 
Bolaning xayoli tevarak-
atrof taassurotlari, tasviriy san’at 
asarlarini etarli darajada aks ettirishda vujudga keladi. 
Siymolar, shartli belgilar, tabiat manzaralari jamlanib, 
o‘quvchilarda xayol paydo bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf 
o‘quvchilari o‘ynaydigan o‘yinlarda ham ularning xayolini 
o‘sishi davom etaveradi.O‘quvchilar o‘z o‘yinlarida turli 
narsalarni yasaydilar, turli erlarga sayohat qiladilar. Bunday 
o‘yinlarlardan o‘quvchi mazmundor taassurotlar oladi va unda 
turli tasavvurlar hosil bo‘ladi, uning ijodiy, qurish
-yasash va 
badiiy qobiliyatlari o‘sadi. K
ichik maktab Yoshidagi 
o‘quvchining xayoli o‘zining k
engligi va mazmundorligi 
jihatidangina o‘zgarib qolmasdan, balki yo‘nalishi jihatidan 
ham o‘zgaradi. K
ichik mak
tab davridagi o‘quvchining ixtiyorsiz
xayoli ham, ixtiyoriy xayoli ham maktabgacha Yoshdagi 
bolalarning xayolidan o‘zining barqarorligi bilan farq qiladi.
Maktabga k
elish arafasida bolaning so‘z boyligi o‘z fik
rini 
bayon eta oladigan darajada ortadi. 6 Yoshdagi normal 
rivojlanayotgan bola o‘z nutqida
3000-
7000 so‘zni ishlatadi. 
Bolalar nutqining o‘sishida ularning maktabdagi o‘qish 
faoliyati ayniqsa, k
atta rol o‘ynaydi.
Bola maktabga
k
elmasidan oldin o‘zi qanday gapirayotgani
ustida o‘ylab 
o‘tirmasdan, o‘z nutqidan faqat aloqa va bilish 
vositasi 
tariqasida foydalanadi. Maktabda esa bola gaplashayotgan til 
o‘qitiladigan va o‘rganiladigan fan bo‘lib qoladi.
Mak
tabda o‘qiyotgan
: 
bola o‘z ona tilining grammatik
asi
bilan shug‘ullanishi natijasida, o‘z nutqini grammatik
a
qoidalariga muvofiq ongli ravishda tuzishni o‘rganadi.

---

Grammatik
ani o‘rganish jarayonida bola nutqining fonetik
a
jihati aniqlanadi, nutqning morfologik
jihati to‘g‘ri bo‘lib 
boradi, sintaksis tuzilishi esa ancha takomillashadi. 
Nutqning ayrim jihatlariga xos bo‘lgan bu sifatlar 
faqat 
grammatik
ani o‘qib o‘rganish natijasidagina o‘sib qolmasdan, 
balki, shu bilan birga, mak
tabda o‘qitilayotgan boshqa 
fanlarning ta’siri ostida ham o‘sadi. 
Mak
tabda o‘qitilayotgan 
hamma fanlarni o‘rganish va shu fanlar bilan shug‘ullanish
jarayonida o‘quvchi nutqining lug‘at zaxirasi boyiydi, 
so‘zlarning mazmuni chuqurlashadi va k
engayadi, har qaysi
so‘zning, har kaysi terminning ma’nosi 
aniqlanadi. 
Boshlang‘ich sinf Yoshidagi bolalar 
nutqi asosan ot, sifat, son, 
fe’l va bog‘lovchilardan iborat bo‘ladi. Bu Yoshdagi bolalar o‘z 
nutqlarida qaysi so‘zlarni ishlatgani afzal
-u, qaysilarini 
ishlatish mumkin emasligini farqlay oladilar. 6-7 Yoshli bola 
jumlalarini murakkab grammatik tizimda tuza oladi. Bola butun 
bolalik davrida nutqni jadal ravishda egallab borib, uni 
o‘zlashtirishi ma’lum bir faoliyatga aylana boradi. 7
-9 Yoshli 
bolalar nutqining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundak
i, 
ular o‘z fik
rlarini bayon etish uchungina emas, balk
i o‘z 
suhbatdoshining diqqatini o‘ziga 
jalb qilish uchun ham 
gapiradilar. 
Bu davrda bolaning yozma nutqi ham shakllana boshlaydi. 
YOzma nutq 
jumlalarni to‘g‘ri tuzish va so‘zlarni to‘g‘ri 
yozishga ma’lum talablar qo‘yilganligi bilan xarak
terlanadi. 
Bola so‘zlarni qanday eshitgan bo‘lsa, shundayligicha 
yozilmasligini bilishi, ularni to‘g‘ri talaffuz etishga va 
yozishga o‘rganishi zarur. YOzma nutqni egallash asosida 
bolalarda turli matnlar haqida ma’lumotlar yuzaga k
eladi. Bu 

