Mavzu : Hozirgi o`zbek adabiy tilining umumiy xususiyatlari

Mavzu : Hozirgi o`zbek adabiy tilining umumiy xususiyatlari
Reja:
1.Kirish

2.Hozirgi o`zbek tilining xususiyatlari.

3.Hozirgi o`zbek tilining dialektal asoslari.
4Hozirgi o`zbek tili va uning qarindosh turkiy tillar
bilan aloqasi.
5.O`zbek tili va uning boshqa tillar bilan aloqasi.
6.Xulosa

1.Hozirgi o`zbek tili o`zbek xalqining milliy tilidir.

Hozirgi o`zbek tili shu tilda so`zlashuvchilarning hammasi uchun baravar
aloqa vositasi sifatida xizmat qiladigan umumxalq tilidir.
Hozirgi o`zbek tilining fonetik tizimi, asosiy lug`at tarkibi va grammatik
qurilishi qadim turkiy tillar manbaida yuzaga kelgan bo`lib, davrlar o`tishi bilan uning tovushlar tizimida sifat va miqdor o`zgarishlari yuz bergan. Lug„at tarkibi asosiy lug`at fondi negizida yasalgan yangi so`zlar hisobiga boyib, kengayib borgan, grammatik qurilishi ham yangi­yangi grammatik formalar vositasida silliqlashgan va takomillashgan. Bu til o`zbek xalqining butun tarixi davomida shu tilda so`zlashuvchi yuzlab avlodlar tomonidan yaratilgan til bo`lib, u shu til vakillarining ijtimoiy ahvoli, sinfiy tabaqalanishi, yoshi, jinsi, kasbi va boshqa xususiyatlaridan qa`tiy nazar, ularning hammasi uchun umumiy aloqa vositasi
sifatida xizmat qiladi. Tarixiy ma`lumotlar va yozm da
shakllangan. XIII-XIV asrlar o` zbek adabiy tilining ilk davrlari bilan xarakterlanib, o`zbek yozma adabiyoti o`z o`rnini barqaror egallagan.
Keyingi davrlarda uzoq tarixiy jarayon XIV-XV, XVII-XVIII, XVIII-XIX
va ayniqsa, XX asrning I yarmi o`zbek adabiy tilining takomillashuv va taraqqiyot jarayonlari bo`ldi. Ana shu uzoq tarixiy jarayonda o`zbek tili o`zining barcha xususiyatlari bo`yicha sifat o`zgarishlariga uchrab, milliy til shakliga kirdi.
Ma`lumki, millatning eng muhim belgilaridan biri uning til birligidir. Har
qanday millat ijtimoiy jamoa a`zolarining barchasi uchun umumiy bo`lgan til
birligiga ega bo`lmay turib millat sifatida uyushishi, uning tili milliy til shakliga kirish mumkin emas. Biroq millatning millat sifatida shakllanishi uchun faqat til birligining o`zigina kifoya emas. Buning uchun millat sifatida uyushadigan jamoa o„zining har tomonlama chegaralanmagan, tayziqsiz hududiy butunligi, iqtisodiy turmush, madaniy va, eng avvalo, ma‟naviy barqarorligiga ega bo„lishi lozim. Ana shu sifatlarning barchasi mavjud bo„lgandagina millat-millat sifatida qaror topadi, shu tili esa uning yagona milliy tili bo„lib qoladi. Ammo bu sifatlar birdaniga vujudga kelmaydi. Ular uzoq vaqt mobaynida tarkib topib, rivojlanib, ma‟lum davrda yuzaga kelgan qulay shart­sharoit natijasida millatni tarkib topdiruvchi muhim belgiga aylanadi. Xalqning millat sifatida, xalq tilining milliy til sifatida tarkib
topishi milliy adabiy tilning asosiy qurilishining o„zgarishigagina emas, balki tilning bajaradigan vazifasi doirasini ham kengayishiga sabab bo„ladi.
2.Hozirgi o`zbek tili ko`p dialektli milliy tildir.
Har qanday tilning boy dialektal tarkibga ega bo„lishi, uning qurilish
jihatdan boyligini, salobatini, ulug„vorligini ko„rsatadi. O`zbek adabiy tili tarkibidagi yirik­yirik lahjalar, mahalliy dialektl ar va ko`plab shevalar o`zbek tilining quyi formasi hamda tarmoqlaridir. Ular o`zbek tilining doimiy takomilini ta‟minlovchi manbadir, shuning uchun ular o`zlarining yuqori formasi bo`lgan yagona o`zbek milliy adabiy tiliga bo„ysunadi va uning taraqqiyoti uchun xizmat qiladi. O`zbek tilshunoslari orasida o`zbek dialektlari hozirgacha turlicha tasnif qilinib kelindi:
1) til xususiyati jihatidan;
2) hududiy (territorial) jihatdan;
3) etnik jihatdan.
Til xususiyatiga ko`ra o`zbek mahalliy dialektlari dastlab “o” lovchi
va “a” lovchi dialektlarga ajratilib, “a” lovchi dialektlar yana ikkiga
bo„linadi:
a) “y” lovchi, ya`ni `y”`undoshi bilan yo`q deb gapiruvchi shevalar;
b) “j” lovchi, ya`ni “j” undoshi bilan jo`q deb gapiruvchi shevalar.
Hududiy jihatdan o`zbek dialektlari uch guruhga ajratiladi.
