Lisenziyalarla mübadilə üzrə beynəlxalq möqavilələrin növləri və məzmunu
Yüklə 127 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- V.İ. Sinetskiy – «Osnovı kommerçeskoy deətelğnosti»
|
Mövzu
Lisenziyalarla mübadilə üzrə beynəlxalq möqavilələrin növləri və məzmunu PlanI. Texnoloji mübadilə və intellektual mülkiyyət anlayışı və onunla beynəlxalq mübadilənin xarakterik xüsusiyyətləri. II. İntellektual mülkiyyət və texnologiya ilə lisenziya mübadiləsinin təşkili və iştirakçıların qarşılıqlı münasibətləri. III. Lisenziya mübadiləsi üzrə beynəlxalq müqavilələrin növləri, onların məzmunu və əsas şərtlərinin xarakteristikası. Giriş Müasir qlobalizasiya şəraitində dünya ölkələri arasında elmi-texniki biliklərlə mübadilə prosesi demək olar ki, zərurətə çevrilmişdir. Bu əsasən ölkələrin inkişaf səviyyələri arasındakı fərqlərlə əlaqədardır, belə ki, əksər inkişaf etmiş ölkələrdə elmi-texniki tərəqqinin yüksək təşəkkülü, NİOKR xərclərinin yüksək səviyyəsi, həmçinin ümumi iqtisadi inkişaf nəticəsində digər ölkələrlə – iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrə ixrac imkanını yaradan elmi-texniki biliklər meydana çıxmışdır. Əlbəttə, elmi-texniki biliklərlə mübadilə prosesi inkişaf etmiş ölkələrin öz aralarında da aktiv şəkildə mövcuddur. Ümumiyyətlə, bu mübadilə prosesində xüsusi növ əmtəə – yalnız elmi dəyərə deyil, həmçinin kommersiya dəyərinə malik olan intellektual əmək nəticələri (patentləşdirilmiş və ya patentləşdirilməmiş), əmtəə-xidmət nişanları, sənaye nümunələri, nou-hau çıxış edir. Lisenziya mübadiləsi üzrə beynəlxalq müqavilələrin məzmunu istehsal yeniliklərinin və elmi tədqiqatların nəticələrinin tətbiqi ilə bağlı olan elmi – texniki əlaqələrin yaradılması ilə əlaqədardır. Lisenziya müqavilələri əsasən lisenziya əməliyyatının istifadəsi və ya lisenziya məhsulu istehsalının təşkili ilə bağlı kompleks qarşılıqlı əlaqələr ilə ifadə olunur. Buraya həmçinin məhsulun realizasiyası, müəssənin idarə edilməsi və s. ilə bağlı istehsal əlaqələri, maliyyə münasibətləri də daxildir. I. Texnoloji mübadilə və intellektual mülkiyyət anlayışı və onunla beynəlxalq mübadilənin xarakterik xüsusiyyətləri. Dünya ölkələrinin texniki inkişaf səviyyələrindəki fərqlərlə əlaqədar olaraq beynəlxalq texnoloji mübadilə prosesi meydana çıxmışdır. Dünya təsərrüfatları milli iqtisadiyyatların inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq, texniki iqtisadi kateqoriya kimi maşınlı sənayeyə əsaslandığı üçün inkişaf etməkdə olan ölkələrdə texniki biliklər inkişaf etmiş ölkələrdəki istiqamətlərdə inkişaf etmişdir. Beynəlxalq praktikada texniki cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələr əsasən xaricdən mədaxil olunan texnoloji biliklər əsasında tərəqqi tapırlar. İyirminci əsrin ikinci yarısında ETT-nin yüksək inkişaf templəri son onillilərdə dünya əmtəə ticarəti dövriyyəsində xüsusi növ əmtəənin – elmi texnoloji biliklərin çəkisini sür’ətlə artırmışdır ki, hazırda dünya ölkələri arsında arasında texnoloji mübadilə prosesi gedir. Beynəlxalq texnoloji mübadilə anlayışı iki əsas mə’na daşıyır: geniş mə’nada o, ölkələr arasında istənilən elmi-texniki bilik və təcrübənin mübadiləsi kimi, dar mə’nada isə konkret texnoloji proses üçün nəzərdə tutulmuş elmi-texniki bilik və təcrübənin mübadiləsi kimi başa düşülür. Texnologiya kommersiya və ya qeyri-kommersiya yolları ilə ötürülür. Geniş mə’nada texnoloji mübadilə qeyri-kommersiya yolu ilə mübadilə olunur:
Dar texnoloji mübadilə isə əsasən kommersiya vasitəsilə həyata keçirilir:
Kommersiya formasında texnoloji mübadilənin mövcudluğu onu xüsusi növ əmtəəyə çevirir. Yeni texnologiyanın alıcıları elmi-texniki biliklər və artıq yaradılmış istehsal texnoloji prosesləri əldə edir. Bu texnologiya istehsal kapitalı elementi kimi çıxış edərək daha yüksək rəqabətablı məhsul istehsalına şərait yaradır, nəticədə məhsul buraxılışının istehsal xərcləri aşağı düşür və mənfəət müəyyən müddət üçün artır. Yeni texnologiya əsasında buraxılan məhsulun rəqabəttablılığı həmin texnologiyanın yayılma miqyasları ilə tərs mütənasibdir. Belə ki, texnologiya bir çox şirkətlər tərəfindən mənimsənildikdə və ya daha mütərəqqi texnologiya yarandıqda əlavə mənfəət itirilir. Deməli elmi-texniki biliklərin və istehsal-idarəetmə təcrübəsinin inhisarlaşma dərəcəsi yüksək olduqca şirkətin uyğun əmtəə bazarında mövqeyi möhkəm olur. Qeyd edilməlidir ki, texnologiya NİOKR və onun tətbiqi xərgləri ilə əlaqədar olan yüksək dəyərə malikdir ki, bu dəyər də hissə-hissə son məhsulun üzərinə keçir və ödənilir. Yeni texnologiya yaradıcıları ya onun əsasında təşkil edilmiş məhsul buraxılışı ilə, ya da mə’nəvi cəhətdən köhnəlməyənədək həmin texnologiyanın satılması ilə xərclərini ödəyir və həmçinin mənfəət əldə edirlər. Texnologiya mübadiləsi iki əsas alıcı qruplarına yönəlir: çoxmilli korporasiyaların xarici filial və qız müəssələri; müstəqil firmalar. Çoxmilli korparasiyalar tərəfindən yeni texnologiya əsasən öz filial qız müəssələrinə ötürülür. Bunun isə konkret səbəbləri mövcüddur. (NİOKR xərcləri azalır və cizli informasiyanın TMK xaricinə çıxmasının qarşısı alınır; texnologiya üzərində monopol nəzarət maksimum mənfəət götürülməsini təjhizat’min edir və s.) Texnologtya satışı zamanı digər ölkələrinin bazarlarına rahat daxil olma imkanı qazanılır və xaricə əmtəə və xidmət ixrac olunur. Müstəqil firmalara texnologiya satışı isə onun üzərində monopol nəzarətin itirilməsi ilə nəticələnir. Həmçinin yeni elmi-texniki biliklərə yiyələnən alıcı perspektivdə güclü rəqibə çevrilə bilər. Eyni zamanda satıcı da səhmdar kapitalında paya malik olmağa, texnologiyanı öz avadanlıqları ilə satmağa və ondan monopol istifadə hüququnun itirilməsini kompensasiya edən maksimal gəlir əldə etməyə çalışır. Qeyd edək ki, müstəqil firmalara əsasən NİOKR xərcləri aşağı olan sahələrin texnologiyası satılır. (metallurgiya, metal e’malı, tekstil və tikiş sənayesi və s. sahələr). Texnologiya onun həyat dövrü, yaranması, unikallılığı, davamlılıq müddəti və s-dən asılı olaraq bir neçə qrupa bölünür: Unikal texnologiya. Bu qrupa rəqib firmalara ondan istifadə etməyə imkan verməyən patentli ixtiralar, elmi-texniki biliklər və nou-hau aiddir. Bu texnologiya yüksək texniki səviyyəli, tam yeni olmaqla istehsalda tam ponopoliya halında tətbiq edilir. Unikal texnologiyanın bazarda qiyməti onun yarada biləcəyi maksimal mənfəət əsasında müəyyən edilir. Proqressiv texnologiya. Digər potensial rəqiblər tərəfindən istifadə edilən texnologiyalara nisbətən daha mütərəqqi elmi-texniki biliklər bu qrupa daxildir. Bu cür texnologiyanın proqressivliyi müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif tətbiq şəraitində müxtəlif cür firmalaşa bilər. Proqressiv texnologiya patentlə müdafiə olunur və yüksək “nou-hau” ya malik deyil, lakin kifayət qədər yüksək istehsal üstünlükləri onun alıcılarına mənfəət əldə etməyə imkan verir. Unikal və proqressiv texnologiyanın bazar qiymətləri uyğun sahələrdə istifadə edilən uyğun texnologiyanın orta bazar qiymətlərindən yuksək olur. Ən’ənəvi texnologiya. Orta istehsal səviyyəsinə malikdir və uyğun sahələrdə bir çox istehsalçılar fəaliyyət göstərir. Bu texnologiya alıcılara heç bir elmi-texniki üstünlüklərə tə’minat vermir və əlavə mənfəət götürülməsi ehtimalı da aşağıdır. Ən’ənəvi texnologiyanın yeganə üstünlüyü onun qiymətinin nisbətən aşağı olmasıdır. Mə’nəvi köhnəlmiş texnologiya. Uyğun sahələrdə çoxlu analoq məhsulları mövcud olan istehsal texnologiyasıdır. Bu texnologiya alıcının texnoloji geriliyini daha da artırır. Texnologiya mübadiləsinin əsas vasitəsi hazırda lisenziya ticarətidir. Lisenziya ticarəti texnologiyadan istifadə hüququnun sahibindən alıcıya keçməsini tə’min edir. Lisenziyaların predmetlərini isə aşağıdakılar təşkil edir: patentli ixtiralar; sənaye nümunələri; əmtəə nişanları; nou-hau. İxtiralar üçün patentlər, sənaye nümunələri, əmtəə və xidmət nişanlarının qeydiyyat sertifkatları, nou-hau sənaye mülkiyyətinə aiddir və 1883-cü il Paris Konvensiyası ilə qorunur. Sənaye mülkiyyəti və müəllif hüquqları birlikdə intelektual mülkiyyət anlayışına aiddir.
