Kuch qobiliyatini tarbiyalash Reja

---

Kuch qobiliyatini tarbiyalash 
Reja: 
1. 
Kuch – atamasiga ta‟rif. 
2. 
Kuchning turlari. 
3. 
Kuchni o„lchash. 
4. 
Kuchni rivojlantirish metodikasi va vositalari. 
5. 
Kuchni rivojlantirish metodlari. 
Har qaysi individ tashqi ta‟sir yoki qarshilikni yengish uchun o„z jismidagi 
ma‟lum sifatni namoyon qiladi. Tashqi ta‟sirga qarshi muskul zo„riqishi orqali 
harakat faoliyati – shaxsning kuchi, uning kuch qobiliyati deb atash qabul qilingan. 
Shug„ullanuvchi mashg„ulot paytida o„z tanasi tinch turgan holdan sport 
snaryadiga (uloqtirishda), o„z tanasini harakatlantirish maqsadida (gimnastika 
mashqlari va boshqalar), aylantirish, siljitish, ko„tarishga intilsa, ayrim hollarda 
uning teskarisi, tananing o„zi, yoki uni bilagiga tashqi kuch ta‟sir etishi bilan uning 
statitik chuqurini buzib o„z gavdasini oldingi (dastlabki) chuqurini ushlab turishga 
urinadi. Bokschining raqibi mushtining zarbi, kurashchini raqibi tomonidan kuch 
ishlatib uni tanasini ayrim bo„laklarini egishga dosh berishi tana chuqurini 
o„zgartirmaslik orqali ro„y beradi. Bunda shug„ullanuvchi va uning raqibi ma‟lum 
darajada qarshiliklarni, og„irliklarni yengish va kutarishda ma‟lum darajada kuch 
sifatini namoyon qiladi. 
Ilmiy tushuncha tarzida kuch imkoniyati boricha o„zining aniq ta‟rifiga ega 
bo„lishi va farqlanishi lozim: 
1) harakatning mexanik xarakteristikasi sifatidagi kuch (“tanaga “m” massasidagi 
“F” kuchining ta‟siri...”);
2) inson jismidagi jismoniy sifat tarzidagi kuch (masalan, “yoshning ulg„ayishi 
bilan kuchning rivojlanishi; sportchi kuchini sport bilan shug„ullanmaydiganlarga 
nisbatan ko„p bo„lishi...” va h.k.). 
Bu sifatning psixofizik mexanizmi muskul zo„riqishining boshqarilishi 
(regulyatsiyasi) va ularning ish tartibi (rejimi) bilan aloqador. Muskulning 
taranglashishi insonning kuchini namoyon bo„lishiga olib keladi.
Ruhiy ozuqa olishi va harakatni ma‟lum tizimda bajarish markaziy hamda 
pereferik nerv sistemasi, xususan, nerv markazlaridan muskullarga kelayotgan 
signallarga va muskullarning o„z xizmati chuquriga bog„liq. Umuman, muskul 
tarangligi – zo„riqishi (kuch namoyon qila olishi) quyidagilarga qarab aniqlanadi; 
1) markazdan muskullarga kelayotgan qo„zg„alishlarning chastotasiga (chastota 
qancha katta bo„lsa, muskul shunchalik zo„r darajada o„zining tarangligini 
oshiradi) ko„ra; 
2) zo„riqishga qo„shilgan harakat birligining soni bilan; 
3) muskulning qo„zg„aluvchanligi va undagi quvvatning manbai miqdoriga qarab. 
Muskul kuch namoyon qilishi uch xil rejimda zo„riqadi: 
1
1. 
1
Юнусова Ю.М. Теория и методика физической културы. Учебное 
пособия Тошкент УзГосИФК 2007 г.