1. Markaziy dialekt. Bunga asosan O`zbekiston respublikasining
markaziy shaharlarida yashovchi xalqi shevalari kiradi.
2. Xorazm dialekti. Bunga hozirgi Xorazm viloyati janubida va
Janubiy Qozog`iston viloyatining Iqon, Qornoq, Qorabuloq, Mankent
qishloqlarida yashovchi o`zbeklar shevasi kiradi.
3. Janubiy o`zbek shevalari yoki qishloq shevalari . Bunga
Toshkentning sharqiy tomonida, Ohangaron vodiysi va Chirchiq daryosi
Bo`ylarida, Farg„ona vodiysidagi qishloqlarda, Jizzax va Samarqand
shaharlari atrofida, Xorazmning shimoliy, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida, Janubiy Qozog„iston viloyatining shimoliy qismida yashaydigan aholi shevalari kiradi. Etnik xususiyatiga ko`ra o`zbek dialektlari Chig`atoy, qipchoq, o`g`uz dialektlariga bo„linadi.
Mahalliy o`zbek dialektlari, bundan tashqari, singarmonizmli va
singarmonizmsiz, eronlashgan va eronlashmagan o`zbek shevalariga ham bo`inadi. Bu bo`linish o`zbek dialekt va shevalarining xususiyatlarini to`liq korsata olmaydi, chunki singarmonizmli o`zbek shevalari til xususiyatiga ko`ra faqat “a” lovchi shevalargagina xos bo`lsa, boshqa hamma dialekt va shevalarda bu xususiyat yo`q. O`zbek dialektlarining eronlashish eronlashmaslik xususida ham shunday deyish mumkin, chunki O`zbekiston hududlaridagi hamma dialekt vakillari juda qadim zamonlardan boshlab tojiklar bilan hamnafas yashab kelgan, ularning ijtimoiy turmush sharoitlari, madaniyati va urf­odatlari deyarli bir xil bo„lgan. Ularning bir­biriga qarshi qurol ko`tarib chiqqanini tarix eslolmaydi, lekin bosqinchi yovlarga qarshi har vaqt bir jon, bir tan bo`lib qarshi kurashganlar. Ularning hududiy, siyosiy­iqtisodiy va madaniy yaqinligi tilda ham o`z ifodasini topmay qolmagan. Tojik tili o`zbek tiliga qanday ta‟sir ko`rsatgan bo`lsa, o`zbek tili
ham tojik tiliga shunday ta`sir ko`rsatgan. Tojik va o`zbeklar aralash, zich joylashgan ayrim hududlarda esa hatto o`zbek va tojik, tojik va o`zbek ikkitilliligi tarkib topgan. Bu ikkitillilik o`zbek va tojiklar
uchun ham umumiy, tojik va o`zbek tili elementlarini o`zida aks ettirgan o`ziga xos qurama grammatik qurilishiga ham ega bo„lgan.
Mahalliy o`zbek dialektlarini hududiy jihatdan chegaralab ko`rsatish
ham qiyin, chunki bunday tasnifning u qadar ma`qul emasligini shunda ham ko`rish mumkinki, birgina “a” lovchi sheva va dialekt vakillari faqat O`zbekiston Respublikasining qishloq tumanlarida emas, Qozog`iston va Tojikistonning Janubiy viloyatlarida ham hayot kechiradi, va asosan, shu dialekt va shevalarda o„zaro muloqotda bo`ladilar.
Mahalliy o`zbek dialektlarini tekshirish va o`rganish hamda ularni
tasnif qilishning eng to`g`ri yo`li dialektlarni o`z til xususiyatlariga qarab guruhlashtirishdir. Bu dialektlararo umumiylikni va har bir dialektning boshqa dialektlardan o`ziga xos xususiyatlari bilan farqlanishini ochib beradi. Dialektlararo bu farq va o`xshashliklarni o`zbek tilshunosligining maxsus sohasi dialektologiya fani o`rgatadi.
3.Tillar o`rtasidagi aloqa til taraqqiyotini belgilab beradigan eng
muhim omillardan biridir. Bu sohada, ayniqsa, qarindosh tillar o`rtasidagi munosabat shu tizimdagi barcha tillarning umumiy taraqqiyotiga samarali ta`sir ko„rsatadi. O`rta Osiyo va Qozog`iston hududlaridagi o`zbek, qoraqalpoq, qozoq, qirg`iz va turkman tillari o`zaro aloqalari buning yorqin misolidir. Tillar o`rtasidagi aloqalar haqida gap borganda, qarindosh tillar o`rtasidagi aloqa, qardosh tillar o`rtasidagi aloqa hamda noqardosh tillar ortasidagi aloqalarni bir­biridan farqlash kerak.
Bu aloqalarning hammasida ham - tillarning qisman fonetik tizimida, grammatik qurilishida, ko`proq leksik tarkibida o`zaro ta`sir va o`zgarishlar yuz beradi, lekin bu
o`zgarishlarning tabiati ma`lum darajada bir­biridan farqlanadi.
Qarindosh tillar etnik - kelib chiqish jihatidan bir negizdan tarqalgan,
bir oilaga mansub tillardir. Bunday tillar o`rtasidagi aloqa azaliy va adabiy
bo`ladi, masalan, o`zbek va qoraqalpoq, o`zbek va ozarbayjon, o`zbek va oltoy tillari o`rtasidagi aloqa shunday aloqadir.