---

davrda yozma nutq endigina shakllana boshlaganligi bois, bolada 
o‘zi yozgan fikrlarni, so‘z va harflarni nazorat etish malak
asi 
hali
rivojlanmagan bo‘ladi. Lek
in unga ijod qilish 
imkoniyati beriladi. Ushbu mustaqil ijodiy ish kichik maktab 
Yoshidagi o‘quvchilarda 
berilgan mavzuni anglash, uning 
mazmunini aniqlash, fikrini bayon 
etish uchun ma’lumot 
to‘plash, muhim jihatlarini ajratib olish,
reja tuzish, uni 
ma’lum k
etma-ketlikda bayon etish, malakasini yuzaga 
k
eltiradi. Jumlalarni to‘g‘ri tuzish, aynan shu mazmunga 
mos 
so‘zlarni topish va ularni to‘g‘ri yozish, tinish 
belgilarini to‘g‘ri qo‘yish, o‘z xatolarini topa olish va 
to‘g‘rilash aqliy 
rivojlanishning k
o‘rsatk
ichlaridan 
hisoblanadi. Metodistlar kichik maktab Yoshidagi bolalarning 
nutqini rivojlantirish uchun quyidagi nutq turlarini 
sistemali ravishda tashkil etish sxemasini tavsiya etadilar. 
Bu kabi rasmlar orqali kichik maktab Yoshidagi 
o‘quvchilarning so‘z boyliklarini, jumladan so‘z turk
umlaridan 
qanchalik 
o‘rinli foydalana olishlarini aniqlash mumk
in. 
6-
11 Yoshli o‘quvchilarning bilish jarayonlaridagi 
ixtiyoriylik 
irodaviy zo‘riqish asosidagina, Shuningdek
, bola 
o‘zini atrofdagilarning talabini bajarishga 
yoki shaxsiy 
harakat qilishga intilgandagina yuzaga kelishi mumkin. 
Kichik maktab Yoshidagi bola psixik
asining sog‘lomligida, 
uning bilish faolligida tafakkurning ham rivojlanishini 
k
o‘rish 
mumkin. Bolaning qiziquvchanligi, asosan, atrof-
olamni bilish, 
o‘rganishga qaratilgan bo‘ladi. Boshlang‘ich 
sinf o‘quvchisi o‘ynab turib, olam sir
-sinoatlari, sabab-
hodisalari va bog‘liqlaridan xabardor bo‘lishga 
intiladi. 
Masalan, u o‘zi mustaqil ravishda qanday predmetlar 
suvda 

---

cho‘k
ishi, qaysilari esa suzishini tadqiq qila oladi. Bola 
aqliy munosabatlarda faol bo‘lsa, u shunchalik
k
o‘p savol 
beradi va bu savollar, asosan, xilma-
xil bo‘ladi. Bolani qor, 
yomg‘ir qanday yog‘ishi, quYosh kechasi qaerda bo‘lishi, 
mashina qanday qilib yurishi, erdan osmongacha bo‘lgan 
masofani bilish juda qiziqtiradi. Bu ularning «Nima uchun?», 
«Qanday kilib?», «Nima orqali?» kabi savollariga javob olishga 
qaratilgan bo‘ladi. Bu Yoshdagi bolalar asosan o‘zlari ko‘rib 
turgan narsalar haqida chuqurroq fikr yurita oladilar. Bu 
Yoshdagi bolalar tafakkurining asosiy turi obrazli tafakkurdir. 
Bolalarga beriladigan va asosan maktabda amalga oshiriladigan 
ta’lim bolalar tafak
k
urining o‘sishi uchun g‘oyat k
atta 
ahamiyatga egadir Masalan, psixolog olim Piaje tadqiqotlarida 
6-7 Yoshli bolalardan bir-
biri bilan teng bo‘lgan idishlardagi 
suv miqdori so‘ralgan. Bolalar “Idishlardagi suv miqdori teng”,
-
deb javob berishgan. Aynan shu miqdordagi suv bolalar k
o‘z 
o‘ngida turli xil 
balandlik
dagi idishlarga quyilib, so‘ngra 
qaysi idishdagi suv miqdori k
o‘pligini so‘ralganida bolalar 
ingichka, lekin baland idishdagi suvning miqdori k
o‘pligini 
aytishgan. 
Bolalar aynan o‘sha suv miqdorini yana bir
-biri 
bilan teng bo‘lgan idishlarda 
k
o‘rganlaridan so‘nggina o‘z 
javoblari noto‘g‘riligini bilganlar. Aynan shunday tajriba
bir xil kattalikdagi plastilin shak
llari o‘zgartirilganida 
hamda teng miqdordagi tugmachalar orasi ochiqroq qilib 
qo‘yilgan qatordagi tugmachalar bilan solishtirilganida ham 
xuddi shunday javoblar bo‘lgan.
Bu tajriba 6-7 Yoshli bolalar asosan k
o‘rganlari bo‘yicha 
fikrlashlarini isbotlab beradi. Bolalarga beriladigan va asosan 
maktabda amalga oshiri
ladigan ta’lim bolalar tafak
kurining

