Mahbub ul-qulub

Alisher Nawayınıń sóylew mádeniyatına qosqan úlesi

Reje

1. 
   Alisher Nawayı sheshenligi
   
2. 
   Sóylew mádeniyati máseleleri-Alisher Nawayı dóretiwshiliginde
   
3. 
   “MAHBUB UL-QULUB”-shıǵarmasında sóylew mádeniyatı máseleleri
   

Insan ruwxıylı[ın óstiriwshi faktorlar qatarında ádebiyattıń ayriqsha

ornı bar ekenligi - biykarlap bolmaydı. Eski ádebiyatımız úlgileri de
bárkámallıqqa úndewshi tárbiyanamalar bolıp tabıladı. Hazret Alisher Nawayınıń teńsiz dóretpeleri ásirler dawamında áne sonday iygilikli maqsetlerge xızmet etip kelip atır. Dóretiwshiniń hár bir shıǵarmasında insannıń ómirine tiyisli jaǵdaylar haqqında sóz baradı, ibratlı waqıyalar keltiriledi, orınlı usınıslar beriledi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Joqarı tálim sistemasın jáne de
rawajlandırıw ilajları tuwrısında”gi Sheshiminde joqarı tálimdiń ruwxıy mazmunın asırıw, student jaslarǵa ǵárezsizlik ideyalarına, joqarı
ruwxıylıq hám insaniylikning milliy dástúrlerine sadıqlıq ruhin tereń sıńırıw,
olarda jat ideya hám ideologiyalarǵa salıstırǵanda immunitet hám sın kózqarastan oylawdı bekkemlew boyınsha keń kólemli bilimlendiriw hám tárbiyalıq islerdi aparıw da belgilep qoyılǵan [6] Alisher Nawayıdıń eń jaqsı ǵáziyne dóretpeleri qatiga ásirlik Sóylew mádeniyatı hám ózbek filologliginiń aktual máseleleri
dástúrlerinemiz, ruwxıy qádiriyatlarimizga húrmet sezimi de jo bolǵanı, sol
sebepli kúshli tásir qudıretine egaligi barlıqǵa málim. Áne sol qudıretten uqıp
menen paydalansak, tálim-tárbiya procesiniń sapası jáne de jaqsılanadı.
Alisher Nawayı dóretpelerinde itibar qaratilmagan tarawdıń, máseleniń ózi joq
deyiw múmkin. Oyshıl babamız insannıń ómirinde kútá úlken áhmiyetke iye
bolǵan sóylew mádeniyatı haqqında da kóplegen ibratlı pikirlerdi bayanlaǵan. Sóylew mádeniyatında sóz asa zárúrli áhmiyetke iye boladı. A
. Alisher Nawayıdıń “Hoyrat ul -abror” dastaninda itibarga ılayıq haqıyqatlıqlardan biri − sóz jóninde arnawlı toqtalinadi. Sóz táriypine baǵıshlangan XIv baptın dáslepki baytında sózdiń qadri jóninde pikir júritiledi:
Sóz guhariga erur oncha sharapatlı,
Kim bóle umas anga gáwhar sadaf.
Tórt sadaf gáwharınıń durji ul,
Jeti pálek axtarining burji ul [5. 17]
Shayır dastannin XIv bapta sóz jóninde pikir bildirer eken, insanǵa
berilgen teńsiz múmkinshilik - sóylew saodatı haqqında toqtaladi:
Tańriki, insandı etip ganji sır,
Sóz bila hoyvondin anga jeńillik [5. 18]
Insan bul jeńillikten orınlı paydalanıwı, oylaw menen mánis gáwharların
terishi kerek:
Ul kishi sóz bahrida ǵavvos erur,
Kim guhari mani anga tán erur [5. 22]
Alisher Nawayı manige iye bolǵan sózgane qımbatlı ekenligi, tek mánis
gáwharı iyesi sóz daryasinin ǵavvosi bóle ulisi, nuktadonlar sóz hinjilerin
teriwge ılayıq bolıwın uqtiradi. Turkiy tillerde mánis ańlatıw
múmkinshiliginiń keńligi tuyuqqa, yáni bir sózdiń bir neshe mániste kele,
sóz oyınına ichora qılıw arqalı ańlatpalanadı. “Lapızları mazasız, tarkibi tómen, nosara maniyu ótew nodurust” bolsa, bunday sáwbetlesten uzaq turǵan maqul, dab
esaplaydı shayır. Alisher Nawayıdıń til hám sóylewdiń áhmiyeti haqqındaǵı zárúrli pikirleri hákis ettirilgen “Mahbub ul -qulub” shigarmasınıń úshinshi bólegindegi 48-eskertiw ataqlı hikmetli sózge aynalǵan “Tilge sabırsız - elge itibarsız” gápi menen baslanadı. Udingi eskertiw degi pikirlerin dawam ettirgen Nawayı odamlarni ranjituvchi tilazarlar óz basına da bále jetkiziwin ; sóz iygilikli maqsetke xızmet etiwi kerekligin, sóz jardeminde Iso Masih sıyaqlı ólikke jan baǵıshlaw múmkinligin tákidlaydi. Úsı eskertiw degi Odamiy til bila soyir hoyvondin eski bo'lur hám da aning bila soyir insanǵa baxıtlı bo'lur [4. 518] qaydi
shayırdıń “Hoyrat ul -abror” dastanindagi Teńriki, insandı etip ganji sır, Sóz bila
hoyvondin anga jeńillik [5. 18] qosıqtıń bir qatarıların yadqa salsa, Sózdadur hár jaqsıliqni múmkinshiligi bar, munda dabdurlarki, nápestiń jandar. Masihokim, nápes bila o'lukka jan berdi, go'yo bul tárepdin erdi [4. 517] tán alıwı Tirǵuzub ólgendi sózi fasih, Ózine “Jonbaxsh” laqap dab Masih [5. 18] qosıqtıń bir qatarıların eshlatadi. Alisher Nawayı oqıwshın to'ǵri jolǵa baslawdı qáleydi: til hám dilni bir qılıwdı, sonday kishilerge eriwdi máslahát beredi. Hár bir sózdi tereń
oy-pikir etkenden keyin sóylewdi usınıs etedi: Tilń bila kónglungni bir tut,
Ilimiy-ámeliy konfrenciya materialları Andijan, 4 may 2020 y.