---

a) o„zining uzunligini o„zgartirmay (statik, izometrik rejimda). Tananing turlicha 
chuqurlarda (pozalar)da ushlash va h.k.lar bilan; 
2
b) muskul uzunligini kamayishiga hisobiga, bardosh berish bilan (miometrik). 
Zo„riqish birday – o„zgarmay turadi, bunday rejim siklik va balastik harakatlardagi 
muskul qisqarishi fazalari evaziga sodir bo„ladi;
v) muskulni cho„zish vaqtida uning uzayishi hisobiga (yon berish, bo„sh kelish-
pliometrik) kuch yuzaga keladi. O„tirib turish, uloqtirish, depsinishda muskul 
qisqarishi orqali shu kuch namoyon bo„ladi. 
Bardosh berish bilan, yon berish, bo„shashtirish bilan kuch namoyon qilishni 
dinamik rejimdagi kuch deb atash qabul qilingan. Shunday qilib bunday 
sharoitlarda maksimal kuchni ko„lami turlicha qayd qilingan kuch namoyon 
qilishning asosiy xillari kuch qobiliyatining klassifikatsiyasi sifatida qabul 
qilingan.
Kuch qobiliyatlarining turlari muskul zo„riqishi tartibining kombinatsiyalashtira 
olish xarakteriga qarab farqlanadi. Statik rejimda va sekinlashtirilgan harakatlarda 
namoyon bo„ladigan shaxsiy-kuch qobiliyatlari va tezlik-kuchi hisobiga sodir 
bo„ladigan kuch (dinamik kuch), tez bajariladigan harakatlarda qo„llaniladi. 
Boshqachasiga buni shiddat (portlash) kuchi deb ham ataladi. Bunga qisqa vaqt 
ichida eng ko„p darajada kuch namoyon qila olish qobiliyati deb qaraladi. Portlash 
kuchi sakrashlarda depsinish orqali sakrovchanlik tarzida namoyon bo„ladi.[1] 
Muskulning o„ta zo„riqishini optimal yo„nalishi. Muskul kuchi belgilangan 
faoliyatning yo„nalishiga iloji boricha yaqinlashtirilishi, moslashtirilishi lozim. 
Masalan, nayza uloqtirishda zo„r berib tanaga tezlik berishimiz mumkin, lekin bu 
tezlik nayzani uloqtirishdagi zarbga moslanmasa, sarflangan kuch samarasiz 
bo„ladi, nayza mo„ljallangan trayektoriyada uchmasligi mumkin. Past start olishda 
tananing og„ishi 54 va 72 gradusli burchak hosil qilgandan so„ng startdan 
chiqishning samarasi turlicha bo„ladi. Hisoblashlar ko„rsatmoqdaki, ikkala 
oyoqdan 180 kg kuch bilan depsinish 72 gradusdan start olganda, kuchning 
gorizontal yo„nalishi samaradorligi 55,62 dan oshmas ekan. Agar start 54 gradusda 
bajarilsa, depsinish kuchi Samaradorli 105,80 kg bo„lishi mumkin. Harakat 
tezligini oshirish, gavdaga tezlanish berish uchun unga anchagina kuch ta‟sir 
etilishi lozim. U qanchalik kuchli bo„lsa, tanani fazoda tezlanishi shunchalik qisqa 
vaqt ichida tez vujudga keladi. Lekin tezlik birdaniga oshmaydi. Buning uchun 
kuch anchagina vaqt ichida ta‟sir etib turishi zarur. Maksimal tezlik olish uchun 
esa uzoqroq masofa lozim va katta kuch bilan ta‟sir etish foydalidir. Oyoqning 
to„pga tegadigan ustki qismini qanchalik orqaga cho„zib to„p oralig„idagi masofa 
uzaytirilib oyoq kaftining to„pga tegish tezligi oshirilsa, to„pning zarbi kuchayadi. 
Yo„lning chegaralanishi tezlikni kuchayishini susaytiradi. 
Kuchning ta‟sir etish vaqti qanchalik oz bo„lsa, harakat tezligi shuncha yuqori 
bo„ladi. Gavda qiya chiziq bo„ylab tezlik oladigan bo„lsa shuncha ko„p ta‟sir kuchi 
kerak bo„ladi.
1.
2
Юнусова Ю.М. Теория и методика физической културы. Учебное пособия 
Тошкент УзГосИФК 2007 г.

