Mavzu: axloqiy qadriyatlar falsafasi (etika)

MAVZU: AXLOQIY QADRIYATLAR FALSAFASI (ETIKA).
Reja:

1. 
   Etikaning mohiyati va ahamiyati. Sharq va G‘arb mutafakkirlari axloqiy qarashlari dialektikasi. Axloqning funksiyalari. Axloqiy qadriyatlar ierarxiyasi. Yevgenika va bioetikaning axloqiy jihatlari.
   
2. 
   Qadriyat tushunchasining ma'nosi va uning turlari. Oilaning qadriyatga doir jihatlari.
   
3. 
   Muhabbat, nafrat, baxt va baxtsizlik tushunchalarining axloqiy va qadriyatli jihatlari. Ajralish va uning axloqiy kamolotga salbiy ta'siri.
   
4. 
   Jamiyatning deval'vasiyasi (qadrlanish va qadrsizlanish). Sog‘likning qadriyat sifatidagi ahamiyati. Sog‘lom turmush tarzi salomatlik omili.
   

Tayanch so’zlar: Etika, axloq, odob, hulq-atvor, nazariy etika, normativ etika, amaliy etika, yuridik etika, gedonizm, evdemonizm, utilitarizm, komil inson, regulyativ funksiya, aksiologik funksiya, informatsion funksiya, tarbiyaviy funksiya, axloq va huquq, etika kategoriyalari, yaxshilik, yomonlik, adolat, burch, vijdon, sha’n, or-nomus, baxt, insof, halol, harom, insonparvarlik, vatanparvarlik, xushmuomalalik, odoblilik. «axloqiy madaniyat», madaniyat sub`ekti, jamiyat, millat, sinflar, ijtimoiy qatlamlar, kasbiy jamoalar, odam, axloqiy qaror, me`erlar, ideallar, axloq ko`rsatmalari, axloqiy faoliyatdagi erkinlik, axloqiy tanlov, axloq funktsiyalari, urf-odat, huquq, axloqiy talablar va baholar, axloqiy tamoyillar, talion tamoyili, axloqiylik tamoyili, axloqning oltin qoidasi, oltin o`rtachalik qoidasi, umumiy baxt-saodat tamoyili, adolat tamoyili; qadriyatlar, aksiologiya, Arastu xayrliliklari, qadriyatlar tasnifi.

1. 
   Etikaning mohiyati va ahamiyati. Sharq va G‘arb mutafakkirlari axloqiy qarashlari dialektikasi. Axloqning funksiyalari. Axloqiy qadriyatlar ierarxiyasi. Yevgenika va bioetikaning axloqiy jihatlari.
   