kóngli hám tili bir kishi aytǵon sózge but. Sózdi kónglungda pishqormaǵuncha

tilge kelturma, hárnekim kónglungda bolsa, tilge surma. Agarchi tildi asramoq
kóngulga miynetdur, biraq sózdi sipamoq basqa ofatdur... [4. 543]
Kórinip turıptı, olda, Alisher Nawayı asarlarida sóylew mádeniyatı máselelerine
olohida áhmiyet qaratılǵan. Bul qımbatlı pikirler biziń dáwirimizde jáne de zárúrli
áhmiyetke iye boladı. Informaciyalar ásirinde sózdiń qudıreti jáne de artqanini seziw qıyın emas. Bul esha sóylew mádeniyatı qaǵıydalarına mudamıǵınan da kóbirek ámel qılıw zárúr ekenligin ańlatadı.Alisher Nawayı joqarı uqıp menen jazılǵan dóretpeleri, qımbatlı pikirleri menen ózbek tili hám sóylew mádeniyatınıń rawajlanıwına da salmaqlı úles qosdı. Ol kóplegen dóretpelerinde óziniń sóylew mádeniyatına tiyisli oy-pikirlerin bayanlaǵan. Atap aytqanda, “Mahbub ul-qulub” shıǵarmasında da. Avtor ómiriniń sońǵı jıllarında jazılǵan, onıń zárúrli filosofiyalıq juwmaqları, etikalıq qarawların sáwlelendirgen usı miynettiń
birinshi bólegindegi jigirma tórtinshi mawsim “Násiyxat ahli hám waz sóylewshiler zikrida” dep ataladı. Nawayıdıń pikrine qaraǵanda, arator sonday bolıwı kerek:“waz sóylewshi uldurki, jıynalısg'a erkin kirgen to'lg'ay hám tolıq kirgen erkin bo'lg'ay... Ulki buyırip ózi etpeg'ay, hesh kimge payda aning sózi etpeg'ay... ”.[4. 471] Bul orında aratordıń dili hám tili bir bolıwı, aytqan sózine ámel etiwi zárúrligi, sózi basqa -yu jumısı basqa bolǵan arator sóylewiniń qadri bolmawi názerde tutıladı, yaǵnıy arator ózligi máselesine itibar qaratıladı.
“Mahbub ul-qulub”ning úshinshi bólegi insanlardıń óz-ózi hám óz sózine
ıshqı ketkenligi, bul bolsa uyatlı jaǵday ekenligi haqqındaǵı pikirler menen baslanadı. Bul bólekte pánt formasındaǵı 127 eskertiwge orın beriledi. 4-eskertiwden baslap sóylew mádeniyatına baylanıslı pikirler aytila baslaydı. Nawayı insannıń kóp esitkeni, kemgápirgani maqul, dep esaplaydı hám kóp deyiw hám de kóp jew insanlarǵa jarawmasligi, menmenlik belgii ekeni, kóp gápirgan kisi kóp
azıwı, kóp jegen kisi kóp zálel kóriwi jóninde pikir júrgizedi: “Ólim ahlig'a
Sóylew mádeniyatı hám ózbek filologliginiń aktual máseleleri
kóp búydew mardud bolıp tabıladı hám kóp esitmak matlub hám mahmud... Kóp degen kóp jańalur hám kóp jegen kóp yiqilur... ”.[4. 502]
Nawayı sóylew mádeniyatınıń social áhmiyetine bólek itibar qaratadı.
Insanlararo munasábette kishi piyillik úlken áhmiyetke egaligi, tilazarlıq bolsa
saldamlı mashqalalardi keltirip shıǵarıwı, ashshı sóz ko'ngilda bitmas jara
ashıwı, tıyıq jarası bitsa-de, til jarası bitmasligi, shıyrın sóz renjigen kewilge
malhamdek tásir kórsetiwi, hátte, haywanlar menen doslasıw imkaniyatın da
beriwi, ilon oynatıwshı sıyqırlıq menen ilonni inidan shıǵarıwın aytıp otedi (47-eskertiw) Bul suwret xalqımızdıń “Jaqsı gáp menen ilon inidan shıǵar” naqılın yadqa saladı. Nawayıdıń pikrine qaraǵanda, shıyrınso'z kisi, hátte, shıraysız sonda da, adamlardı ózine tutqın ete aladı : “Husni jamolsiz kisi shıyrın sóz bolsa ⁄ Baxıtlı aylar elni nukta dilwarlıq bila desa”.[4. 517]
“Mahbub ul-qulub” shıǵarması biykarǵa “Jámiettiiń aynası” dep tariyplenbegen.
[1. 290] Shıǵısona sóylew odobi úgitshisi bolǵan Nawayı tek “Mahbub ulqulub”da emes, basqa dóretpelerinde de social munasábetlerge, sóylew mádeniyatına,