---

To„g„ri chiziq bo„ylab harakat tezligi uchun qiya chiziq bo„ylab harakat tezligiga 
nisbatan ta‟sir kuchi oz talab qilinadi.
Kuch oshirilishining uzluksizligi va birin ketinligi. Bu qoida Nyutonning ikkita 
(inersiya va tezlanish) qonunidan kelib chiqadi. Eng katta kuch harakatni boshlash 
uchun, tinch (turg„un) inersiyani yengish uchun kerak bo„ladi.
Masalan, shtangani ko„krakka olishga harakat boshlash uchun oyoqning va 
yelkaning orqa muskullaridan, ularning kuchidan foydalaniladi. Chunki uni 
to„xtatish yoki tinch turgan jism enersiyasini ozgina bo„lsa-da, o„zgartirish uchun 
yana qo„shimcha zo„riqish talab qilinadi. Aslida bu zo„riqishdan mashq tezligini 
yanada oshirishda samarali foydalansa bular ekan.
Mabodo yadro turtishning qaysidir joyida harakatning ozgina sekinlashtirilishi 
yoki ushlanishiga yo„l qo„yilsa, oldingi harakatning foydali effektidan mahrum 
bo„lib qolish mumkin. 
Harakatlarning uzluksizligi va davomiyligi texnik tayyorgarligi yuqori bo„lgan 
sportchilarda, ayniqsa, uloqtirish, sakrash, suzishning barcha turlarida yaqqol 
ko„zga tashlanadi va harakat samarasiga ta‟sir qiladi. 
Insonning kuch namoyon qila olishdagi asosiy faktor – muskul zo„riqishi, lekin 
uning tanasining massasi (vazni) ham ma‟lum darajada rol o„ynaydi. Shunga ko„ra, 
absolyut va nisbiy kuch debham farqlanadi. Birinchisida insonning tanasi vaznini 
hisobiga olmay, qandaydir bir harakatda kuch namoyon qila olishi tushunilsa, 
ikkinchisida, uning tana vaznining har bir kilogrammiga to„g„ri keladigan qilib 
namoyon qilinadigan kuchning meyori tushuniladi.
Kuchni o„lchash. Absolyut kuch inson dinamometriyasi ko„rsatkichlari va 
boshqalarga asoslanib, ko„tara oladigan yuk kuchini namoyon qila oladigan 
chegara tushuniladi. Nisbiysi esa absolyut kuchning shaxsiy vazniga (tana 
og„irligiga) nisbati bilan o„lchanadi. Vazni turli xil, lekin bir xil darajada 
shug„ullanganlikka ega bo„lganlarda absolyut kuch tana vaznining oshishi orqali 
ortadi, nisbiy kuch kamayadi. Buni shunday tushunish lozimki, tana vaznini 
qo„shilishi bilan uning og„irligi muskul kuchiga nisbatan ortib ketadi. 
Qator sport turlarida (masalan, uloqtirishda) yutuq absolyut kuch hisobigagina 
qo„lga kiritiladi. Qaysiki tana vazni chegaralanadigan, vazn hisobiga olinadigan 
turlarda yoki tananing ko„p marotalab o„rni almashtirilib turiladigan sport turlarida 
(masalan, gimnastikada) yutuq nisbiy kuch bilan qo„lga kiritiladi. Kuchning 
namoyon bo„lishi harakatning biomexanik sharoitiga to„g„ridan-to„g„ri bog„langan: 
yelka suyagining va boshqa gavda richagining uzunligi, muskullarning fiziologik -
yo„g„on yoki ingichkaligi, cho„ziluvchanligi, chayir yoki mo„rtligi va h.k.larida 
e‟tiborga olinadi. 
Kuchni rivojlantirish metodikasi va vositalari. Kuchni rivojlantirish uchun yuqori 
qarshilik bilan bajariladigan mashqlardan foydalaniladi. Ular ikki guruhdan iborat: 
1. Tashqi qarshilik bilan bajariladigan mashqlar. Qarshilik sifatida jismlar vazni
(girlar, toshlar, shtanga va boshqalar), raqibining qarshiligidan, o„ziga o„zining 
qarshiligi, boshqa jismlar qarshiligiga (prujinali espanderlar, rezinali bint, maxsus 
moslama stanoklar) tashqi muhit qarshiligi (qumli yo„lkada, qalin qorda yugurish 
va boshqalar)dan foydalaniladi. 