---

o‘sishi uchun g‘oyat k
atta ahamiyatga egadir. 
Ta’lim va mak
tabda 
beriladigan bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida
, kuzatuvchanlik, 
xotira va hayol o‘sib borishi bi
lan kichik maktab Yoshidagi 
bolalar tafakk
uriga material bo‘ladi
gan narsalar doirasi kengaya 
boradi, bolalarda mantiqiy tafakkur va tanqidiy fik
rlash o‘sib 
boradi. Ta’lim jarayonida bolaning 
tafakkuri k
atta o‘sish yo‘lni —
konkret tafakkurdan abstrakt - nazariy tafakk
urga o‘sish yo‘lini
bosib o‘tadi.
Kichik maktab Yoshidagi bolalarning tafakkuri hali ham 
amaliy, qonkret tafakk
ur bo‘ladi, lekin ta’lim jarayonida 
bolalarning bunday qonkret tafakkuri, maktabgacha tarbiya 
Yoshidagi bolalarning qonkret tafakkuriga qaraganda, murakkabrok 
va mazmunliroq bo‘lib qoladi, ulardagi fik
rlash jarayonlarining
hammasi takomillasha boradi. Mak
tabda o‘q
uvchi bola tobora 
murakk
abroq narsalarni va o‘zi idrok
qilayotgan narsalarni hamda
hodisalarnigina emas, balki shu bilan birga, tasavvur qilayotgan 
narsalar va hodisalarni ham bir-biriga takqoslashni, analiz va 
sintez qi
lishni o‘rganib oladi.
Bolaning mak
tabdagi o‘qishi jarayonida unda
abstraksiyalash q
obiliyati o‘sa boshlaydi. Matematik
a 
darslarida amaliy qonkret sanashdan abstrak
t hisoblashga o‘tilgan 
vaqtda, Shuningdek, ona tili darslari davomida bu qobiliyat 
ayniqsa sezilarli suratda 
o‘sadi. Boshqa fanlarni o‘qish
jarayonida bu qobiliyat yanada o‘sadi. B
ola analiz qilish, 
abstraksiyalash va taqqoslashni, mashq qilish 
yo‘li bilan 
narsalarning muhim belgilari bilan ahamiyatsiz belgilarini 
bir-biridan farq qilishni, predmet, voqea-hodisalarning muhim 
belgilariga qarab turib xulosalar chiqarishni o‘rganadi.
Kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarning tafak
kuri mantiqiy 