Allanıń názergohi bolǵan ko'ngilga bólek áhmiyet qaratadı, insannıń
ko'nglini renjitiwdi salmaqli gúná dep esaplaydı. Sol sebepli hár bir sózdi oylap
sóylew kerekligin aytıp otedi. Nawayıdıń tán alıwına kóre, álem qublası bolǵan
Ka'baning da insannıń ko'ngli shekem qadri joq bolıp tabıladı:“ Ka'baki, álemdiń o'lub qublası, ⁄ Qadri joq, andoqki, ko'ngul ka'basi”.[5. 27] Sol sebepli Nawayı
qapa bir ko'ngilni shadlı qılıwdı wayran bolǵan Ka'bani abadanlastırıwǵa
teńlestiredi: “Kimki bir ko'ngli buzıqtıń xotirin shadlı aylagay, ⁄ Oncha barm,
Ka'ba wayran bolsa, obod aylagay”.[3. 735] Insanlar óz-ara baylanıs qaǵıydalarına ámel qılıwı kerekligi, shıyrın sóz ashshı sózge aylansa, hámmege zálel bolıwı haqqında toqtalgan Nawayı 49 - eskertiwde bul jaǵdaydı qandning bodaga aylantırılıwına salıstırıwlaydı hám haram dep esaplaydı. Bul orında Nawayı insannıń jaratılıwı, wazıypaları, álem degi joqarı janzattıń ruwxıylıqı jóninde pikir júrgizedi hám de shıraylı sóylew til hám dil bir bolǵan jaǵdayda taǵı da jaqsılaw, tásirliroq bolıwın bayanlaydı. “Alisher Nawayı sóylew aldına qoyılatuǵın talap hám kriteryalardı belgilewde tilge tiyisli, kórkem, etikaviy, estetik hám de diniy isenimler noqatyi názerlerinen
yondashgan. Bunday jantasıw sóylew mádeniyatı hám odobining tiykarǵı principlerıni tolıq, hár tárepleme belgilewge múmkinshilik bergen”.[2. 24]
“Mahbub ul-qulub” shıǵarmasın oqıw eter ekenbiz, bunıń tastıyıqın kóremiz.
59 -eskertiwde de sózdiń mazmunı, sózleytuǵın ózligi máselelerine toqtalgan
shayır ózi hám sózi tuwrı bolǵanlar ótirik sózlovchining sózin qabıl etpesligi,
ótiriki ashiq jarıya bolǵan kisiniń qattı tartısta jeńilgen tartıwı, adamlar aldında itibarın joytıwın yadǵa saladı. Eskertiwde ko'ngil ǵáziynesiniń gilti til ekeni aytnadı : “Ko'ngil ǵáziynexanasınıń qulfi til hám ul ǵáziynexananıń kalidin sóz bil”.[4. 521] Nawayı sóylewdiń kommunikativ sapaları haqqında, sonıń menen birge, sóylew mádeniyatı hám odobi shaxstıń xulqi, materiallıqlıǵı dárejesin belgileytuǵın faktorlardan biri ekenligi tuwrısındaǵı qarawların dawam ettirib, 123-eskertiwde sonday jazadı :“ Tilingni ixtiyoringda asrag'il, sózingni ıqtıyat birla degil. Mezgillida aytur sózdi asrama, aytpasso'ztegrasiga yo'lama. Sóz barm, esitguvchi teńig'a jan kiyurur hám sóz barm, aytg'uvchi basın yelga berur..”.[ Ilimiy-ámeliy konfrenciya materialları Andijan, 4 may 2020 y.
Alisher Nawayıdıń “Mahbub ul-qulub” shıǵarması, avtor qálegeni sıyaqlı, końillerge dıqqatqa ılayıq bolıp kelip atır. Shıǵarmaǵa túrli aspektlardan yondashgan izertlewshilerdiń Nawayı dahosining tazadan jańa qırların jańalıq ashadı. Shıǵarma daǵı eń jaqsı ǵáziyne pikirler insaniyattı iygilikli mánziller tárepke jetekleydi. Shıǵarmadan orın alǵan sóylew mádeniyatına tiyisli pikirler de usılar gápinen bolıp tabıladı. Zero, “Sózimiz -ózimiz”. Oǵan itibarlı
bolıw minnetimiz esaplanadıOrta Aziyada sóylew mádeniyatı hám aratorlıq kórkem óneri tariyxın úyreniwde Alisher Nawayıdıń ilimiy-kórkem miyrasları zárúrli orın tutadı. Bul máseleler ana tiline bolǵan ullı muhabbatı hám sıylasıqın óziniń kórkem ijodi menen ámelde tastıyıq etken hám ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tiline tiykar salǵan oyshıldıń turaqlı itibarında bolǵanına shubha joq.