---

2. Individning o„z tanasi og„irligini yengish bilan bajariladigan mashqlar (tayanib 
yotib qo„llarni tirsakdan bukish). Kuch bilan bajariladigan har qanday mashqlar 
o„zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. Og„irlik bilan bajariladigan 
mashqlarning qulay tomoni shundaki, ular yordamida ham yirik, ham mayda 
muskullar guruhiga ta‟sir etish oson va ularni dozalash qulay. Salbiy tomoni 
shundaki, tezlik – kuch talab qiladigan xarakterdagi harakatlar tartibi tez buziladi 
(ayniqsa, og„irlashtirib, vazminligini ortirib, malol kelishi tezlashadigan 
mashqlarda), dastlabki chuqurda muskul tarangligi bir xil (statik chuqur) 
ushlanadigan mashqlarda, mashqning tashkillanishi qiyinligi (maxsus jihozning 
kerakligi, metal jihozning shovqini va boshqalar) ko„zga tashlanadi. O„z-o„ziga 
qarshilik ko„rsatish bilan bajariladigan mashqlarning qulayligi shundaki, qisqa vaqt 
ichida katta dozada nagruzka berish mumkin va maxsus jihoz va inventarni talab 
qilmaydi, lekin muskullar elastikligining tezda yo„qolishiga olib keladi. Bundan 
tashqari, bu mashqlar yuqori nerv tarangligi (zo„riqishi)da bajariladi, shuning 
uchun ularni sog„lom, jismoniy tayyorgarligi talab darajasida bo„lgan odamlarga, 
o„z-o„zini nazorat qilish tizimli olib borilishi tavsiya etiladi. 
Kuchni rivojlantirish metodlari. Muskul kuchining ortishi, asosan uni rivojlantirish 
metodlariga bog„liqdir. 
Maksimal zo„riqish metodi, ya‟ni meyordagi yoki meyorga yaqin og„irliklarni 
kutarish (o„z vaznining 90-95%), nerv muskul apparatining maksimal safarbarligi 
va muskul kuchining ko„p bo„lmasada ortishini ta‟minlaydi. Ammo bu yuqori 
darajadagi nerv-psixik zo„riqishi bilan bog„liq, ayniqsa, o„quvchilar kuchini 
rivojlantirishda noqulaylik tug„diradi. Oz miqdordagi qaytarishlar modda 
almashinuvi va boshqa plastik jarayonlarni yo„lga qo„yolmaydi, natijada muskul 
massasi ortmaydi. Bu metod mashq texnikasi ustida ishlash uchun qiyinchilik 
tug„diradi, chunki meyoridan ortiq nerv-muskul tarangiligi nerv markazidagi 
qo„zg„alishni generalizatsiyalashishiga va ishga ortiqcha muskul guruhlarining 
qo„shilib ketishiga olib keladi. Va nihoyat, shuni hisobga olish kerakki, hatto 
yetarli darajadagi tayyorgarlikka ega bo„lgan sportchilarning nerv sistemasi yaxshi 
rivojlanmagan bo„lsa, meyoriga yaqin bo„lgan nagruzkalardan foydalanish metodi 
muskul kuchining ortishida meyor bo„lmagan nagruzkalar bilan mashq qilish 
metodi bergan foydani ham bermaydi. 
Meyorga yaqin bo„lmagan (oz zo„riqish talab qilinadigan) nagruzka bilan mashq 
qilish metodida kata hajmda ish bajarish mumkin. Bu modda almashinuvida 
ma‟lum o„zgarishlarga sabab bo„ladi va o„z navbatida, muskul massasining 
ortishiga olib keladi. Kuchli zo„riqishsiz yuklama bilan bajariladigan mashqlar 
harakat texnikasini aniq nazorat qilish imkonini beradi, ayniqsa, bu yangi 
o„rganuvchi shug„ullanuvchilar uchun qulay. O„rtacha nagruzka trenirovka 
jarayonining boshlang„ich etaplarida katta bo„lmagan yuqori tiklanishni va quvvat 
manbalarini qo„zgotadi, qaysiki, ular hisobiga sifatning bir oz o„sganligi ko„zga 
tashlanadi. Ayniqsa, yangi o„rganuvchilarning shikastlanishlari oldi olinadi. 
Shuning uchun meyorga yaqin va o„rtacha nagruzka bilan kuch talab qiladigan 
mashqlarni bajarish kuchni rivojlantirishning asosiy metodi hisoblanadi. 
Jismoniy tayyorgarlikning ortishi bilan ko„proq, meyordagi va meyorga yaqin 
og„irliklardan foydalaniladi.