Qardosh tillar aloqasi ikki yo undan ortiq qadimiy hamdo`st, uzoq
davrlar davomida o`zaro hamjihat yashab kelayotgan, hududiy yondosh xalqlar tillari o`rtasidagi aloqadir. O„zbek va tojik tillari aloqasini shunday aloqa deyish mumkin, chunki bu ikki xalq uzoq asrlar mobaynida birga, hamnafas yashab kelayotgani uchun ularning tillari ham doimiy o`zaro munosabatda bo`lib, o`zbek tili tojik tilidan kirib kelgan olinmalar, tojik tili o`zbek tilidan qabul qilingan olinmalar hisobiga boyib, o`zgarib kelgan.
Noqardosh tillar o`rtasidagi aloqa zo`rlik, hukmronlik siyosatiga
asoslangan aloqadir. Bunda bir mamlakat boshqa bir mamlakat yo yurtlarni istilo qilib bosib olingan mamlakat va yurtlar ustidan o„z hukmronlik siyosatini o`rnatadi, ana shu hukmronlik siyosatini mustahkamlash maqsadida mazlum xalq tillari ustidan o`z tillarining hukmronlik mavqeini tiklaydi. Masalan, o`tmishda arab va o`zbek, arab va fors­tojik, keyinchalik
rus va o„zbek, arab va ayrim kavkaz tillari, aksincha, bularning tasirida turkiy va hind tillari o„rtasidagi munosabat ana shunday zo`rlik siyosati asosiga qurilgan. Tillar o`rtasidagi bunday noqardoshlik aloqasining ahamiyatli tomoni shundaki, bunda tillarning o`zaro ta‟siri mavjud bo`lmaydi, balki ta`sir faqat bir tomonlama bo`ladi, arab tilining o`zbek tiliga ta‟siri kabi. Qarindosh tillar o`rtasidagi aloqa, ayniqsa, bu tillarni qiyos qilganda yanada yaqqolroq namoyon bo`ladi. Qarindosh tillarning qiyosi bu
tillar asos e`tibori bilan bir oilaga mansub bo`lgani uchun ularning fonetik
tizimi, leksik tarkibi va grammatik qurilishi, ayrim farq va tafovutlarni hisobga olmaganda, asosan bir xil bo„ladi. Bu farq va tafovutlar qarindosh tillarning fonetikasi va leksikasida ko`proq bo`lib, grammatik qurilishida u qadar sezilarli bo„lmaydi, chunki tilning leksikasi o`ta o`zgaruvchan bo`lib, grammatik qurilishda o`zgarishlar asta­sekinlik bilan yuz beradi.
Qarindosh tillar, jumladan, hududiy, siyosiy­iqtisodiy jihatdan
bir­biriga yaqin bo`lgan Qozog`iston va O`rta Osiyo turkiy tillari va o`zbek tili fonetik tizimi, asosiy fonemalarning son va sifatiga ko„ra qisman bir xillikka ega bo`lsa ham, ular o`rtasida muhim va jiddiy tafovutlar ham mavjud. Bu farqlar:
Unli fonemalar tizimi bo`yicha:
1) o`zbek tili asosan 6 unlili til bo`lgani holda, qozoq, qoraqolpoq,
Qirg`iz va turkman tillarida 9-10, hatto 11 unli mavjud;
2) o`zbek tilida unlilar cho`ziq­qisqalik tomonidan farqlanmaydi,
Qirg`iz va turkman tili unlilarining har biri so`z ma`nosini farqlash uchun xizmat qiladigan, fonematik xarakterga ega bo`lgan (ading-oting, a:dingisming kabi) cho`ziq shakllariga ega;
3) aytilayotgan tillarning birortasida ham o`zbek tilidagi o unlisiga
mos keladigan fonema yo`q;
4) o`zbek tili hamma turkiy tillar orasida yagona singarmonizmsiz
til, boshqa qarindosh turkiy tillar, xususan, qirg`iz tilida lab va tanglay
garmoniyasi (so`z bo`g`inlaridagi unli tovushlarning o`zaro moslashuvi,
masalan, qirg`iz tilida qoldor (qo`llar), ko`ldo`r (ko`llar) kabi) juda kuchli.
Undosh fonemalar tizimi bo`yicha:
1) o`zbek va turkman tillarida so`z boshida y undoshi ishlatilgani
holda qozoq tilida sirg`aluvchi j (yo`l-jol, yo`q-joq, yigit-jigit kabi),
qoraqalpoq va qirg`iz tillarida qorishiq j (yo`l-jol, yo`q-joq, yigit-jigit kabi) undoshlari qo`lanadi. O`zbek tilida bu undoshlar faqat tub turkiy so`zlar va chetdan qabul qilingan so`zlardagina farqlanadi: jon, jajji; mujda, jurnal kabi;
2) o`zbek, qozoq, qoraqalpoq, qirg`iz tillarida so`z boshidagi t,k
undoshlari turkman tilida d,g undoshlari bilan almashadi: tosh-dash, til-dil;
ko`z-go`z, kel-gel kabi;
3) o`zbek tilida so`z oxiridagi g„ undoshi turkman tilida g, qozoq,
qoraqalpoq, qirg`iz tillarida v,u tovushlari bilan almashadi: tog`, dag, tav, tau, tuu; bog`, bag, bav, bau kabi;
4) o`zbek, qirg`iz, turkman tillarida so`z tarkibidagi ch undoshi
qozoq, qoraqalpoq tillarida sh undoshi bilan almashadi: kuch-kush, och-ash (ochlik), ochiq-asho„q kabi;
5) so`z oxirida sh-s almashinuvi mavjud: qo`sh-qos, qish-qo`s,
bosh-bas, tish-tis kabi.