Oqımıslı jasaǵan dáwirlerde házir qollanilib kelinip atırǵan sóylew mádeniyatı, aratorlıq kórkem óneri, aratorlıq, arator, sóylew túsinikleri sóylew odobi, sheshenlik kórkem óneri, sheshenlik, waz sóylewshi, waz formasında tutınıwda bolǵan hám olar shayır dóretpeleri tekstinde de qollanılǵan. Shayırdıń «Badoyi' ul-bidoya», «Sorto bolıp tabıladı un-aqırı», «Xazoyin ul-bilim», «Xamsa», «Til ut-tayr» dóretpeleri tekstin názerden keshirimnen waz sóziniń tiykarınan pánt, násiyxat mánislerinde, waz sóylewshi bolsa pánt etiwshi mánisinde qollanganini kóriw múmkin:

Yig'layin azat depon waz ichra aylarmen mártebe,
Óz pıǵanidin sawınur voizi damsard ani
(«Badoyi' ul bidoya»).
Nawayı o'lsa kerek piri dayr bazmida tán,
Ne desa desun ani waz ishindagi oma
(«Sorto bolıp tabıladı un-aqırı»).
So'rmog'img'a kelse Majnun netti, ey ahli jillilik,
va'zu pánt aytıp, meni bir dem aqılmand etsangiz
(«Favoyid ul-kibar»);
Bul yańlı chu irshod etip va'zu pánt,
Iki álem ichra barı sudmand
(«Saddi Iskandariy»)
sıyaqlı.
Alisher Nawayı sheshenlik kórkem ónerine munasábet bildirgen jaǵdaylar da bar. Bunı eski parsı -tájik ádebiyatı klassiklari ǵázzellerine izertlew' etken birpara qosıqtıń bir qatarılarda ushıratıw múmkin. Olardan shayırdıń sheshenlik kórkem ónerine saldamlı bir jumıs retinde qaraganligi málim boladı.
«Tatabbӯ'i Xoҷa»dagi mine bul:
waz sóylewshi, ın ki az donish pandi xalıq megӯyad,
Shaqırıqash chu zohir uqıp, pas daleli ladanӣ.

qosıqtıń bir qatarılarda voizning ózin bilgir etip kórsetiwge urınıw ladanlıqtan basqa zat emes bolıp tabıladı, degen mazmun bar.