---

Meyorga yetmagan zo„riqishni qo„llash o„z kamchiliklarga ega. Energiya 
sarflashda meyordan ortiq – muskul butunlay bajara olmay qoladigan darajada 
ishlash samara bermaydi. Kuchni rivojlantirish nuqtai nazaridan aytarli ahamiyatga 
ega bo„ladigani asosan oxirgi o„rinishlar bo„lib, toliqish hisobiga o„ta zo„riqish 
susayadi, ishga ko„proq harakat birligi qo„shila boradi va ko„tarilayotgan og„irlik 
meyoriga yaqin bo„la boshlaydi. Lekin bu urinishlar yarim sharlar po„stlog„i 
funksiyasining susayganligi fonida (chuqurida) bajariladi. Bundan tashqari, 
takrorlash sonini ko„p marotabaliligi shug„ullanuvchilarda befarqlilikni uyg„otadi 
yoki faoliyatga munosabati salbiylashadi, albatta, ular mashq samarasining 
pasayishiga olib keladi. 
O„quvchilarning yoshiga xos xususiyatlar o„zgarishi bilan bog„liq kuch 
mashqlaridan mashg„ulotlarda, ayniqsa, darslarda foydalanish imkoniyati 
chegaralangan. Kichik va o„rta maktab yoshida shaxsiy kuchini rivojlantirishni o„ta 
oshirib yubormaslik lozim. Mashqlar tezlik kuchini rivojlantirishga yo„naltirilsa 
mashqdagi statik komponentlar chegaralanishini ahamiyati muhimdir. Lekin uni 
butunlay chiqarib tashlab bo„lmaydi, chunki statik chuqurlarni qo„llash, ayniqsa, 
qomatning tarbiyalashning yetakchi vositalari hisoblanadi va uni qo„llash 
samaralidir. Yosh o„tishi bilan bu mashqlar kengroq qo„llaniladi. Lekin albatta 
nafas olishning nazorati kuchaytirilishi kerak. Chunki nafasni zo„riqish paytida 
uzoqroq ushlash, ayniqsa, qizlarda salbiy ta‟sirga olib kelishi, hatto ularning 
xushdan ketib qolishlaridek chuqurlar sodir qilishi mumkin.
Maktabda kuch tayyorgarligini olib borishdagi asosiy vazifa tananing orqa va 
qorinning tomonini yirik muskullari guruhini rivojlantirishga yo„naltirilishi, chunki 
qomatning shakllanishi shu muskullarga bog„liq. Rivojlanmaydigan muskul 
guruhlari – tananing qiyshiq muskullari, harakat tayanch apparati muskullari, 
sonning orqa tomoni muskullari va hokazolarni rivojlantirish. “Alpomish” va 
“Barchinoy” testi talab normalari tarkibiga kiritilganligi bejiz emas. 
Kuchni rivojlantirishning tipik vositalari: 7-9 yoshda jismlar bilan umumiy 
rivojlantiruvchi mashqlar, qiyshiq o„rnatilgan gimnastika skameykalariga tirmashib 
chiqish, gimnastika devoridagi mashqlar, sakrashlar, uloqtirishlardir; 10-11 
yoshdagilar uchun – katta muskul tarangligi talab qilinadigan jismlarni ko„tarish 
bilan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar (to„ldirma to„plar, gimnastika tayoqlari va 
h.k.)da, uch usul bilan vertikal kanatga tirmashib, yengil jismlarni uloqtirish va 
boshqalar; 14-15 yoshda – to„ldirma to„plar, katta og„irlikka ega bo„lmagan 
gantellar, kanat (arg„amchi) tortishdek kuch talab qiladigan mashqlar, tortilishlar, 
qo„lda tik turish va boshqalar. To„g„ri o„smirlarda og„irlashtirish maksimal vaznga 
nisbatan 60-70%ni tashkillashi lozim, bundan tashqari, mashqlarni muskul to„la 
bajara olmay qolgungacha bajarish bu yoshdagilarda qat‟iyan ta‟qiqlanadi. 
Qizlardan 13-14 yoshdan boshlab talab qilinadigan nagruzka bolalar uchun talab 
qilinadigan nagruzkaga nisbatan o„z tanasinig maksimal vazni atrofida bo„lishi, 
ko„proq lokalholda muskul guruhlariga kuch mashqlari, tashqi og„irlashtiruvchi 
sifatida gimnastika predmetlari yoki og„ir bo„lmagan jihozlardan foydalanish 
tavsiya etiladi.
Kuchni rivojlantirishda muskul zo„riqishi ko„lami (tirik organizm sodir qiladigan) 
ikki faktorga bog„liq: a) orqa miyaning oldingi shohchalari motoneyronlaridan 