Qiyoslanayotgan tillarning umumturkiy leksik tarkibi, yuqoridagi kabi
ayrim fonetik farqlarni hisobga olmaganda, anglatadigan ma`no va vazifalari jihatidan asosan bir xil. Bu tillarning leksik tarkibidagi so`zlar har bir xalqning kundalik turmush sharoiti va kasb­koridagi farqlar (chorvachilik va dehqonchilik kabi), madaniyat, san`at va yozma adabiyot taraqqiyotining qay darajada ekanligiga bog`liq ayrim so`z va atamalar bilangina farqlanadi.
Grammatik qurilishi: turlanishi va tuslanish paradigmalari, turli grammatik kategoriyalar va so`z yasalishi jihatidan deyarli farqlanmaydi.
4.O`zbek tili o`tmishda faqat qarindosh turkiy tillar bilangina emas,
balki bir necha noturkiy tillar bilan ham munosabatda bo`lib kelgan. Asrlar
bo`yi davom etib kelayotgan turkiy va noturkiy tillar aloqalaridan biri qardoshlik asosiga qurilgan o`zbek va tojik tillari o`zaro aloqasidir.
Tojik xalqi bilan o`zbek xalqi O`rta Osiyoning eng qadimgi va
mahalliy aholilaridandir. Bu ikki xalq, ular umumiy hududiy yaqinlikka ega bo`lganligi sababli ham, ishlab chiqarish, iqtisodiy turmush, madaniy sohalarda, davlatni idora etish va chet el bosqinchilaridan o„lkani birgalikda himoya qilishda doim va uzluksiz hamkorlik qilib kelgan. Bu hamkorlik o`zbek va tojik xalqlarining tillarida, tilning lug„at tarkibi, grammatik qurilishida o`z aksini topgan. O`zbek xalqi bilan tojik xalqi o`rtasidagi ozaro munosabat faqat til qurilishining ayrim jihatlariga bo`lgan ta`sir doirasi bilan chegaralanmaydi. Bu xalqlar bir­biri bilan shu qadar aralashib, chatishib ketganki, o`zbek xalqining etnik tarkibiga tojik urug`lari, tojik xalqining etnik tarkibiga o`zbek urug`lari kirib, singishib ketgan.
Shuningdek, til qurilishida ba‟zi bir o`xshashliklar vujudga kelgan, o`zbek tilidan anchagina so`z va iboralar tojik tiliga, tojik tilidan o`zbek tiliga o`tgan.
Shubhasiz, o`zbek va tojik tillari o`rtasidagi bu munosabat
O`zbekiston va Tojikiston respublikalarining barcha hududlarida bir xil emas. Har ikki respublika hududining qaysi rayonlarida o„zbek va tojik xalqlariga mansub kishilar birga yashab, ijtimoiy ishlab chiqarishda birga ishtirok etishayotgan bo`lsa, shunday joylarda o`zbek va tojik xalqlari hamkorligi ham, o`zbek va tojik tillari o`zaro aloqalari ham keng rivojlangan. Buning misoli sifatida O`zbekistonning Farqona vodiysi, Samarqand va Buxoro shaharlari, Tojikistonning Leninobod viloyati va Qo`rqontepa, Qobadiyon guruh rayonlarini aytish mumkin. Tojikistonning Panhs rayonidagi jamoa xo`jaliklarida birga yashab, birga ishlaydigan o`zbeklar tojiklar bilan bevosita tojik tilida, tojiklar esa o`zbek tilida
muloqotda bo`la oladilar. Bu ikki qardosh xalq va qardosh til hamdo„stligi
va hamkorligining namunasidir. O`zbek va tojik tillari o`rtasidagi bu ko`p asrlik hamda o`zaro tenglik aloqalari chegaralangan ayrim rayonlarda o`zbek va tojik ikkitilligi namunalarining kelib chiqishiga sabab bo`lgan. Ikki tillilik faqat jonli so`zlashuvda emas, balki ilmiy, badiiy asarlarda ha m o`z ifodasini topgan. Bunga buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiyning quyidagi fikrlari yorqin izoh bo`la oladi: “...turkning ulug`din kichigiga degincha va navkardin begiga degincha sort tilida bahramanddurlar. Andoqkim, o`z xurd
ahvolig`a ko`ra ayta olurlar, balki ba`zi fasohat va balog`at bila ham
takallum qilurlar. Hatto turk shuarosikim, forsiy til bila rangin ash`or va shirin guftor zohir qilurlar...”. Noturkiy tillar aloqasida arab tili bilan o`zbek tili o„rtasidagi munosabatni tojik tili bilan o`zbek tili o`rtasidagi munosabat kabi sharhlab bo`lmaydi. To`g`ri, o`zbek va boshqa turkiy, noturkiy tillarda arab tilining ta‟siri kuchli bo`lgan, lekin arab tili bilan boshqa tillar, jumladan, o`zbek tili bilan bo`lgan munosabat mohiyat jihatidan qardosh tillar o`rtasidagi munosabatdan tamoman farqlangan.