Awdarması : waz sóylewshi bilgirliginen xalqqa násiyxat qılajaq, dawası ayan boldı, bul onıń ladanlıǵına dálil bolıp tabıladı.
Alisher Nawayı óz dáwirinde bul kórkem óner menen gúmira bolǵan kisiler haqqında maǵlıwmatlar bergenki, olar aratorlıq kórkem óneri tariyxın úyreniwde oǵadada qımbatlı derek bolıp xızmet etedi. Mısalı, «Mahbub ul-qulub» shıǵarmasınıń 24-mawsimi «Násiyxat ahli hám waz sóylewshiler zikrida» dep atalǵan hám ol jaǵdayda tómendegiler aytılǵan : «voiz kerek, «qolalloh» sóz aytsa hám «qola Rasulullo» ala awızlıqidin qaytsa, quday hám elshi jolıg'a qádem ursa. Ózi kirgondin keyininen násiyxat bila elni da kivursa. Yurumagon jolǵa elni biylew, musofirni yo'ldin chiqormoqdur hám biyobong'a keturmak hám bodiyada iturmakdur. Usrukki, elga buyırg'ay xoshyorliq - uyquvchidekdurki, elga buyırg'ay bedorliq.
Uyqusida sóz degen jevligon bo'lur hám degondek qılıw ne degon bo'lur.
waz bir murshid hám agah ishidur hám aning násiyxatin qabıl etken maqul túsetuǵın kisidur. Aldın bir joldı barıw kerek, andin keyininen elni biylew kerek. Joldı júrmey kirgen itar hám ǵayrı maqsud jerge yetar.
waz sóylewshi uldurki, jıynalısig'a erkin kirgen to'lg'ay hám tolıq kirgen erkin bo'lg'ay. voizkim, bo'lg'ay alım hám mutaqqiy - aning násiyxatidin shıqqan shaqiy. Ulki, buyırub ózi etpeg'ay, hesh kimge payda hám dóretpe aning sózi etpeg'ay. Nazoirxon bila surguvchi naqıl - dastiyor bila yirlag'uvchi qavvol.
Kontinent:
voizki, járdemshisiz o'lmas tilguzor,
Anga yorodu munga áyelg'uvchi hukmi bar.
Teńri sózin áyelg'uvchi bolmay dey almag'ay,
Bir saz ásbapları sonda da kerek ul qilg'ay ixtiyor”.
Hazrat Alisher Nawayıdıń bul aytqanları R. Elshiov hám basqalar tárepinen jazılǵan «Aratorlıq mádeniyatı hám aratorlıq kórkem óneri» oqıw qollanbasında tómendegishe anıqlama berngen: «voiz Aqsha sózdi targ'ib etiwi, Payǵambar sózinen shetke chiqmasligi kerek, eń aldın onıń ózi Aqsha hám Payǵambar jolına kiriwi, keyininen bolsa násiyxat menen elni da sol jolǵa salıp qoyıwı kerek. Ózi júrmegen jolǵa elni jańadan baslaw - musofirni joldan atlastirib, biyobonga taslaw hám sahrada onı joytıw bolıp tabıladı. Ózi mastning elni qıraǵılıqqa shaqırıwı - uyquchi kisiniń adamlardı bedorlikka shaqırıq etkenine uqsas bir zat bolıp tabıladı.
waz sóylewshi sonday bolıwı kerek, onıń jıynalısına bos kirgen adam to'lib chiqsin, tolıq kirgen adam bolsa jeńil tartıp, erkin qaytsin. waz sóylewshi alım hám hadal jumıs ko'ruvchi bolsa, onıń násiyxatınan shetke shıqqanlar gúnakár boladı. Eger ol basqalarǵa buyırse-yu, ózi etpese, onıń sózleri hesh kimge tásir etpeydi hám payda keltirmeydi. waz sóylewshi bilgir, hadal jumıs ko'ruvchi, sidqu sadıqlıq menen iskerlik kórsetiwshi shaxs bolıwı menen birge, xalıqtıń ruwxıylıqın jaqsı biletuǵın, xalıqtıń dardi menen jasaytuǵınlıq bolıwı kerek. Áne sondaǵana onıń va'ziga júrek-bag'ri ǵam-alamga, dardu uwayımlarǵa to'lib kirgen kisi dártlerinen azat bolıp, ko'ngli bosab, jeńil tartıp shıǵadı. Kewilinde ruwxıy -psixik boslıq bolǵan adam bolsa bunday voizning sáwbetinen álem-álem ruwxıy zawıq alıp, ko'ngli, oyı pikiriy nurga to'lib shıǵadı».