мцлкиййяти интеллектуал мцлкиййят  
  
  
ноу-щау
мцяллиф щцгуглары 
İxtiralar (invention) yenilik və özünəxas yenilikləri ilə birlikdə texniki prosesdir. Bu proses nəticəsində müəyyən tələbatlar geniş mə’nada ödənilir. Texniki proses o zaman ixtira sayılır ki, onun mahiyyəti əvvəllər dünyanın heç bir ölkəsində açılmamışdır. İxtiranın mahiyyəti isə sadəcə onun nəşri və ya nümayiş etdirilməsi, həmçinin açıq şəkildə tətbiq edilməsi nəticəsində cəmiyyətə aydın ola bilər ki, bu da yeniliyin itirilməsi deməkdir. Texniki-proses müsbət effekt verməklə bərabər, həm də özünəxas elementləri ilə seçilməlidir: onun bütün əlamətləri yeni olur; onun bə’zi elementləri yeni, bə’ziləri isə artıq mə’lum ola bilər; bütün əlamətlər artıq mə’lum olanlardır, onların mahiyyəti isə yenidir. Oxşar eynicins ixtiralar analoq, nisbətən oxşar olan ixtiralar isə protatip adlanır. İxtiralar patent vasitəsilə qorunur. Patent- ixtiranın yeniliyini və onun sahibini təsdiq edən, sahibinə ixtiradan monopol istifadə hüququ verən dövlət tərəfindən təqdim olunan rəsmi sənəddir. Patentin qüvvədə olma müddəti (adətən 15-20 il) dövlət qanunvericiliyi ilə müəyyən edilir. Əgər ixtira patent sahibinin icazə olmadan istifadə edilirsə, bu zaman patent sahibi məhkəməyə müraciət etmək və dəyən maddi zərərin ödənilməsini tələb etmək hüququna malikdir. Patent sahibi həmçinin digər şəxslərə patentləşdirilmiş ixtiradan istifadə etmək üçün lisenziya vermək hüququna da malikdir. Patent sahibinin hüquqlarının tə’minatı üçün yalnız verildiyi ölkədə qüvvədədir. Lakin son zamanlar Avropa patenti yaradılmışdır ki, patent tə’minatı bütün Avropa Birliyi ölkələrdə qüvvədədir. Patent, haqqının ödənilməsi qarşılıqlığında verilir. Avropa patentinin veriməsi ilə də patentin qüvvədə olduğu müddətdə illik rüsumlar tətbiq edilir.əksər ölkələrdə patent müddəti qurtaran zamana yaxınlaşdıqca illik rüsumların miqdarı artır. Adətən firmalar hər hansı ixtira üçün bir patent deyil, daha patent almağa can atırlar ki, bununla da «çətir» adlanan patent bloku yaradırlar, bu isə pioner firmanın texniki fəaliyyət dairəsinə rəqiblərin daxil olmasının qarşısını alır. Ümumiyyətlə, rəqabətin kəskinləşdiyi müasir şəraitdəuğurlu məhsul satışına böyük təkan verən yeniliklərin patent vasitəsilə qorunması hər bir firma üçün digər bazar üstünlükləri qədər vacibdir. Patent sahibi bazar rəqiblərinin fəaliyət sahələrini məhdudlaşdırmaqla həm daxili, həm də xarici bazarlarda prespektivli seqmentlərə sahib olur. Həmçinin patentin mövcudluğu müəyyən mə’nada tələbatın stimullaşdırılmasına effektiv də tə’sir edir. Yeni ixtiraların qorunması funksyasından əlavə patent həmçinin ETT-nin nailiyyətləri haqqında mühüm informasiya mənbəyi rolunu da oynayır. Xüsusi patent fondları vasitəsilə qanuni olaraq lisenziya obyektləri haqqında mə’lumat əldə etmək, yeni ixtiraların yaranmasını izləmək və elmi tədqiqatların analizini aparmaq mümkündür. Praktiki olaraq bütün iri firmaların patent fondları mövcuddur. Qeyd etmək lazımdır ki, mütəxəssislərin rəyinə görə patentlərlə qorunan elmi-texniki informasiyanın 80%-inə heç bir digər mənbədə rast gəlmək mümkün deyil. Sənaye nümunələri (industrial design) məsulunun xarici görünüşünü müəyyən etmək üçün yaradılan yeni bədii-konstruktor firmasıdır. Sənaye nümunəsi vasitəsilə məhsul üçün monopol forma – ornament yaradılır və o, patentləşdirilmə imkanına malikdir. Əmtəə nişanı (trademark) müxtəlif firmaların eynicins əmtəələrinin fərqləndirilməsi üçün müəyyən qaydalarla qeydiyyata alınmış nişanlardır. Əmtəə nişanları adətən hərfi və ya qrafiki təsvirdən ibarət olur. Xidmətlərin identifikasiyası üçün isə xidmət nişanından istifadə edilir. Müəllif hüququları (copyright) forma, məqsəd, xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq bütün yaradıcılıq işlərinə (mühazirə, məqalə, hesabat, broşura, kitab, texniki mə’lumat, instruksiyalar, şəkillər və s.) aid olan hüquqlardır. Müəllif hüququ ilə qorunan heç bir obyekt müəllif və ya onun səlahiyyətli nümayəndəsinin razılığı olmadan istifadə edilə bilməz. Müəllif hüquqları milli qanunvericiliklə, beynəlxalq səviyyədə isə 1886-cı il Bern və 1952-ci il Ümumdünya Konveksiyası ilə qorunur. Nou-hau. Patent lisenziyaları ilə yanaşı ixtira üzərində xalis monopoliyaya malik sahibkar tərəfindən nou-hau’ya verilən qeyri-patent lisenziyalarda mövcüddur (bu lisenziyalar patentləşdirilməmiş ixtira və konfedensial istehsal təcrübələrinə verilir). Nou-hau termini ilk dəfə ABŞ-da tətbiq edilmişdir və «necə etməyi bilmək» məə’nasını verir. Əvvələr lisenziya razılaşmalarında ixtiradan istifadə nəticəsində yaradılan məhsulun istehsalı üçün zəruri texniki biliklərin alıcıya ötürülməsi şərti də öz əksini tapırdı. Sonralar texnologiyanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq bu texnoloji biliklər nou-hau şəklində formalaşaraq yarıca lisenziya obyektinə çevrildi. Ümumiyyətlə nou-hau ixtira xarakterli olub konfedensial saxlanır, lakin müvafiq qanunvericiliyə uyğun olmadığından patentləşdirilə bilmir, buna görə də nou-hau üçün əsas müdafiə vasitəsi onların kommersiya sirri kimi saxlanılmasıdır. Nou-hau’ya aşağıdakılar aiddir: predmetlər: patentləşdirilməmiş sənaye nümunələri, maşınlar, instrumentlər, ehtiyyat hissələri və s; texniki sənədlər: düsturlar, hesablamalar, çertyojlar, sxemlər, patentləşdirilməmiş ixtira sənədləri və s; instruksiyalar: istehsal prosesi və məhsulun istifadəsi üçün izahatlar, praktiki məsləhətlər və s. Beynəlxalq praktikada texniki kömək və nou-hau ötürülməsi liə müşaiyət olunan patentli lisenziyalara daha çox təsadüf edilir. İkinci yerdə yalnız nou-hau lisenziyaları və sonrakı yerdə isə nou-hau ötürülməsini nəzərdə tutmayan xalis patent lisenziyalarıdır. Nou-hau razılaşmalarında patent müdafiəsi olmadığından müqavilədə nou-hau biliklərinin həm müqavilə müddəti ərzində, həm də bu müddət bitdikdən sonra yayılmasının qarşısını alan şərtlər əks olunur. Lisenziatın nou-hau’dan istifadəsini məhdudlaşdıran şərtlər aşağıdakılardır: əldə edilən təcrübə və biliklər müqavilə müddəti ərzində əv bu müddət bitdikdən sonra 5 il müddətində üçüncü tərəfə ötürülməməlidir; məhsul üzərində, həmçinin reklam sənədlərində məhsulun hansı firmanın lisenziyası ilə hazırlandığı göstərilməlidir; Nou-hau üzrə üçüncü tərəfə sublisenziyalar verilməlidir. II. İntellektual mülkiyyət və texnologiya ilə lisenziya mübadiləsinin təşkili və iştirakçıların qarşılıqlı münasibətləri. Lisenziya satışı lisenziya müqaviləsinin bağlanması ilə həyata keçirilir. Müqavilə bağlandıqdan sonra lisenziya predmetinin mülkiyyət hüququ lisenziarda qalır, lisenziat isə müəyyən şərtlər və müddət ərzində ondan istifadə etmək hüququna malik olur. Lisenziya predmeti bir çox tələblərə cavab verməlidir: yüksək texniki səviyyə; sənaye cəhətdən asan mənimsənilmə; predmetin patentlə müdafiəsi və s. Lisenziya müqaviləsi bağlanarkən lisenziatın düzgün seçilməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, ABŞ-da lisenziat seçilərkən bir çox göstəricilər analiz edilir: Firmanın hüquqi vəziyyəti və işgüzar aləmdə reputasiyası; Maliyyə vəziyyəti; Firmanın kommersiya fəaliyyəti; NİOKR və istehsalat; satış imkanları; informasiya tə’minatı; digər məsələlər. Potensial lisenziatın əsas keyfiyyəti onun qısa zamanda yeni texnologiyanı mənimsəməklə rentabelli istehsalatı təşkil etməsidir. Lisenziya satışı zamanı əsas məsələlərdən biri də lisenziya qiymətlərinin müəyyən edilməsidir. Lisenziyanın əsas dəyəri isə lisenziya obyektinin istifadəsi zamanı müəyyən edilə bilər. Bu zaman bir çox amillər nəzərə alınmaqla qiymət müəyyən olunur:
Əgər lisenziya haqqı periodik faiz ayırmaları (royalti) şəklində ödənilərsə, bu zaman lisenziyanın qiyməti aşağıdakı düsturla hesablanır: 
burada
Vi i ilində məhsul buraxılışı həcmi; Zi i ilində məhsul vahidinin qiyməti; Pi i ilində royaltinin həcmi; T müqavimlə müddəti (texnologiyanın mənimsənilmə müddəti nəzərə alınmamaqla.) Bütün müqavilərlərdə olduğu kimi lisenziya müqavilələrində də tərəflərini – lisenziar və lisenziatın vəzifə və öhdəlikləri öz əksini tapır: Lisenziarın vəzifələri ilk növbədə müqavilə predmetindən asılıdır və bütün hallarda o, lisenziatın ona verilən imkanlarından istifadə etməsini tə’min etməlidir. Müqavilədə lisenziar tərəfindən lisenziata göstərilən bütün elmi və texniki yardımların həcmi, qayda və formaları əks olunmalıdır. Həmçinin istehsal sirrlərinin daha tez mənimsənilməsi üçün lisenziar tərəfindən qarşı tərəfin müəssəsinə mütəxəssis qrupu e’zam edilir. Bə’zən istehsalatın daha tez həyata keçirilməsi üçün lisenziar tərəfindən xammal və digər materiallar ilə tə’minat məsələsi də lisenziya müqaviləsində əks olunur. Lisenziar müqavilə predmeti olan ixtiranın yeni olmasına mə’suliyyət daşıyır. Yə’ni müqavilə bağlanana qədər və müqavilə müddəti ərzində həmin ixtiradan istifadə hüququ olmayan tərəflər ondan istifadə edə bilməzlər. Lisenziar ötürülən patent hüquqlarına görə mə’suliyyət daşıyır və lisenziatın da onlardan maneəsiz istifadə etməsini tə’min etməsidir. Bu şərt müqavilədə əks olunmadıqda lisenziar tərəfindən patent hüquqları ödənilməzsə bu zaman patent qüvvədən düşür. Bu isə müqavilənin pozulmasına və lisenziatın zərər çəkməsinə səbəb olur.
Müqavilə predmetindən düzgün və səmərəli istifadə olunması da lisenziatın əsas vəzifələrindən biridir. Bunun üçün lisenziya predmetindən istifadə üzrə kommersiya əməliyyatının dəqiq başlanma vaxtı müqavilədə əks olunur. əgər müəyyən müddətə lisenziat məhsul istehsalına başlamazsa lisenziyadan istifadə hüququndan məhrum olur və lisenziar bu hüquqları istənilən üçüncü tərəfə sata bilər. Lisenziat buraxılan məhsulun keyfiyyətinin texniki sənədlərdə, göstərilmiş standartlara uyğun olmasına görə mə’suliyyət daşıyır. Bu məsələnin lisenziar üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Çünki, əks halda lisenziarın kommersiya reputpsiyası zərər çəkir. (Məsələn, əgər lisenziat onun əmtəə nişanından istifadə edərsə.) Lisenziya müqaviləsi müddəti ərzində lisenziat lisenziya məhsuluna oxşar, onunla rəqabət apara biləcək ayrıca məhsul istehsalı ilə məşğul ola bilməz. Lisenziya məhsulu üzrə reklam işləri lisenziat tərəfindən həyata keçirilir və əgər müqavilədə qeyd edilsə bütün reklam materiallarında məhsul lisenziar – firmanın adı altında təqdim edilir. Əgər lisenziya predmetinə lisenziat tərəfindən patentablı ixtira – əlavələr edilibsə, onlardan istifadə hüququ razılaşma ilə lisenziara də verilə bilər. Ümumiyyətlə, lisenziat predmetə əlavələr etdikdə, razılaşmaya əsasən lisenziarı bu haqda xəbərdar etməlidir. Müqavilə bağlanması və yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar rüsum, vergi və s. xərclər, həmçinin valyuta ödəmələri və köçürmə xərcləri lisenziat tərəfindən ödənilir.