Arablar O`rta Osiyoni zabt qilganlaridan keyin, bu yerda mahalliy
xalqlar o`rtasida islom dinini majburiy ravishda singdira boshladilar. Yerli xalqlarni mahalliy aholi uchun mutlaqo yot bo`lgan arab tilini o`rganishga majbur qildilar. “Qur`on” tilini muqaddaslashtirish va ijtimoiy­siyosiy hukmronlikni mustahkamlash maqsadida arablashtirish faqat maktab va madrasalarda emas, butun yozma adabiyotlarda, ma‟muriy idoralarning yozishmalarida ham misli ko„rilmagan darajada jadallashtirildi. Bu harakat ayniqsa, IX asr va X asrning boshlarida kuchayib ketdi. Shu davrda yuzaga kelgan ilmiy­falsafiy asarlar deyarli arab tilida yaratildi. Arab tili-tovush tomoni va grammatik qurilishi jihatidan o`ta murakkab til. Shuning uchun arab tili qurilishi boshqa tizimda bo`lgan tillarga faqat leksik jihatdangina kuchli ta‟sir ko`rsata oldi. Arab tilining boshqa tillarga tayziqi qancha kuchli bo`lmasin, arablar hukmronligi ostida bo`lgan xalq va elat tillarining fonetikasi va grammatik qurilishiga deyarli hech qanday o`zgartish kirita olmadi. Lekin arabcha so`zlar hamma tillarning leksik qatlamida anchagina keng o`rin egalladi.
Arab tili leksik elementlari IX-X asrlardan to hozirgacha ko`pgina
fors­tojik va turkiy tillarda, jumladan, o`zbek tilida ma`lum darajada
saqlanib qolgan bo`lishiga qaramasdan, arab tili ta`sirida bo`lgan hamma tillar kabi o`zbek tili ham o`zining asosiy xususiyatini saqlab qoldi. Bu sohada o`zbek tili har qanday tayziqqa chidash beradigan barqaror til ekanini va u har qanday siquvga bardosh berib, unga qattiq qarshilik ko`rsatish kuchiga ega ekanligini amalda ko`rsatdi. Hozirgi o`zbek tili o`ziga xos, hamma xususiyatlarini mustahkam saqlab qolgan, eng taraqqiy etgan tilga
aylandi. Noturkiy tillar bilan o`zbek tili o`rtasidagi aloqalar, haqida gap borganda, o`zbek va rus tillari aloqalarini ham chetlab o`tib bo`lmaydi. XIX asrning II yarimlaridan boshlab ruslar bilan O„rta Osiyo xalqlari o`rtasida paydo bo„la boshlagan turli munosabatlar asta­sekin bu xalqlar tillariga, jumladan, o`zbek tiliga ham ruscha elementlarning kirib kela boshlashiga sabab bo`ldi.
Rus tili bilan boshqa tillar, rus tili bilan o`zbek tili o`rtasidagi bu
jarayon, ayniqsa, XX asrda, deyarli butun asr davom etdi. Rus tili ning barcha tillarga, shubhasiz, o`zbek tiliga ham ta`siri kuchli bo`ldi. Butun davlat siyosatining rus tilida olib borilishi bu jarayonni yanada tezlashtiradi. Hatto rus tili ikkinchi “ona” tili sifatida ta‟riflandi.
Tarix guvohlik beradiki, hech bir hukmron til boshqa bir tilni o`ziga
tamoman singdirib ololmagan. Har qanday kuch ijtimoiy tuzumlarni
o`zgartirishi mumkin, lekin tilni o`zgartirish qiyin. Har bir tilning o`z ichki
taraqqiyot qonunlari bor, u har vaqt ana shu qonunlar asosida harakatda bo`ladi, o`sadi, o`zgaradi, taraqqiy etadi.
Adabiy til muayyan grammatik qonun­qoidalar meyorini o`zida
shakllantirgan, u yoki bu xalq ba`zan xalqlarning maxsus ish hujjatlari, maktab ta‟limi, kundalik yozma munosabatlar, fan, badiiy adabiyot, so`z ifodasidagi turli madaniyat aloqalari uchun umumiy bo`lgan yozma va og`zaki tildir.Adabiiy til ozining ilmiy ishlanganligi, barqarorligi, ma`lum bir tilda so`zlashuvchi ijtimoiy jamoaning hammasi uchun umumiy va majburiyligi, uslubiy xilma­xilligi, og`zaki va yozma formalariga ega ekanligi bilan tilning boshqa hamma shakllaridan farqlanadi.

Adabiy tilning ikki formasi bor:

1. Og`zaki adabiy til.
2. Yozma adabiy til.
Adabiy tilning eng qadimiy shakli og`zaki adabiy tildir. O`zbek
Og`zaki adabiy tili o`zbek xalqining boy og`zaki ijodi: qo`shiq va laparlari, ashula va maqollari, ertak va hikoyalari, tarixiy bahodirlik eposlari, topishmoq va tez aytishlari, askiya va hikmatli so`zlari vositasida shakllangan va asrlar osha nasldan­naslga o`tib kelgan. Og`zaki adabiyotning bu xilma­xil janrlari boyib, kengayib, takomillashib borgan. Bu o`zbek xalq adabiy tilining ham shakllanishi, o`sishi va takomillashishiga imkon bergan.Adabiy tilning yozma shakli har bir xalqning ma`lum yozuv tizimi va o`quv madaniyati bilan bog`liq. Yozuvning vujudga kelishi, uning amalda qo`llanishi va yozma adabiyotning shakllanishi umumxalq og`zaki adabiy tili negizida yozma adabiy tilni yuzaga keltiradi. O`zbek xalqi
o`zining madaniy tarixida turli yozuv shakllaridan foydalanib kelgan. Qadim davlardan boshlab, O`rta Osiyo va Qozog`iston turkiy xalqlari, jumladan, o`zbek xalqi O`rxun­Enasoy, uyg`ur, arab, lotin va rus grafikasi asosidagi yozuvlardan foydalanib kelgan. Demak, o`zbek yozma adabiy tili ham o`zining boy tarixiy merosiga ega. O`zbek yozma adabiy tili XIII asrlardayoq shakllana boshlagan bo`lib, eski o`zbek adabiy tili sifatida XIV-XV asrlarda takomiliga yetkazildi. O`zbek adabiy tilining tarixiy taraqqiyot yo`lini uch asosiy bosqichga bo`lib ko`rsa ish mumkin:
1) qadimgi turkiy adabiy til;
2) eski o`zbek adabiy tili;
3) Hozirgi o`zbek tili.