Oyshıl «Kúsh-quwatis un-nafois» shıǵarmasında Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Husayn waz sóylewshi Koshifiy haqqında maǵlıwmat bergen: “Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Husayn waz sóylewshi - «Koshifiy» laqap qilur, Kók shópvorliqdur. Jigirma yilg'a jaqın barm, shahrdadur hám Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler zufo'nun hám reńin hám purkor voqe' bo'lubtur. Az pán bo'lg'aykim, dahli bo'lmag'ay. Atap aytqanda waz, dóretpe hám astrologiyaki, aning haqqidur hám hár qaysında mutaayyin hám ataqlı jumısları bar hám musannafotidin biri «Jawhar uttafsirdurkim, «albaqara» surasin bir jurnald bitibdurkim, munsifi qat' bila júz juz bo'lg'ay. Bovujudi barlıq biyzar etipq hám donoliq shahr tentekleridin biri Xoja Qurandı yadǵa biletuǵın adamdıń bul ǵázzel yaki qasidanıń dáslepki eki qatarı'in bitib, minbarining ústig'a qo'yg'ondur, budurkim: voizon k-ın jilwa bar meshitte qubla tárepte turatuǵın teksheu minbar mekunand, Chun ba awlaq jer meravand az waqıt kori digar mekunand. Alıp o'qug'ach kóp mutag'ayyir hám muztarib bolıp, xili shet eli mabhas sózler aytıp neshe waqıt waz aytpadı. Xasmi belgisiz xud óz maqsudin payda etdi. Biraq Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler qilg'onining qáte erkaniga xabardar bo'lg'ach, taǵı óz jumısı basıg'a bardı. Barmasa eki qáte bo'lur erdi. Bok joqdur, gúnasiz teńridur. Bul ǵázzel yaki qasidanıń dáslepki eki qatarı' aningdurkim:
Taza qáte, zi mushki tar g'oliya bar samen mazan,
Súmbili tobdodaro bar guli nastaran mazan”.
Dereklerde keltiriwine qaraǵanda, Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler waz sóylewshi Koshifiy Alisher Nawayıdıń zamanlası, dosı hám shákirti bolǵan. Onıń «Qolı ashıqlıqnomai sultanıy», «Etikası Muhsiniy», «Jawhar ut-túsindiriw» dóretpeleri etika -ádep máselelerine arnalǵan. Jaqsı arator bolǵan. Alisher Nawayı hám Husayn Boyqaro dóretpelerin xalıq aldında waz sóylewshi Koshifiy oqıp bergen.
Alisher Nawayı ustazı hám piri Abdurahmon Jomiy opatına bir jıl tolǵanda, onıń qabri basında úlken gór qurdiradi, shoh qatnasıwında taǵı úlken dástúr ótkeredi. Sol dástúrde ustazı Jomiy opatına baǵıshlap jazǵan joqlaw qosıǵın sol dáwirdiń ataqlı alımı hám notig'i Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Husayn waz sóylewshi Koshifiy oqıp beredi.