Patent müddəti qurmağa az qaldıqda uzunmüddətli lisenziya müqaviləsi lisenziar üçün daha sərfəli olur. Çünki patent patent müddəti qurtardıqdan sonra da o, lisenziya haqqı əldə edir. Həmçinin bu zaman istehsal sirrləri də lisenziya müqaviləsi müddəti bitənədək yayılmır və bununla da lisenziar özü həmin məhsulla bazara çıxma imkanlarını əlində saxlayır. Əvvəllər lisenziya razılaşmaları 15-20 illiyə bağlanırdı. Müasir şəraitdə isə texniki tərəqqi nəticəsində maşın və konstruksiyaların daha sür’ətli mə’nəvi aşınması və bə’zi ölkələrin məhdudlaşdırıcı qanunvericilik tədbirləri həyata keçirilməsi nəticəsində bu müddət kəskin azalmış və hazırda 5-10 ilə bərabərdir. İxtira, sənaye nümunələri və əmtəə nümunələri hüquqlarının qorunması beynəlxalq tənzimləmə prosesinin aktiv vəzifələridir. Bu sahədə əsas beynəlxalq razılaşma sənaye mülkiyyətinin qorunması üzrə Paris konvensiyasıdır. Bu konvensiya ilk dəfə 1883-cü ildə Parisdə 11 dövlət tərəfindən imzalanmışdır, sonralar isə konvensiyaya dəfələrlə əlavələr edilmişdir. Ümumiyyətlə sənaye mülkiyyətinin qorunması üzrə konvensiya bir növ Beynəlxalq ittifaq yaratmışdır (Paris ittifaqı). Paris konvensiyasının əsas məqsədi xarici vətəndaşlar tərəfindən əmtəə nişanlarının qeydiyyatı, ixtira və sənaye nümunələrinin patentləşdirilməsi üzrə daha güzəştli şərtlərin tətbiq olunmasıdır və həmçinin qeyd edilməlidir ki, konvensiya beynəlxalq əmtəə nişanı, beynəlxalq sənaye nümunəsi və beynəlxalq patent yaradılması işində fəaliyyət göstərmir. Konvensiyanın əsas fəaliyyət prinsipləri aşağıdakılardır: milli rejim prinsipi; konvensial prioritet hüququ; patentlə verilən müstəsna hüquqdan sui-istifadənin qarşısının alınması prinsipi. Milli rejim prinsipi üzv ölkələrin bütün vətəndaş və firmalarına sənaye mülkiyyətinin qorunması üzrə bərabər hüquqların verilməsini nəzərdə tutur. Həmçinin konvensiya ölkələrində yaşayan və ya firmaları fəaliyyət göstərən qeyri-vətəndaşlar üçün də eyni hüquqları tə’min edir. Konvensial prioritet hüququna görə konvensiya üzvü olan ölkədə patentə verilən sənəd bir il ərzində prioritet hüququna malik olur. Buna praktikada daha çox təsadüf olunur, btr ölkə daxilində patentləşdirilən ixtira digər ölkədə qeyri-patentli vəziyyətdə mövcud ola bilər, lakin konvensial prioritet hüququna malik ölkə ixtiranı bir çox ölkələrdə patentləşdirə bilər. Patentlə verilən müstəsna hüquqdan sui-istifadənin qarşısının alınması prinsipi müstəsna hüquqlu patent sahibinin həmin patentdən özünün, həm də digərlərinə ondan istifadəyə icazə verilməsi kimi hallərın qarşısını alır. Belə hallarda Konvensiyanın qərarı ilə məcburi lisenziyalar tətbiq edilir və digər bu sui-istifadənin qarşısını lazımınca alırsa, bu zaman patent sahibi ixtira üzərində hüquqlarını itirə bilər. Paris konvensiyası həmçinin xarici ölkələrdə sənaye nümunələrinin və əmtəə nişanlarının qorunma prosesini də tənzim edir. Sənaye nümunələri və əmtəə nişanları üçün patentləşdirmə priaritetinin müddəti 6 aydır. Paris konvensiyası ölkələri 1891-ci ildə əmtəə nişanlarının qeydiyyatı üzrə Madrid konvensiyasını, 1973-cü ildə isə eyni məsələ üzrə Vyanada daha ətraflı razılaşma imzalanmışlar. 1970-ci ildə Vaşinqtonda ixtiraların eyni zamanda bir neçə ölkədə qorunmasına tə’minatverən patent kooperasiyası haqqında razılaşma sənədi imzalanmışdır. İntelektual mülkiyyətin qorunması haqqında razılaşmalar da mövcuddur. 1973-cü ildə Münhen konfransında Avropa patenti haqqında konvensiya imzalanmışdır. Belə ki, hər bir konvensiya üzvü olan ölkədə (Avropa ittifaqı ölkələri istisna olmaqla) vnrilən patent milli xarakterini, Avropa İttifaqında ölkələrində isə Birlik patenti xaraktkrini daşıyır. Avropa patent təşkilatı (European Patent Organition, EPO) da bu konvensiya əsasında yaradılmışdır. Avropa patenti sahibinə 20 illik patent qorunması tə’minatı ilə verilir. Avropa patent təşkilatı 1993-cü ildə intelektual mülkiyyətin qorunması haqqında qanunvericiliyə və patentləşdirmə orqanlarına malik olan qeyri-üzv ölkələr ilə Avropa patentinin tə’sir istiqamətlərinin genişləndirilməsi üzrə razılaşma əldə olunmuşdur. EPO-nun əsas fəaliyyət məqsədləri aşəğıdakılardır: avropa patentlərinin verilməsi; ixtiraların qorunması üzrə Avropa ölkələri arasında əməkdaşlığın genişləndirilməsi; vahid patent sistemi vasitəsilə patent qorunmasını möhkəmləndirmək; avropa patentinin verilmə müddəti üç ildən artıq davam edir və üç fazadan ibarətdir: haaqa, Berlin - zayavka verilməsi, onun yoxlanması, patent axtarışları və nəticələrin dərci; Münhen – ekipertiza: patent verilməsi və ya rədd edilməsi; Münhen – sairə işlər. EPO avropa patentlərinin verilməsi haqqında konvensi tekstlərini, aylıq «Xidməti xəbərlər», həftəlik «Avropa patentinin siyahısı», illik hesabatlar, e’lan monoqrafiyalar və s. dərc etdirərək öz fəaliyyəti haqqında hesabatlar verir. Avropa patent informasiyası və sənədləşdirmə sistemi (European Patent Information and Documentation System, EPIDOC) 50-dən artıq ölkənin patent informasiyalarını təqdim edir. Beynəlxalq patent informasiya mərkəzi (Vyana) patent axtarışları xidməti ilə məşğul olur. Ümumdünya intelektual mülkiyyət təşkilatı (World Intelectual Property Organitation, WIPO) 1967-ci ildə ümumdünya intelektual mülkiyyət təşkilatının yaradılması haqqında Stokholmda imzalanmış konvensiya əsasında 1970-ci ildə yaradılmışdır və ixtisaslaşmış orqan kimi BMT-nin tərkibinə daxildir. WIPO-nun fəaliyyət istiqamətləriəsas iki sahəni əhatə edir: sənaye mülkiyyəti (ixtira, əmtəə nişanı, sənaye nümunələri və modelləri hüquqlarının qorunması) müəllif hüquqları (əsasən ədbiyyat,musiqi, bədii, foto,kinomatoqraf və audio-vizual əsərlərin hüquqlarının qorunması). WIPO aşağıdakı birlik və razılaşmaları idarə edir: Sənaye mülkiyyətinin qorunması sahəsində:
III. Lisenziya mübadiləsi üzrə beynəlxalq müqavilələrin növləri, onların məzmunu və əsas şərtlərinin xarakteristikası. Lisenziya – lisenziarın sənaye mülkiyyəti obyektlərinə olan hüquqlarının lisenziata ötürülməsini tə’min edən yazılı icazə sənədidir. İxtira və nou-hau ticarəti praktikasında lisenziyalar iki qrupa ayrılır:
Lisenziya müqavilələri patentləşdirilmiş ixtiralar üzrə, həmçinin yaxın gələcəkdə patentləşdiriləcək ixtiralar üzrə də bağlana bilər. Beynəlxalq praktikada daha geniş yayılmış lisenziya müqavilələri nou-hau istifadə hüquqlarının injinirinq xidmətləri və patentləşdirilmiş ixtiradan istifadə hüquqları ilə birgə kompleks ötürülməsi müqavilələridir. Lisenziyalarla beynəlxalq mübadilə əməliyatları aşağıdakı müqavilə və razılaşmalar əsasında həyata keçirilə bilər:
Lisenziya mübadiləsi üzrə beynəlxalq müqavilələrin məzmunu istehsal yeniliklərinin və elmi tədqiqatların nəticələrinin tətbiqi ilə bağlı olan elmi- texniki əlaqələrin yaradılması ilə əlaqədardır. Lisenziya müqavilələri əsasən lisenziya əməliyyatının istifadəsi və ya lisenziya məhsulu istehsalının təşkili ilə bağlı kompleks qarşılıqlı əlaqələr ilə ifadə olunur. Buraya həmçinin məhsulun realizasiyası, müəssənin idarə edilməsi və s. ilə bağlı istehsal əlaqələri, maliyyə münasibətləri də daxildir. Beynəlxalq ticarət praktikasında tərəflər arasında konkret sazişlərin bağlanması üçün çoxvariantlı tipli lisenziya kontraktları hazırlanmışdır. Lisenziya müqavilələrinin belə tipləşdirilməsi konkret razılaşmaların rəsmiləşdirilməsi prosesinin, daha asan və sür’ətli həyata keçirilməsini tə’min edir. Qeyd edilməlidir ki, bu proses uzunmüddətli və mürəkkəb bir əməliyyat olmaqla bir çox mütəxəssislərin – mühəndislər, elmi işçilər, patent sahibləri, hüquqşünasların və s. iştirakını tələb edir. Tipli kontraktların istifadəsi həmçinin məhkəmə və arbitraj mübahisələrinin asan həll edilməsini tə’min edir. Tipli lisenziya müqavilələri BMT komissiyaları, iri sənaye firmalarının sahə asossasiyaları, beynəlxalq miqyasda lisenziya əməliyyatları həyata keçirən ayrı-ayrı firmalar tərəfindən tərtib olunur. Qeyd edək ki, öz xüsusi tipli lisenziya müqavilələrinə malik olan firmalar, onlarda hər hansı dəyişiklik edilməsinə çox az hallarda razı olur və bununla da kontragentlərə öz şərtlərini diktə edirlər. Lisenziya müqavilələri aşağıdakı bölmələrdən ibarət olur: Peambula; tərəflər; müqavilənin predmeti; texniki sənədlər; üqavilə bağlanan yərazi; tə’minat və öhdəliklər; ödəmələr; təkmilləşdirmə və yeni patenlər; texniki kömək; rüsum və vergilər; informasiya; konfedinsiallığının tə’minatı; mübahisələrin həlli; müqavilənin qüvvəyə minmə və xitam verilmə şərtləri; digər şərtlər. Beynəlxalq lisenziya müqavilələrinin məzmununa aşağıdakı şərtlər daxildir:
Lisenziya müqaviləsinin əsas obyekti patentləşdirilmiş ixtiralardır. Lisenzia müqavilə müddəti ərzində patent sahibinin hüquqlarını tam şəkildə qəbul etməlidir. Lisenziatın patentləşdirilmiş ixtiradan digər məqsədlər üçün istifadə etməməsi və həmçinin ixtiranın texniki effektivliyi baxımından öz öhdəliklərinin sərhədlərini dəqiq, müəyyən etmək üçün lisenziar müqaviləyə texniki tə’minat sənədələrini də əlavə edir. Patentləşdirilmiş ixtira və ya texnoloji prosesin mürəkkəb avadanlıqlarla birgə satışı zamanı müqavilə predmeti kimi həm də no-hau ötürülməsi də çıxış edir. Belə ki, lisenziar layihəni təqdim etməklə yanaşı, onun haqqında tam informasiya və spesifikasiya (çertyojlar, fotoqrafik şəkillər, nümunələr, modellər: işçi və montaj sxemləri və s. sənədlər) təqdim etməli, həmçinin istehsal təcrübəsinin və sirlərinin ötürülməsi üçün lisenziatı müəssəəsinə texniki mütəxəssis he’yətinin e’zam olunmasını tə’min etməlidir. Qeyd edək ki, nou-hau müəyyən patent və ya əmtəə nişanı ilə əlaqədar olmaqla istər müqavilə müddəti ərzində, istərsə də bu müddətin bitdiyi vaxt ərzində tamamilə lisenziarın mülkiyyətidir. Lisenziya müqavilələrinin predmeti rolunda əmtəə nişanı da çıxış edir. Əksər hallarda əmtəə nişanı lisenziatı patentləşdirilmiş ixtira və nou-haudan istifadə hüquqları ilə bərabər verilir. Müasir şəraitdə lisenziata patentləşdirilmiş ixtira və ya texnoloji proses texniki bilik və təcrübə, nou-hau, əmtəə nişanlarından istifadə hüquqları birgə təqdim edilir.