---

muskulga boradigan impulslar; b) shartli ravishda – muskulni o„zining reaktivligi, 
ya‟ni ma‟lum qo„zg„olishlarda javob berish kuchi. Muskulni reaktivligi uni 
fiziologik ko„ndalangi, tolasi yo„g„onligi, uni qo„zg„ala olishi darajasi va boshqa 
to„zilishidagi bir qancha xususiyatlariga, markaziy nerv sistemasiga, trofik 
adrenalinsimpatik tizimi orqali amalga oshiriladigan ta‟siriga va shu daqiqadagi 
muskul uzunligi va boshqa chuqurlar, faktorlarga ham bog„liq. Muskul zo„riqishi 
darajasini zudlik bilan o„zgartirishda unga keladigan samarali impulslar xarakteri 
yetakchi mexanizmlardan biri hisoblanadi.
Yuk (og„irlik) ko„tarish bilan mashqlanish o„zining universalligi bilan qulay bo„lib, 
ular yordamida faqat eng kichik muskullar guruhigagina emas, xatto eng yirik 
muskullar guruhiga ham ta‟sir etish mumkin. Ularni dozalash oson. Lekin bir qator 
salbiy xususiyatlari ham mavjud. Og„irlik bilan ishlash mashqlarida dastlabki 
chuqur muhim rol o„ynaydi. U albatta yukni statik holda ushlashni talab qiladi. 
Agarda yukni massasi og„ir bo„lsa dastlabki chuqurda turish qiyinlashadi. Bu o„z 
navbatida harakatni hal qiluvchi fazasida diqqatni konsentratsiyalashda 
qiyinchilikni yuzaga keltiradi. Bundan tashqari ahamiyatli massaga ega bo„lgan 
snaryadga birdaniga katta tezlik berish qiyin, xohlaysizmi yo„qmi harakatning 
birinchi qismi (boshlanishi) sekin bajariladi. Harakat ritmi majburiy astalik bilan 
ortib boruvchi bo„ladi. Bu o„z navbatida lozim bo„lgan muskullar guruhiga 
zo„riqish berishda qiyinchiliklarga sabab bo„ladi. 
Egilib yana asli chuqurga qaytadigan jihozlardagi qarshiliklarni yengish bilan 
mashqlanish uchun harkatni oxiriga borib zo„riqishni ortirilishi xarakterlidir.
O„z tanasi og„irligini yengish bilan bajariladigan mashqlar odatda gavdaning 
tayanch apparatlari yordamida bajariladi. Bunda tananing muskul apparati kuch 
namoyon qilishda yutqazadi, ya‟ni bir oz tayanish (proksimal)dan yuqori 
bo„lmagan kuch sarflaydi xolos. Oqibatda qandaydir harakatda tananing shaxsiy 
vazni yoki uning og„irligiga teng qarshilikni yengish kerak bo„lsa bu kuch 
namoyon qilish nuqtai nazaridan ancha yengil kechadi. Masalan, devorga suyanib 
kaftga tayanib qo„lda turishda qo„llar tirsakda bukib to„g„rilanganda o„z vazni 
uchun sarflangan kuch shu vazndagi shtangani kutarishdan yengilroq tuyuladi.
Jismoniy sifatlar insonni ma‟lum yoshdan navbatdagi yosh kategoriyasiga o„tishi 
bilan tabiiy ravishda o„zgaradi. Bunday o„zgarish yosh bilan bog„liq bo„lgan 
rivojlanishlar yoki o„zgarishlar deb tushuniladi. Yosh bilan bog„liq jismoniy 
sifatlarni rivojlanishi nisbatan sekin va notekis boradi.
Jismoniy sifatlarni rivojlantirishning asosida organizmning ish qobiliyatini 
boshlang„ich darajasini oshirish maqsadida oshirib berilgan yuklamalarga javob 
bera olishi xususiyati unga javoban reaksiyasi deb tushuniladi. Organizm jismoniy 
yukga o„zidagi mavjud zahiralarini jalb qilish orqali javob beradi. Mashq bajarish 
davomida energiya resurslari sarflanadi, asta-sekinlik bilan charchoq his qila 
boshla-nadi. Charchoq hosil bo„lgan mashg„ulotdan so„ng ish qobiliyati pasaygan 
holda qoladi, so„ng u asta-sekinlik bilan tiklana boshlaydi. Ish qobiliyatini 
tiklanishi ish boshlangungacha bo„lgan chuqurga yetib uni ortishi davom etaveradi 
(bu fiziologik qonun), shunday qilib organizm energiya resursini son jihatdan 
sarflanganini tiklab ulguradi. Bunday yuqori tiklanishda ish qobiliyatini oshgan 
fazasi vujudga keladi. Bu faza bir oz vaqt ichida ushlanib turadi va so„ng dastlabki 