Sonıń menen birge, shayır «Kúsh-quwatis un-nafois» shıǵarmasında Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Muin waz sóylewshi haqqında maǵlıwmat bergen: “Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Muin waz sóylewshi - Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Hoji Muhammad Farohinning balasıdurkim, mashohirdindur. Holo ózi dag'i azim voizdur hám muridlari kóp. Minbar ústinde sayılvor jilik taslamog'i hám taxtanı tepmagi ko'pdur hám ózin «Muni sayıl» bila ta'bir qilur hám kóp bálent hám tómen sózler aytur. Chun jillilikg'a mu'tarif, hár sort' sóz aytsa keshirimlidur, qosıqında salmaq, uyqas hám radifg'a muqayyad emes, bolsa maof bóle olur. Bir márte Hazrat Ámir ul-mo''minin Alining imoni eliklewiy ekandur degenge, ul hazratning ruhidin g'arib siyasat hám shikanjalar kórdi. Elioki toba etdikim, qutıldı. hám aǵası Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Qaǵıydaiddinkim, oyshıl hám muttaqiy hám darvesh ani desa bo'lurkim, eki márte Hiriy qalasınıń qazosin usınıs bila anga berdiler. Ekewi márte ózin bosatıw etdi. Úmit ulkim, bul márte qabıl qilg'ay hám bosatıw etpeg'ay”.
«Kúsh-quwatis un-nafois» shıǵarmasında Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Matematik degen kisi haqqında da maǵlıwmat berilgen, onıń wálayat qozisi ekenligi, minbarda turıp waz aytiwi, óz she'larini berilip, zawıq-sawıq menen oqıwı haqqında jazılǵan.
Alisher Nawayı «Nasoyim ul-muhabbat» shıǵarmasında Yahyo Mu'oz Roziy haqqında tómendegi maǵlıwmatlardı bergen: «Yahyo Mu'oz Roziy - aldıng'i siyasiy gruppadindur. Kúniyati Abu Zakariya hám laqapı waz sóylewshi. Yusuf Husayn Roziy depdurki, júz jigirma shayıqqa jetippen hám ulama hám hukamo hám ulamalarqa ılayıq bo'lubmen. Yahyo Mu'ozdin sózge ılayıqlaw kórmeymen.
Alisher Nawayı «vafqiya»de waz sóylewshilerdiń mámleket tárepinen xoshametlantirilgani haqqında jazadı : «voizg'a yilliq naqda bes júz oltun, biyday on yuk».
Shayır dóretpelerinen sheshenlik kórkem ónerine tiyisli qosımsha maǵlıwmatlar da alıw múmkin boladı. Onıń «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» shıǵarmasında Sa'diy Sheroziyning atı tilgen alınǵan. Sayyid Hasan Ardasherning masnaviy bapta Shayıq Sa'diyga ıqlasmandligi haqqında jazılǵan orında shıǵarmanı baspaǵa tayarlawshılar tárepinen tómendegi túsindirme keltirilgen: «Sa'diy Sheroziy - Muslihuddin Abu Muhammad Abdulloh ibni Mushrifuddin (1203, Sheroz - 1292, sol qala ) parsı shayırı, adibi hám oyshılı. Dáslepki oqıwdı Sherozda aladı hám Iran mo'g'ullar tárepinen jawlap alıw etilgach, Bag'dodga barıp, «Qaǵıydaiya» hám «Mustansiriya» medreselerinde oqıydı. Onda arab tili hám ádebiyatı, Quranı saqıy, Ádisi sharıf hám sufizmni úyrenedi. Sa'diy Shıǵıs mámleketleri boylap 20 jıl sapar etedi. Saparda ol tiykarınan sheshenlik etedi, wazlarında etikau ádep, hikmet, turmıslıq máseleler maydanınan qızıǵıwshılıqlı gúrrińtlar keltiredi. Sa'diy «Gúlistan», «Bostan», lirik qosıqlar - toplam avtori» sıyaqlı.