Qeyri-müstəsna lisenziya satışı zamanı lisenziar ixtira və ya istehsal sirrlərini lisenziata ötürməklə yanaşı, lisenziya predmetindən müstəqil istifadə hüquqlarını, həmçinin üçüncü tərəfə analoji lisenziya satmaq hüququnu özündə saxlayır. Müstəsna lisenziya satışında isə müqavilədə qeyd olunan şərtlər daxilində predmetdən monopol və ya müstəsna istifadə hüququ lisenziata keçir və bu zaman lisenziar eyni şərtlər və coğrafi ərazi daxilində üçüncü tərəfə analoji lisenziya verə bilməz. Lakin bu zaman pretmetdən lisenziarın müstəqil istifadə hüququ saxlanılır. Həmçinin o, daha əlverişli şərtlərlə, lakin digər coğrafi ərazilərdə həmin lisenziyanı üçüncü tərəfə sast bilər. Lisenziatın hüquqları məhdudlaşdırılmış lisenziyalar məhdud müstəna lisenziyalar adlanır. Lisenziya ticarətində əsasən aşağıdakı məhdudiyyətlər daha geniş tətbiq edilir: lisenziya məhsulunun müstəqil realizasiya hüququndan lisenziatı məhrum etmə, müəyyən region çərçivəsində həmin məhsulun eksportuna qadağa qoyulması,müqavilə predmetinin istifadə sərhədlərinin məhdudlaşdırılması, lisenziya məhsulunu istehsalına, qiymətlərinə məhdudiyyətlərin qoyulması, lisenziyanın qüvvədə olduğu müddətdə lisenziatın xammal, material, detal və istehsal üçün zəruri olan digər elementlərin yalnız lisenziardan alması öhdəliyinin qoyulması və s. Tam lisenziya satışında lisenziat bütün müqavilə müddəti ərzində lisenziyadan istifadəüzrə müstəsna hüquqlar əldə edir. Bu zaman lisenziar ixtira və ya istehsal sirrlərindən müstəqil istifadə və ya digər şəxslərə lisenziya satmaq hüququndan məhrum olur. Tam lisenziya bir növ patentin tam satışını xatırladır. Fərq yalnız ondadır ki, lisenziar müqavilə predmetinin həqiqi sahibi tutumunu saxlayır və müqavilə müddəti bitdikdə ondan istədiyi şəkildə istifadə edə bilər. Müstəsna və tam lisenziyalarla əməliyyatlar zamanı müqavilədə qeyd olunmaqla lisenziarın razılığı ilə lisenziat müqavilə predmetinin daha effektiv istifadəsi üçün üçünjü tərəflərə öz adından sublesenziya təqdim edə bilər. Təqdim edilən lisenziyanın tipi başlıca olaraq lisenziya təqdim olunan ölkənin ərazi və ya bazar həcmindən və ixtiranın xarakterindən asılıdır. Kiçik həcmli bazarlarda bir neçə lisenziatın mövcudluğu nəticəsində yaranan lazımsız rəqabətdən qaçmaq üçün müstəsna lisenziyalar daha münasibdir. Əks halda bu bazardakı rəqabət nəticəsində qiymətlər düşə bilər ki, bu da lisenziya həqlarının azalmasına səbəb olar. (Əgər bu haqlar lisenziyadan istifadənin iqtisadi effektindən asılıdırsa) Müstəsna lisenziyalar kütləvi istehsal və geniş istehlak malları üçün verilir. Tam lisenziyalara isə az hallarda rast gəlinir. Bu lisenziyalar çox zaman böyük xərclər və uzun müddət tələb edən yeni fundamental tədqiqatlara verilir.