---

chuqurga pasayadi. Shunday qilib jismoniy mashqlar bilan shug„ullanish 
mashg„ulotlaridan so„ng organizmni chuqurida uchta fazani kuzatish mumkin: 
charchash, dastlabki chuqur darajasigacha tiklanish, ish qobiliyatini dastlabki 
darajadan yuqoriroq ortishi.
Agarda keyingi mashg„ulot charchash fazasiga to„g„ri kelib qolsa charchoqni 
ustma-ust to„planishi sodir bo„lib u tolishga aylanadi.
3
Shug„ullanish organizmning energiya resurslarini tiklanish fazasiga to„g„ri kelsa 
ish qobiliyati aytarli darajada oshmasligi, ish qobiliyatini yuqori darajadaligiga 
to„g„ri kelsa organizm jismoniy yukga tayyorligi, katta hajmda mashq bajarishni 
uddalay olishligi amaliyotda va fanda isbotlangan. Shunga ko„ra trenirovkalar 
organizmni yuqori ishchanlikka ega bo„lgan fazalarda o„tkazilsa shug„ullanganlik 
darajasi doim o„sishi kuzatilmoqda. Masalan, kuch talab qiladigan mashqlar bilan 
shug„ullanish mashg„ulotlarining chastotasi qator faktorlarga, xususan, 
shug„ullanuvchilarning tayyorlanganligiga bog„liq. Tajribada isbotlanishicha 
shug„ullanishni endigina boshlaganlarda mashg„ulotlarni haftada uch marotaba 
o„tkazish, 1, 2 yoki 5 marotabali mashg„ulotlar ham yuqori samara bergan, yuqori 
malakali sportchilarda esa mashg„ulotlar chastotasi ko„proq.
Shug„ullanganlik faqat tizimli mashg„ulotlardagina ortadi va uni to„xtatish bilan 
shug„ullanganlikni keskin pasayishi kuzatiladi. Jismoniy tarbiya jarayonida 
tanaffuslarga yo„l qo„yilmaydi. Chunki mashg„ulotni ijobiy effekti yo„qoladi. 
Ijobiy effekt foni (soyasi) muhimdir. Zararli o„zgarishlar tanaffusning 5-7 
kunlaridayoq keskin namoyon bo„ladi. Muskul kuchi ozayadi, harakat tezligi 
susayadi, chidamlilik yomonlashadi. 
Jismioniy tarbiya jarayonining – jismoniy sifatlarni rivojlantirishning uzluksizligi 
jismoniy kamolotga erishish uchun optimal sharoit yaratadi. Nagruzkani 
intensivligi va hajmi, dam olish bilan shug„ullanishni (nagruzkani) to„g„ri 
navbatlashuvini tizimliligi bo„zilishi, juda ham yuqori yoki past yuklama tanlash, 
mashg„ulotlardan kutilgan natijaga olib kelmasligiga sabab bo„lishi mumkin va u 
amalda isbotlangan. 
16 Abdullayev A., Xonkeldiyev Sh. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti. o„quv qo„llanma Toshkent., O„zDJTI, 
2005 yil - 300 b.