---

fikrlash, mulohaza yuritish, hukm va xulosa chiqarish, 
taqqoslash 
tahlil qilishning turli usullarini qo‘llashda 
o‘ziga xos 
xususiyatlari bilan maktabgacha Yoshdagi bolalar va 
o‘smirlardan farq qiladi. Ta’lim jarayonida tafak
kur 
operatsiyalariga, mustaqil fik
rlashga o‘rgatish k
ichik maktab 
Yoshdagi o‘quvchilarni bark
amollikka erishtirishning
garovidir. 6-11 Yoshli bola mantiqiy fikrlay oladi, lekin bu 
Yosh asosan k
o‘rganlariga tayanib, ta’lim olishga senzitiv 
bo‘lgan davr 
hisoblanadi, 
Boshlang‘ich 
mak
tabning o‘zidayok
bolalar birinchi 
sinfdan boshlab k
o‘p miqdorda xilma
-xil tushunchalarni 
—
grammatikaga, arifmetikaga, tabiatga doir, Shuningdek, 
ijtimoiy-siyosiy tu
shunchalarni o‘zlashtirib oladilar.
O‘quvchilar o‘zlashtirib 
oladigan tushunchalar doirasi, 
asosan, har qaysi sinf uchun turli fanlar yuzasidan 
tuzilgan o‘quv dasturi bilan 
belgilanadi. Muayyan ilmiy 
mazmunga ega bo‘lgan tushunchalar o‘q
uvchilarga mantiqiy 
ifodalangan shak
lda bayon qilib beriladi. O‘quvchilar 
o‘zlarining ham tushunchalarini mazmunini ta’riflab, 
ularning jins va turlariga doir belgilarini k
o‘rsatib, aytib 
berishni o‘rganadilar. O‘quvchilar tushuncha 
va qoidalarni 
ta’riflab berolmay qolganlarida yoki ta’
riflash mumkin 
bo‘lmagan paytlarda tasvirlab, taqqoslab, 
xarakterlab, 
misollar 
bilan 
k
o‘rsatib 
beradilar.
N.S.Leytes
mulohazalariga k
o‘ra, inson Yoshi ulg‘aygan sari aqliy 
rivojlanish darajasi birmuncha k
o‘tariladi, uquvchanlik
xususiyati esa birmuncha pasayadi. Kichik maktab Yoshidagi 
bolalarning uquvchanligi, albatta, o‘smir va o‘spirinlarga 
nisbatan yuqori, lek
in o‘smir va o‘spirinlarning 
aqliy 

---

rivojlanganligi boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga nisbatan 
yuqoridir. Bu holat kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarning 
etakchi faoliyati 
–
o‘qish
bo‘lishi bilan, lek
in bilish 
jarayonlari hali hamma tomonlama rivojlanib bo‘lmaganligi 
bilan bog‘liq hisoblanadi.
Kichik maktab davridagi bolalarning aqliy rivojlanishi 
ijtimoiy omillar bilan belgilanadi. Individ ijtimoiy 
munosabatlar ta’sirida o‘zgaradi. Bolaning mak
tabda muntazam 
ravishda o‘qishga o‘tishi uning barcha bilish jarayonlarini 
rivojlanishiga va o‘z
-
o‘zidan atrof
-hayotdagi narsa-
hodisalarga nisbatan fik
rini, munosabatlarini o‘zgarishiga olib 
keladi. 
5.3.O‘quv faoliyatining xususiyatlari
O‘qish faoliyati k
ichik maktab davridagi bolalar psixikasi
rivojidagi o‘zgarishlarni belgilab beradi. 
Maktabga birinchi bor 
k
elgan bola o‘z faoliyatining tub mohiyati va vazifasini to‘la 
tushunib etmaydi, balki hamma maktabga borishi kerak deb 
biladi. Kattalarning k
o‘rsatmalariga amal qilib, tirishqoqlik
. 
bilan mashg‘ulotlarga k
irishib k
etadi. Oradan ma’lum vaqt 
o‘tgach, 
shodiyona lahzalarning taassuroti kamayishi bilan 
maktabning 
tashqi belgilari o‘z ahamiyatini yo‘qota boradi 
va bola o‘qishni k
undalik aqliy mehnat ekanligini anglaydi. 
SHunda bola aqliy mehnat k
o‘nikmasiga ega bo‘lmasa uning 
o‘qishdan ko‘ngli soviydi, 
unda umidsizlik hissi vujudga 
k
eladi, o‘qituvchi esa bunday holning 
oldini olish uchun 
bolaga ta’limning o‘yindan farqi, qiziqarliligi haqida 
ma’lumotlar berishi va uni shu faoliyatga tayyorlashi k
erak.