Odam jamiyatda yashab turib, jamiyatdan xoli bo‘la olmaydi. Bu holat kishining barcha ishiga, jumladan, axloqiga ham bevosita yoki bilvosita o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, uning yurish-turishiga nisbatan muayyan tarbiyaviy-ma’rifiy talablar qo‘yadi, qoidalar ishlab chiqadi. Odamlarga baho berilganda, uni yoshidan, kasbidan, darajasidan qat’i nazar axloqli yoki axloqsiz, tarbiyali yoki tarbiyasiz, ziyoli, o‘qigan bo‘lsa ham uqmagan ekan, deb baho beriladi.
Bunda biz kishilarning ma’naviy qiyofasini xulq-atvorini, yaxshi yoki yomon xatti-harakatini ifodalagan bo‘lamiz. Binobarin, har bir odam bir olam bo‘lsa ham, u takrorlanmas noyob, o‘zigagina xos bir mo‘‘jiza bo‘lgan taqdirda ham bir o‘zi yashay olmaydi, baxtli ham, baxtsiz ham bo‘la olmaydi. SHunday ekan odam mehnati, tabiati, ruhiyati bilan jamiyatga chambarchas bog‘liq va o‘zaro ta’sirga ega.
Abdulla Avloniy «Turkiy guliston yoxud axloq» risolasini shunday boshlaydi: «Insonlarni yaxshilikka chaqirguvchi, yomonlikdan qaytarguvchi bir ilmdur. YAxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar ila bayon qiladurg‘on kitobni axloq deyilur»¹.
Abdulla Avloniy fikrini davom ettirib bu muammoga chuqurroq yondoshadi: «Axloq ilmini o‘qub, bilub amal qilgan kishilar o‘zining kim ekanini, janobi haq na uchun xalq qilganin, er yuzida nima ish qilmak uchun yurganin bilur. Bir kishi o‘zidan xabardor bo‘lmasa, ilmni, ulamoni, yaxshi kishilarni, yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarning qadrini, qimmatini bilmas. O‘z aybini bilub, iqror qilub, tuzatmakg‘a sa’y va qo‘shish qilgan kishi chin bahodir va pahlavon kishidur»².
Axloq lotincha «moralis», «mores» so‘zlaridan olingan bo‘lib, ma’nosi xulq, odat demakdir. Axloq so‘zi arabcha bo‘lib, xulq so‘zining ko‘pligidir.
Axloq – ijtimoiy ong shakllaridan biri bo‘lib, kishilarning tarixan tarkib topgan xulq-atvori, yurish-turishi, ijtimoiy va shaxsiy hayotdagi o‘zaro, shuningdek, jamiyatga bo‘lgan munosabatlarini tartibga solib turuvchi, barqaror, muayyan norma va qoidalar yig‘indisi. Axloq normalari kishilarning xatti-harakatlarida o‘z ifodasini topadi. Bunda ba’zi xatti-harakatlar, xulq-atvorlar, axloqiy, ba’zilari axloqsizlik deb baholanadi.
Axloq ijtimoiy ongning qadimgi shakllaridan biridir. Davr o‘zgara borgan sari har qanday hodisa kabi axloq ham o‘zgaradi, rivojlanib, takomillashib, ma’naviy madaniyatning ko‘rinishlaridan biriga aylanib boradi. Axloq ijtimoiy munosabatlar zaminida alohida shaxs sifatida mavjud bo‘lgan insonlarning o‘z-o‘zini idora qilish shakllari va me’yori, o‘zaro muloqot va munosabatlarda ularga xos bo‘lgan ma’naviy kamolot darajasining namoyon bo‘lishidir. Axloq, darhaqiqat, ma’naviyat negizidir, asosidir, deyilsa xato bo‘lmaydi. Axloqni alohida falsafiy fan – «etika» o‘rganadi.
Etika, yunoncha «ethos» so‘zidan olingan bo‘lib, ma’nosi xulq, odat demakdir. Etika qadimda fizika va mantiq bilan birgalikda falsafaning uzviy – uchinchi qismi hisoblanar edi. Keyinchalik Arastu birinchi bo‘lib, «Etika» («Nikomax etikasi» va «Siyosat») asarini, darsligini yozgach, u alohida falsafiy yo‘nalishdagi fan maqomini oladi. Etikaning boshqa falsafiy fanlardan farqi, o‘ziga xosligi shundaki, unda nazariya bilan amaliyotning, faoliyatning omuxtaligi va uyg‘unligidir ya’ni bir-birini taqozo etishidir. Qadimgi antik davr donishmandlaridan birining fikricha, falsafani azim daraxt - chinorga qiyos qilsak, uning ildizi tabiat haqidagi ta’limotlar, poyasi – mantiq, mevasi esa – etikadir.