QADIMGI TURKIY TIL
O`rta Osiyo va Qozog`iston hududlaridan topilgan yozma yodgorliklar
turkiy xalqlarning qadimdan Til o`z madaniyati va o`z adabiy tiliga ega ekanligidan guvohlik beradi. Bu tarixiy manbalar turkiy urug` va qabilalarning eramizdan uch­to`rt asr ilgari mavjud bo`lganini, jamiyat bo`lib tashkil topganini va birgalikda yashab hayot kechirganini ko`rsatadi.Qadimgi turkiy yozma yodgorliklar tarixi yangi eraning
V asrlaridan boshlab XIV asrgacha bo`lgan davrni oz ichiga oladi. Bu davrlar yozma yodgorliklari asosan O`rxun­Enasoy va
uyg`ur yozuvlarida yozilgan. Til xususiyatiga ko`ra qadimgi yozma yodgorliklar tili hozirgi mavjud turkiy tillarning birortasiga ham to`la mos kelmaydi. Shunga ko`ra qadimgi yozma yodgorliklar tilini hozirgi turkiy tillarning u yoki bu xususiyatlarini o`zida aks ettirgan umumturkiy yoki qadimgi turkiy adabiy til deyish mumkin.
Masalan, qadimgi turkiy yozma yodgorligidan olingan atigi 8 so`zdan iborat bo`lgan “siz alima qunchuyuma oqlashma budunima sizima altmo`sh yasho`mda...” (siz elim bilan, yorim bilan, o`g`lonlarim bilan, xalqim bilan, siz bilan olmish yoshimda...) matnida “qunchuy” va “budun” so`zlaridan tashqari barcha so`larning hozirgi turkiy tillar leksikasidagi shu so`zlardan deyarli farqi
yo`q. Shunisi xarakterliki, matndagi siz, al(el), og`lon, altmish, yash so`zlari deyarlik hamma turkiy tillarda, ayrim fonetik farqlarini hisobga olmaganda, ma`no va qo`llanishi jihatdan bir xildir. Matnda mavjud bo`lgan egalik qo`shimchalari ­im//­um, jo„nalish kelishigi qo`shimchasi ­a, o`rin­payt kelishigi
qo`shimchasi ­da affikslarining qo`llanishi va ma`nosi, gap qurilishi qadimturkiy adabiy til hozirgi barcha turkiy tillarning qadimgi asosi - bobo tili ekanligidan dalolat beradi.
ESKI O‘ZBEK ADABIY TILI
Eski o`zbek adabiy tilining yuzaga kelishi o`zbek xalqining tashkil topishi va qabila tillarining xalq tiliga aylanish jarayoni bilan mahkam bog`liq, chunki xususan XI-XII asrlarga kelib, turli qabila va xalqlarning tarixan o`zbek xalqi bo`lib tashkil topishi uchun yetarli shart­sharoitlar vujudga keldi. XII-XIII asrlarga kelib eski o`zbek adabiy tili shakllana boshladi. Eski o`zbek adabiy tilining XIV -XV asrlarga oid namunalari sifatida Xorazmiyning “Muhabbatnoma”, Durbekning
“Yusuf va Zulayho” asarlarini ko`rsatish mumkin. Lutfiyning o`tkir she`rlari, Navoiy va uning zamondoshlari Sakkokiy va Atoiy g`azallari eski o`zbek adabiy tilining yuksalganligini ko`rsatuvchi dalillardir.Alisher Navoiyning badiiy adabiyotning turli janrlaridagi asarlari, adabiyotshunoslik va tilshunoslik sohasidagi ilmiy ishlari XV asrda eski o`zbek adabiy tilini yuqori taraqqiyot cho`qqisiga ko`tardi. Alisher Navoiy yuksaltirgan bu adabiy til to XX asr boshlariga qadar, o`z mavqeini yo`qotmadi, aksincha ta`sir doirasini tobora kengaytirib, Hozirgi o`zbek tili uchun mustahkam zamin yaratdi. XV asr eski o`zbek tilining hamma xususiyatlarini aks ettiruvchi Alisher Navoiy asarlari tili “O`zbek tili tarixi” kursida atroflicha bayon qilinadi. Shunday bo`lsa ham, bu davr tili haqida gapirganda, Alisher Navoiyning o`zbek adabiy tili taraqqiyotiga qo`shgan hissasini ta`riflamay, chetlab o`tib bo`lmaydi.Alisher Navoiy asarlari tilining prof.A.K.Borovkov izohlab bergan muhim belgilari tubandagichadir.Alisher Navoiy asarlari tili fonetik jihatdan unli fonemalar tizimiga ko`ra Hozirgi o`zbek tili tarkibidagi Andijon shevasi unlilariga yaqin 8 unliga ega bo`lgan: 4 ta til orqa (a, o„, o„, u) va 4 ta til oldi ( ә, i, ө, o„).