---

O‘qish faoliyati davomida tark
ib topgan xususiyatlar bolaning 
k
elgusi rivoji uchun zamin bo‘lib xizmat qiladi. Mak
tabdagi 
o‘qish bolalarning bilish ehtiyojlarini tez rivojlanishi va 
sifatli tarkib topishi, ularning atrof hayotga faol 
qiziqishlarini yuzaga keltirib, yangi bilim va k
o‘nik
malarni 
egallashlari uchun sharoit yaratadi. Bola asta-sekinlik bilan 
o‘z psixik
jarayonlariga egalik qilib, idrok, diqqat va xotirasini 
boshqara olishga o‘rgana boshlaydi.
Kichik mak
tab Yoshidagi bola o‘qituvchisi bilan yaxshi 
emotsional munosabatda bo‘ladi. SHu davrgacha bevosita 
kattalar rahbarligida u yok
i bu axborotlarni o‘zlashtirib 
k
elgan bo‘lsa, endi o‘z xohish irodasi bilan zarur ma’lumotlar 
to‘plashga, o‘z oldiga aniq maqsad va vazifa qo‘yishga harak
at 
qiladi. Bolaning ana shu faolligi xotirasining muayayn 
darajada rivojlanganligini bildiradi. Oqilona tashkil 
qilingan ta’lim jarayoni mazk
ur Yoshdagi bolalarning 
tafakkurini jadal rivojlantiradi. Bu Yoshdagi bola boshqa 
davrlarga nisbatan k
o‘proq narsani o‘zlashtiradi. Mak
tab 
ta’limi o‘quvchining turmush tarzini, ijtimoiy mavqeini, 
sinf 
jamoasi va oila muhitidagi o‘rnini o‘zgartiradi. Uning 
vazifasi 
o‘qishdan, bilim olish, ko‘nik
ma va malakalarni 
egallash, 
o‘zlashtirishdan iborat bo‘lib qoladi.
Kichik maktab 
Yoshidagi o‘quvchilarning o‘quv faoliyatlari murak
k
ab bo‘lgan 
k
o‘p darajali motivlar tizimi bilan boshqariladi. O‘quv faoliyati 
motivlari o‘quvchilar nima uchun o‘qiyotganlarini ko‘rsatib 
beradi. Maktabning birinchi sinfiga kelgan bolalarda ijtimoiy 
motivlar ustunlik qiladi. Bu motivlar atrofdagilar orasida yangi 
mavqeni egallash, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan va 
baholaniladigan faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan motivlardir. Lek
in 

---

birinchi sinfning oxirlariga borib, k
o‘pchilik
o‘quvchilar o‘z 
mak
tab majburiyatlariga ma’suliyatsizlik
bilan qaray 
boshlaydilar. Bu bir qancha sabablar bilan bog‘liq: 1) Bola endi 
o‘quvchi bo‘ldi, o‘quvchi bo‘lish istagi qondirildi. Bu maqomni 
ushlab turish uchun hech narsa qilmasa ham bo‘ladi. 
2)o‘quvchining ijtimoiy mavqei mak
tabda ularga beriladigan
o‘quv faoliyati mazmuni bilan belgilanmaydi. YAngi dasturlar 
ta’lim mazmuni va uni tashk
il etishga mutlaqo yangicha 
yondashuv asosida tuzilgan bo‘lib, k
ichik maktab Yoshidagi 
o‘quvchilarning Yosh imk
oniyatlarini yuzaga chiqarib, 
bolalarda qat’iy o‘quv motivlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Ta’limning mazmuni o‘quvchining bilimlarni egallashga 
qiziqishi, 
o‘z
aqliy mehnati natijasidan qanoatlanish hissi 
bilan 
uzviy 
bog‘liqdir. Bu his o‘qituvchining 
rag‘batlantirishi bilan yuzaga k
eladi 
va o‘quvchida 
samaraliroq ishlash mayli, istak va ishtiyoqini 
shak
llantiradi. Bolada paydo bo‘lgan faxrlanish, o‘z 
kuchiga 
ishonch hislari bilimlarni o‘zlashtirish va malak
alarni 
rivojlanishiga xizmat qiladi. Kichik maktab Yoshidagi 
bolalarni 
o‘qitish jarayoni, o‘quv faoliyatining asosiy 
k
omponetlari: o‘quv masalalari, o‘quv vaziyatlari, o‘quv 
harakatlari, nazorat etish va baholash bilan (V.V.Davidov 
bo‘yicha) tanishtirishdan boshlanadi. Bu borada barcha 
predmetli harak
atlar aqliy rivojlantirishga qulay bo‘lgan 
sharoitda amalga oshirilishi juda muhim. 
O‘quvchining o‘quv 
faoliyatini o‘zlashtirishi o‘quv masalalari tizimini echish 
jarayonida amalga oshiriladi. O‘qishning boshida k
ichik maktab 
Yoshidagi o‘quvchilar mustaqil ravishda o‘quv masalalarini 
qo‘yish va echishni bilmaydilar. Bu vazifani boshida o‘qituvchi 