Alisher Nawayı dóretpelerinen keltirilgen bul maǵlıwmatlar ullı shayırdıń til hám sóylew mádeniyatına, odan uqıp dárejesinde paydalanǵan aratorlarǵa bolǵan munasábetiniń ayqın dálili bolıp tabıladı. Onıń ózi de iri mámleket hám jámiyetlik ǵayratkeri retinde xalıq aldında úzliksiz shıǵıwlar etip, ana tilinen paydalanıw hám aratorlıqtıń joqarı úlgisin kórsetdi. Oqımıslınıń xalqımızǵa yad bolıp ketken «Tilge sabırsız - elga itibarsız», «Sózdi ko'ngilda pishqarmaguncha tilge keltirme, hám hár nekim, ko'ngilda bar - tilge surma», «Metallı insan gáwharı sóz durur, Gulshani adam samari sóz durur», «Kóp sonday eken sózge salawatlıq, hám kóp jew nafsga administratorlıq», «Til muncha sharapatlı birla sóylewdiń olatidur hám da sóylewdirki, er nopisand zohir bolsa, tildiń ofatidur» sıyaqlı aforizmlari bizge eli ana tilimizdi kótermelewdiń jaqtı úlgisi retinde beminnat xızmet etip kelip atır.

Paydalanılǵan ádebiyatla
Исламов Ў. Алишер Навоий асарларида нутқ маданияти талқини. Филол. фан. номз... дисс. автореф.− Т., 2011. 3. Навоий, Алишер. Топмадим. Ғазаллар. Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги АСН, 1988. 4. Navoiy, Alisher. To‘la asarlar to‘plami:10 jildlik.− T.: G‘.G‘ulom nomidagi NMIU, 2013. J.9. 5. Навоий, Алишер. Ҳайрат ул-аброр.−Т.: Ғ.Ғулом номидаги АСН, 1989.