Qadimturkiy va hozirgi o`zbek tilidan boshqa turkiy tillardagi kabi o` unlisi fonematik (ma`noni farqlovchi) tabiatga ega bo`lmagan. Demak, eski o`zbek adabiy tili ham huddi shunday to`rtta lablangan (o, o`, u, o`) va to`rtta lablanmagan (i, ә, a, o`) unliga ega bo`lgan.
Undosh fonemalar Alisher Navoiy asarlari tilida (demak, eski o`zbek adabiy tilida ham) Hozirgi o`zbek tilidagi undoshlardan farqlanmagan, chunki Navoiy asarlarida o`g`iz tillariga xos k//g, t//d, qipchoq tillariga xos sh//s, q//v kabi tovush almashinishlari uchramaydi, so`z boshida, so`z o`rtasida va so`z oxirida u ndosh asarlarida o`g`iz tillariga xos k//g, t//d, qipchoq tillariga xos sh//s, q//v kabi tovush almashinishlari uchramaydi, so`z boshida, so`z o`rtasida va so`z oxirida u ndosh
tovushlarning qo`llanishi Hozirgi o`zbek tilidagi shu xususiyatlardan farqlanmaydi.
Leksik jihatdan Alisher Navoiy asarlarining tili, garchi asos e`tiboriga ko`ra hozirgi o`zbek milliy adabiy tilining lug`at tarkibi bilan teng bo`lsa ham, ayrim farq va tafovutlardan ham holi emas. Bu farq va o`xshashliklar eski o`zbek adabiy tili yoki Navoiy yashagan davr tili nuqtai nazaridan Alisher Navoiyning o`zi tomonidan uning “Muhokamat­ul lug`atayn” asarida batafsil ko`rsatib berilgan.
Navoiy o`zi yashagan davr tili leksikasi haqida fikr yuritar ekan, bu davr leksikasi ma`no ifodalashda rang­barang xususiyatlarga ega ekanligi (yig`lamsinmoq, ingramoq, singramoq, siqtamoq, o`jarmoq fe`llari orqali), bu tilning omonim va sinonimlarga juda boyligi, so`zning ko`p ma`noliligini, juda boyligini ko`plab misollar orqali aniq yoritib beradi. Morfologik jihatdan Navoiy asarlari tilida
o`zbek tilining morfologik belgilari bilan bir qarorda qisman o`g`iz guruh tillariga xos bo`lgan ­mish affiksi orqali yasalgan sifatdosh formasi (o`lmishambo`lganman, bog`lamishman-bog`laganman kabi), fe`lning borurali, istaram, qilmon kabi turli zamon ma‟nolarini anglatuvchi formalar ham uchraydi. XV asr tilida uchraydigan bu kabi formalar, ayrim turkshunos olimlar taxmin qilganidek, bu Navoiyning o`g`izlar bilan qandaydir yaqinlik belgisi emas. Buni quyidagicha izohlash mumkin:
1) bu qadimturkiy yo eski o`zbek tiliga xos umumiy xususiyat;
2) o`zbek xalq ijodining qadimgi namunalarida o`zbek­xorazm dialekti bilan ozarbayjon va turkman tillarini yaqinlashtiruvchi elementlar bo`lib, Navoiy asarlariga o`g`iz elementlari folklor orqali o`tgan bo`lishi mumkin.
3) o`tgan adabiy­madaniy merosdan keng foydalanish munosabati bilan xorazm adabiyoti an`analarining Navoiy asarlari tiliga o`tgan bo`lishi ehtimol. Bu farazlardan qat`iy nazar, Alisher Navoiy adabiyotda shunday keskin burilish yasadiki, u o`zining adabiy faoliyatida uyg`ur tili an`analaridan yuz o`girdi, o`g`uz tili unsurlarini cheklay bordi va mumtoz o„zbek adabiy tilining taraqqiyotida yangi davrni boshlab berdi. Shuning uchun o`zbek tilining grammatik qurilishiga oid faktlar, shu jumladan, morfologik unsurlar, o`g`uz tili unsurlariga qaraganda ustun turadi va Navoiy asarlari tilida asosiy o`rinni egallaydi.
Shunday qilib, Alisher Navoiy asarlari tilida hozirgi o`zbek tilining
grammatik qurilishiga to`la ravishda mos keladigan ko`pgina grammatik belgilar bilan bir qatorda undan farq qiladigan ba`zi bir morfologik unsurlar uchraydiki, bular eski o„zbek adabiy tilining morfologik xususiyatlarini aks etdiradi.
HOZIRGI O‘ZBEK TILI
Hozirgi o`zbek tili asrlar davomida qo`llanib kelgan yagona o`zbek tili taraqqiyotining yuqori formasi, milliy tilning ishlangan shaklidir. Hozirgi o`zbek tili davlat va ijtimoiy tashkilot, fan va maktab, matbuot va badiiy adabiyot, xullas, o`zbek millatining ilmiy­madaniy tilidir. O`zbek xalqining millat bo`lib shakllanishi va rivojlanishi milliy adabiy tilning shakllanishi va rivojlanishidir.