---

bajaradi. Asta-sekinlik 
bilan o‘quvchilarning o‘zlari ham o‘quv 
masalalarini qo‘yish va echish uchun zarur bo‘lgan ko‘nik
ma va 
malak
alarni egallay boshlaydilar. Bu mustaqil o‘quv faoliyati 
shak
llanishining muhim bosqichidir. O‘quv masalalarini ajratib 
olish boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ma’lum bir 
qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Shuning uchun ham har bir 
darsning so‘ngida o‘qituvchi o‘quvchilari aniq bir topshiriqlarni 
bajarishning ma’nosini qanday tushunganlik
larini aniqlash 
uchun vaqt ajratishi kerak
. “Biz bugun darsda nimalarni 
o‘rgandik?” tarzidagi savol bolalarga shunchak
i daftarda 
chiziqchalarni chizib, doirachalarni bo‘yashni emas, balk
i
sanashni, qo‘shishni yoki ayirishni o‘rganganlarini 
tushunishlarida yordam beradi. 
Agar bola o‘quv 
harakatlarini 
noto‘g‘ri bajarsa, bu uning o‘quv harak
atlarini yo nazorat va 
baholash bilan bog‘liq harak
atlarni bilmasligi, yoki ularni 
yaxshi egallamaganligidan dalolat beradi. Bolaning mustaqil 
ravishda bajargan harak
atlari natijalarini o‘z xatti
-
harakatlarining xususiyatlari bilan taqqoslay olishlari unda 
o‘z
-
o‘zini nazorat etish layoqati
ma’lum darajada 
shakllanganidan dalolat beradi. Kichik maktab davrida etakchi 
faoliyat doirasida reflek
siya avvalo o‘quv harak
atlari, nazorat va 
baholash bilan bog‘lik
bo‘ladi. Bu harak
atlarning 
interiozatsiyasi 
o‘quvchiga 
mustaqil 
ravishda 
o‘zlashtirilayotgan ko‘nik
ma va layoqatlarga mustaqil ravishda 
yondashish imkoniyatini beradi. Kichik maktab Yoshidagi 
o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini jamoa faoliyati sifatida 
tashkil etilishiga k
o‘p vaqt unchalik
e’tibor berilmadi. 
Bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni individual jarayon deb 
hisoblangan. Buning natijasida pedagogik psixologiyada 

---

o‘quvchilarning mustaqil fik
rlashi va mustaqil faoliyati 
ishning individual shak
llaridagina ro‘yobga chiqishi mumk
in 
deb hisoblangan. Lek
in so‘nggi yillarda sobiq ittifoq
davlatlarida, 
Shuningdek, 
Polsha, 
Germaniya 
kabi 
mamlak
atlardagi ilg‘or o‘qituvchilarning ishlarida guruhiy 
bilish faoliyati har bir o‘quvchiga darsda mak
simal faollik va 
mustaqillik
ni ta’minlanishi zarurligi tasdiqlangan. So‘nggi 
yillardagi olib borilgan tadqiqotlar tafakkur mustaqilligini 
faoliyat sifatida an’anaviy tushunishga jiddiy tuzatishlar 
k
iritdi. O‘quvchilarning o‘zaro nazorati va javobgarligiga 
asoslangan guruhiy o‘quv faoliyati tafak
kur mustaqilligini 
rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratishi aniqlangan. 
Taniqli psixolog va pedagoglarning ilmiy asarlarida kichik 
mak
tab Yoshidagi o‘quvchining o‘quv faoliyatidagi mustaqilligi
uchun shart- sharoitlarni yaratish nihoyatda ahamiyatli 
ekanligi haqida fikrlar mavjud. SHunday shart-sharoitlardan 
biri boshlang‘ich davrda o‘quv faoliyatini jamoaviy faoliyat 
sifatida tashkil etilishidir. 
Quyidagi belgilar mavjud bo‘lgan taqdirdagina ishni jamoaviy 
deb hisoblash mumkin. 
1.
 
O‘qituvchi tomonidan berilgan o‘quv vazifasi yok
i alohida 
bir mikrogruppa tomonidan baravar bajarish qabul qilinsa. 
2.