Periodik faiz ayırmaları və ya cari ayırmalar (royalti) müəyyən edilmiş faizlə və periodik olaraq (illik, hər kvartal, aylıq) lisenziat tərəfindən ödənilir. Bu ödəmələr müxtəlif üsullarla ayrılır: lisenziya üzrə istehsal edilmiş məhsulun ümumi dəyərindən; bu məhsulun satış dəyərindən; buraxılmış hər vahid məhsulun dəyərindən və s. Müasir lisenziya ticarəti praktikasında periodik faiz ayırmalarının dərəcələri 2-10% arasında dəyişir, daha çox təsadüf olunan isə 3-5%-dir. Faiz stavkaoarının səviyyəsi əsasən lisenziyanın növündən, müqavilə müddətindən, məhsul istehsalı həcmindən, satış qiymətlərindən, daxili və ya ixrac satışından asılı olaraq müəyyən edilir. Daha yüksək stavkalar müqavilə müddətinin ilk illərindən müstəsna lisenziyalar üçün tətbiq edilir. Aşağı stavkalar isə qeri-müstəsna lisenziyalar üçün müqavilə müddəti ərzində və ya daxili bazarda satış zamanı müqavilə müddətinin artırılması hallarında tətbiq edilir. Lisenziya haqlarının səviyyəsi adətən istehsal həcmi və məhsul satışı artımına mütənasib azalır. Lisenziatın gəlir bölgüsündə iştirak. Bu zaman lisenziatın gəlirinin bir hissəsi lisenziar tərəfindən mənimsənilir. Müstəsna lisenziya satışında lisenziar gəlirinin 20-30%-nə, qeyri-müstəsna lisenziyalarda isə 10%-ə qədərinə sahib olur. Bu metoda praktikada çox az hallarda rast gəlinir. Pauşal ödəmələr. Müqavilədə dəqiq qeyd edilmiş lisenziya haqqıdır və aşağıdakı hallarda tətbiq edilir: Lisenziya avadanlıq təchizatı şərtilə verilərkən, tanışlığı az olan firmalara lisenziya satışı zamanı, istehsal sirrlərinə əsaslanan lisenziya verilərkən, lisenziarın lisenziya istifadəsində kontrolu ilə lisenziat razı olmadıqda, lisenziatın ölkəsində maliyyə köçürmələri üzrə problem olduqda. Pauşal ödəmələr birdəfəlik və ya hissə-hissə ödənir. Bə’zən ümumi məbləğ bir neçə il ərzində ilbəil ödənir. Pauşal ödənişin əsas üstünlüyü ondadır ki, lisenziar ümumi məbləği qısa müddətdə və müqavilə müddəti ərzində yaranan risklərsiz əldə edir. İllik nəğd ödəmələr. Müqavilədə əks olunmuş, lisenziat tərəfindən birdəfəlik və ya müqavilə müddəti ərzində hissə-hissə, yaxud da müəyyən şərtlər yerinə yetirildikdən sonra yerinə ödənilən lisenziya haqqıdır. İllik nəğd ödəmələr əks lisenziya razılaşmalarında istifadə edilir və ümumi lisenziya haqlarının tərkib hissəsi kimi çıxış edir. İnkişaf etmiş ölkələrdə bablanan lisenziya sazişlərinin 50-60%-də illik nəğd ödəmələr ümumi lisenziya haqlarının tərkib hissəsi kimi çıxış edir və bu praktika artım tendensiyası ilə inkişaf edir. Qiymətli kağız ötürmələri. Lisenziya razılaşmalarının 15%-də ödəmələr lisenziatın səhm və obliqasiyaları vasitəsilə həyata keçirilir. Bu zaman 5-20% və bə’zən də 40% səhmlər lisenziarın mülkiyyətinə keçir. Texniki sənədlərin ötürülməsi. Bu ödəmə metodu əsasən yapon kompaniyalarında yayılmışdır və əksər hallarda digər ödəmə metodları ilə birgə tədbiq olunan qarşılıqlı lisenziya verilməsi ilə əlaqədardır. Ödəmə şərtləri lisenziya müqaviləsində dəqiq göstərilməlidir: ödəmə valyutası; ödəmə firması (akkredetiv açma şərtləri, ödəmə müddəti); buraxılan məhsulun miqdarı və satış həcmini hesablamaq üçün baza (lisenziya haqqı cari ayırmalarla ödənilərəsə). Ödəmə şərtlərində həmçininin ödəmə və köçürmələr üçün dövlət orqanlarından lisenziat tərəfindən icazə alınma öhdəliyi də əks olunur. Qeyd edək ki, lisenziya haqqı ondan istifadənin iqtisadi effektindən asılı oduqda, lisenziat razılaşdırıldığı kimi məhsul istehsalı miqdarı, satış qiymətləri, mal dövriyyəsi, ixracın coğrafi istiqamətləri, hesab sənədləri haqqında bütöv hesabatı lisenziara təqdim etməlidir. Lisenziya ödəmə və köçürmələrindən tutulan vergi müqavilədə qeyd edildiyi kimi lisenziatın öhdəsinə düşür. Nəticə Lisenziyalarla beynəlxalq ticarət əməliyyatları müasir dünya iqtisadiyyatında ölkələr arasında elmi-texniki biliklərlə mübadilənin əsas formasıdır. Qeyd edildiyi kimi bu mübadilənin predmetini patentləşdirilmiş və ya patentləşdirilməmiş intellektual mülkiyyət obyektləri təşkil edir. Lisenziyalarla ticarət əməliyyatları vasitəsilə bu mülkiyyətdən istifadə hüquqları onların real sahiblərindən yeni istifadəçilərə – alıcılara keçir. Bu əməliyyat nəticəsində hər iki tərəf qarşılıqlı şəkildə mənfəət əldə edir. Belə ki, alıcı lisenziya predmetindən istifadə etməklə mənfəət əldə edir və bu mənfəətin bir hissəsi birbaşa və ya dolayı şəkildə predmetin əsas sahibinə ödənilir. Ümumiyyətlə, lisenziyalarla beynəlxalq mübadilə prosesi ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadi inkişaflarına aktiv tə’sir edir. Yeni texnologiya, elmi-texniki biliklərdən istifadə nəticəsində yeni iş yerləri açılır, məhsuldarlıq və istehsal artır və s. Əlbəttə, lisenziya predmetini mə’nəvi cəhətdən köhnəlmiş texnologiya təşkil edərsə, yuxarıda deyilənlər özünü doğrultmaz. Lisenziyalarla beynəlxalq mübadilənin hazırkı yüksək artım templəri bir çox faktorlarla əlaqədardır: dünya bazarında firmalar arasında yeni bazarların əldə edilməsi uğrunda rəqabətin kəskinləşməsi, bu proses nəticəsində elmi-texniki biliklərin artırılması, NİOKR xərclərinin yüksək səviyyəsi və s. həmçinin ölkələr arasında əmtəələrin sərbəst hərəkətinə mane olan proteksianizm siyasəti nəticəsində beynəlxalq lisenziyalaşdırma TMK-ın yeni bazarlar əldə etməsi üçün geniş imkanlar açır. Ədəbiyyat siyahısı
«Vneşnegkonomiçeskaə deətelğnostğ» Moskva, «Delo»-1999 4. V.İ. Fomiçev – «Mejdunarodnaə torqovlə» 5. INTERNET: www.rambler.ru – «Mejdunarodnoe liüenzirovanie» A.Şimai www.yandex.ru – «İntellektualğnaə sobstvennostğ» www.yahoo.com. Yüklə 127 Kb. Dostları ilə paylaş:
|