Hozirgi o`zbek tili o`zbek xalqining yagona umummillat tilidir. O`zbek milliy adabiy tili umumxalq tilining yuqori va takomillashgan bosqichidir.So`nggi qariyb bir asr mobaynida o`zbek xalqining yagona milliy tili har tomonlama o`sdi va yuksaldi, uning fonetik tizimiga ma`lum darajada o`zgarishlar kiritildi-unlilar tarkibi ixchamlashdi, undoshlar tarkibiga ba`zi bir yangi fonemalar kelib qo`shildi, tilning lug`at tarkibi yangi so`z va iboralar hisobiga boyidi, so`z ma‟nolari
kengaydi, eskirib qolgan so`zlar istemoldan chiqib ketdi, o`zbek tilining grammatik qurilishi takomillashdi.O`zbek milliy adabiy tili turli burjua millatchi oqimlariga qarshi kurashda o`sdi, mustahkamlandi va voyaga yetdi. Ayniqsa, XX asrning birinchi yarimlarida ular o`zbek adabiy tilini to`g`ri va ravon rivojlanish yo`lidan chetga burishga qattiq urinib ko`rdilar: hozirgi o`zbek milliy adabiy tilini eski kitob tili asosida qurishni, istemoldan chiqib ketgan eski so`z va iboralarni qayta
tiklashni, qipchoq dialektini yagona umummillat tiliga asos qilib olishni, ad abiy til tarkibidagi har bir dialektni mustaqil til darajasiga ko`tarishni taklif qildilar. Lekin ular qanchalik urinmasin, o„z maqsadlariga erisha olmadilar. Hozirgi o`zbek tili o`zining asosiy taraqqiyot yo`lidan og`ishmay borib, o`z yuksaklish yo`lida davom etdi. Hozirgi o`zbek tilining rivojlanishiga o`zbek olimlari, shoir va adiblari,
tarjimon va matbuot xodimlari katta hissa qo`shdi.
Hozirgi o`zbek tilining rivojlanishi yo`li:
1) uning yagona umummillat va mahalliy dialektlarga munosabati;
2) tayanch va yetakchi o`zbek shevalarining fonetik tizimi;
3) umumxalq tili lug„at tarkibining son va sifati, qo`llanish doirasi va
mazmuni;
4) grammatik qoidalarning hajmi va mohiyati;
5) uslubiy bo`linishga ko`ra belgilanadi.
Hozirgi o`zbek tili 6 unlili fonetik tizimga ega. So`nggi yillarda o`zbek tilining undoshlar tizimida ham ma‟lum o`zgarishlar bo`ldi. Bunga o`zbek tiliga rus tilidan ko`plab yangi so`zlarning kirib kelishi ham sabab bo`ldi. Bunday olinmalar tarkibidagi ayrim tovushlarning o`zbek tili fonetik qoidalariga mos kelmasligi, ularni o`z fonetik tizimiga muvofiqlashtirish o`zbek tilining tovushlar tizimida ayrim o`zgarishlarning kelib chiqishiga sabab bo`ldi.
Ma`lumki, tilning leksikasi uning eng o`zgaruvchan qismidir. Shuning
uchun keyingi qariyb bir asr davomida ozbek tili leksikasi juda katta
o`zgarishlarga uchradi. Bu o`zgarishlarni quyidagicha sharhlash mumkin:
a) Hozirgi o`zbek tilida ko„pgina so`zlarning ma`no doirasi kengaydi,
ko`pgina so`zlar o`z ma`nosi bilan birga yangi, qo`shimcha ma`nolar kasb etdi, so`z ma`nosida kengayish va torayish yuz berdi: vatan-uy, hovli; mamlakat, ona­Vatan kabi,
b) ayrim so`zlarda ma`no jihatdan differensiyalanish (farqlanish) yuz berdi:
yonilgi (suyuq modda: neft), benzin; yoqilgi (o`tin, ko`mir) kabi;
c) sinonimlarda kengayish yuz berdi: zo`r, buyuk, katta, ulkan -gigant kabi;
d) yangi tipdagi barqaror so`z birikmalarining ko`lami kengaydi: oq oltin, tinchliksevar xalqlar kabi;
e) rus tilidan qabul qilingan so`zlar o`zbek tilining lug`at tarkibini boyitish
bilan birga ayrim so`zlarning lug`at tarkibidan chiqib ketishiga ham sabab
bo`ldi.
Hozirgi o`zbek tilidagi so`zlarning morfologik tarkibida, so`z birikmasi va gap qurilishida, umuman tilning grammatik qurilishida ham ma`lum o`zgarishlar sodir bo`ldi. Masalan, XX asr o`zbek adabiyotining, ayniqsa, proza janrining ravnaqi Hozirgi o`zbek tilida qo`shma gaplar, xususan, ergash gapli qo`shma gaplar va murakkab gaplar qurilishini tubdan o`zgartirdi. O`zbekiston respublikasining uzoq kutilgan Mustaqillikka erishishi, istiqlol sharofati bilan
o`zbek tiliga Davlat tili maqomi berilishi hozirgi o`zbek tili taraqqiyotida nur ustiga a`lo nur bo`ldi: davlat idora ishlari o`zbek tilida olib borila boshladi; lotin grafikasi asosida yangi yozuv tizimi, qabul qilindi. Bularning barchasi Hozirgi o`zbek tili taraqqiyotini yangi izga soldi.