Kepler nızamları Joba

Kepler nızamları
Joba :
1. Keplerning 1-nızamı
2. Keplerning 2-nızamı teoriyası
3. Keplerning 3- nızamı haqqında
4. Kepler nızamları haqqında ulıwma juwmaq
Keplerning 1-nızamı
Kepler nızamları - I. Kepler jańalıq ashqan planetalar háreketine tiyisli 3 nızam. I. Keplerning " Jańa astronomiya" (1609 ) shıǵarmasında onıń 2 nızamı bayanlaingan edi, 3-nızamı 1619 -jılda jańalıq ashıldı.
1 - qo n ol n. Hár bir planeta ellips boylap háreketlenedi, onıń hámme planetalar ushın ulıwma bolǵan fokusida Quyash jatadı. 2 — nızam. Quyashdan planetaǵa ótkerilgen radius -vektor teń waqıtlar ishinde teń ústler sızadı. Bul nızam planeta háreket jolındaǵı qálegen noqatda alatuǵın tezlikti ańlatadı. Oǵan muwapıq planetalar Quyashqa jaqın waqtında tezirek háreket etedi. 3-nızam. Planetalardıń Quyash átirapında aylanıw dáwiri kvadratlarınıń qatnası olardıń quyashdan ortasha uzaqlıǵı kublari qatnasına teń, yaǵnıy : NA (1) I. Nyuton tárepinen 1687-jılda anıqlawtirilgan bul nızamdı tómendegi formula arqalı jazıw múmkin: (2) bunda Tt hám T2 — eki planetanıń Quyash átirapında haqıyqıy (siderik) aylanıw dáwirleri; M — Quyash massası ; gp hám pg2 — birinshi hám ikkini planetanıń massaları ; ah hám a2 — birinshi hám ekinshi planetalardıń Quyash átirapında aylanıw orbitalarining úlken yarım oqları. Keyingi teńleme degi t hám pg2 — planetalar massaları Quyash massası M ga salıstırǵanda júdá kishi bolǵanı ushın olardı esapqa alinbasa, (2) teńleme joqarıdaǵı (1) teńleme kórinisin aladı.
Elliptik orbita boylap háreketleniwshi aspan denelerine tiyisli Keplerning úshinshi nızamın planetalar hám olardıń joldasları hám de ulıwma massa orayı átirapında elliptik orbitalar boylap háreketleniwshi qos juldızlarǵa qollap, bul aspan denelerine tiyisli birpara shamalardı anıqlaw múmkin. Atap aytqanda, bul nızam planetalardıń massaların Quyash massasına salıstırǵanda esaplawǵa, sonıń menen birge, baqlawlar járdeminde qos juldızlardan birewiniń ekinshisine salıstırǵanda aylanıw dáwirin anıqlaw hám de olardıń jıllıq parallakslarini ólshew tiykarında, olardıń ulıwma massaların esaplawǵa múmkinshilik beredi. Kepler óz nızamları tiykarında planetalardıń háreket kestelerin tuzdi. Bul kesteler 1627-jılda " Rudolf kesteleri" atı menen baspa etildi. Anıqlıǵı joqarı dárejede bolǵan bul kestelerden astronomlar ámeliy astronomiyada 17-, 18-ásirler dawamında keń paydalanıwǵan. K. q. aspan mexanikası pániniń payda bolıwı hám rawajlanıwında zárúrli orın tutadı. Kepler nızamları 1: Planetalar Quyash átirapında cho'zinchoq elliptik orbitalar boyınsha háreketlenedi, bul ellips fokuslaridan birinde Quyash jaylasqan boladı.
2: Quyash hám planetanı tutastiruvchi qıyalıy tuwrı sızıq, teń waqıtlar arasında ellipsni teń ústlerge bóliwleydi.
3: Planetalardıń Quyash átirapında aylanıp shıǵıw dáwirdiń kvadratları qatnası, bul planeta orbitasi úlken yarım oqları qatnasına teń boladı.
Iogann Kepler ájayıp ishki sezimsiy ańǵarıw, intuitsiya iyesi bolǵan. Ol pútkil omiri dawamında, Quyash sistemasınıń qanday da ájayıp sırlı kórkem óner shıǵarması ekenligin tastıyıqlawǵa tirishgan. Aldın ol Quyash sisteması dúzilisin áyyemgi grek geometriyasidan berli saqlanıp kiyatırǵan bes qıylı tuwrı kópyoqlar menen baylanıstırıp anıqlama beriwge urındı. (Tuwrı kópyoqlar bul - barlıq jaqları teń yonli úzliksiz kópburchaklardan ibarat bolǵan úsh ólshemli dene boladı ). Kepler dáwirinde astronomlar tek altı planetanı biliwar edi hám oyda sawlelendiriwge kóre olar, «shaffof sferalar» ishinde jaylasıp háreketlenedi dep qaralardı. Kepler óz ilimiy baqlaw hám tekseriwlerin, bul sferalarning óz-ara jaylasıwı bir-biriniń ishine ishki sızılǵan (tuwrırog'i, ishki jaylasqan ) tuwrı kópyoqlar kórinisinde boladı degen pikirdi tekserip kóriwden baslaǵan. Onıń oyda sawlelendiriwine kóre: Saturn hám Yupiter arasında kub, Yupiter hám Mars arasında bolsa tetraedr, Mars hám Jer arasında dodakaedr, Jer hám venera arasında ikosaedr, venera hám Merkuriy arasında oktaedr tártip degi sferalar jaylasadı dep o'ylagan. Málimingizkim, tuwrı kópyoqlari (olardı sonıń menen birge, «Platon deneleri» da dep ataladı ) 5 qıylı hám sol zamande adamlarǵa málim bolǵan planetalar bolsa 6 edi. Soǵan muwapıq, Kepler hár bir planeta arasında sonday tuwrı kópyoqlardan qandayda-birı kórinisindegi ashıq sfera ámeldegi bolsa, bul aspan deneleri háreketi jetiliskenlik, ideallıq boladı dep o'ylagan. Ol ómiriniń bul bóleginde, planetalar háreketi hám ulıwma Kosmos álbette ideal bolıwı kerek degen pikirde edi.
Keplerning 2-nızamı teoriyası
Keplerning ekinshi nızamı planetanıń Quyash átirapındaǵı háreket tezligi haqqında sóz júrgizedi. Oǵan kóre, planeta Quyashqa qansha jaqın kelse, onıń tezligi soǵan sáykes artadı ; elliptik orbita boylap ol Quyashdan qansha alshaq ketsa, tezligi de soǵan uyqas túrde pasayadi. Bunda, teń waqıt intervalları boyınsha, planeta hám Quyashnı tutastirib turıwshı qıyalıy sızıq menen shegaralanǵan ellips sektorlarınıń maydanı mudami teń boladı.
Bul eki nızamdı jaqsı bilgen halda, qálegen planetanıń orbitasini anıq esaplaw hám qálegen waqıt ushın onıń aspandıń qay jerinde jaylasıwın biliw múmkin. Birinshi hám ekinshi nızamlarda, bólek bir planeta ushın orbital trayektoriyaning ayriqshalıqları haqqında gáp baradı.