Ba’zilar axloq nazariyasini meditsinaga ham qiyos qilishadi. Agar etika inson ruhiyatidagi nuqsonlarni davolasa, shifokor inson tanasini davolaydi. Biroq bular o‘rtasida tafovut bor. Meditsinada shifokor va bemor ishtirok etsa, axloqda shaxsning o‘zi xolos. SHunday ekan, etika odamga tayyor retsept bera olishga qodir emas, odam o‘zidagi axloqiy nuqsonlarni tuzatishga o‘zi retsept topishi lozim.
Arastu etikani jamiyat hayotida muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlab, shunday yozadi: «Tabiat inson qo‘liga qurol – aqliy va axloqiy kuch bergan, ammo u shu qurolni teskari tomonga nisbatan ham ishlatishi mumkin; shu sababli axloqiy tayanchlari bo‘lmagan odam eng insofsiz va yovvoyi, o‘zining jinsiy va did mayllarida eng tuban mavjudot bo‘lib qoladi»³.
Etika axloq haqidagi bir butun ilmiy ta’limot bo‘lib, axloqning paydo bo‘lishi va tarixiy taraqqiyot qonuniyatlarini aniqlash bilangina cheklanib qolmay, balki kishilarning xatti-harakati, urf-odati, an’analari, turmush tarzi, ya’ni kishilarning axloqiy hayotini, axloqiy hodisalarning o‘ziga xos xususiyatlarini, axloqning ijtimoiy mohiyatini va u orqali ijtimoiy jarayonlarni o‘rganuvchi qadimiy fanlardan biridir. Etikaning asosiy vazifasi axloqning kelib chiqishi, axloqiy tushunchalarning tabiati, axloq mezoni, ma’lum xatti-harakatlar uchun axloqiy javobgarlik masalalarini, shuningdek, axloqiy ongning o‘zgarish sabablarini o‘rganishdan iborat. Davr o‘zgara borgan sari har qanday hodisa kabi axloq ham o‘zgaradi, etika falsafiy, nazariy, tarixiy fan sifatida rivojlanib, takomillashib boradi. Etika fan sifatida axloqni, odob-xulqni, axloqiy munosabatlarni aks ettiribgina qolmay, balki odam intilishi lozim bo‘lgan maqsadni, ya’ni yuksak axloqiy g‘oyani, bu g‘oyani amalga oshirmoq uchun qanday yashab, qanday harakat qilmoqlikni ma’nosini ochib beradi, odamlarning yurish-turishi qanday degan savolga emas, balki qanday bo‘lishi kerak degan savolga ham javob beradi. SHuning uchun ham axloqiy illatlar tanqid qilinadi, odamlarning xatti-harakatiga yuksak axloqiy g‘oya va maqsad nuqtai nazaridan qat’iy baho beriladi.
Xulq (odob) deganda, rasm-taomul, xulq-atvorlarning butunligi, odamlar o‘rtasida iqtisodiy tuzum taqozosi bilan, turmush sharoitining alohida tarzidan, an’analaridan paydo bo‘lgan va lekin muntazam qarashlar, qoidalar, yo‘l-yo‘riqlar sistemasiga kirmagan munosabatlarning xususiyati tushuniladi.
Axloq esa mazkur rasm-taomul va xulq-odatlarning umumlashganidir. Bu axloqiy yo‘l-yo‘riqlar, normalar, axloq to‘g‘risidagi pand-nasihatlar, qonun-qoidalar to‘plami bo‘lib, u yoki bu tarixiy davrda muayyan ijtimoiy guruhlarning manfaatlariga mos keladi. Masalan, ritsarlik axloqining qonun-qoidalari, islom, xristianlik axloqining qoidalari va boshqalar.
Xulq (odob) – odamlarning amaliy xatti-harakati, odamlar o‘rtasidagi amaliy munosabatlardir; axloq esa mazkur xatti-harakat normalari va qoidalarning axloq talablari shaklida ifodalab berilganidir; etika bo‘lsa, axloq normalari qoidalarining izohlab va asoslab berish demakdir, ya’ni aslida axloq haqidagi nazariyadir. Agar bunday farq qilinadigan bo‘lsa, demak, tarixan ayni bir vaqtda jamiyat paydo bo‘lishi bilan odamlarning axloqiy munosabatlari, xatti-harakat usullari ham paydo bo‘lgan va bu munosabatlar axloqiy oidalar, normalar tarzida, so‘ngra esa yozilmagan axloq qonun-qoidalari tarzi ularning ongiga singib qolgan bo‘lib chiqadi; nihoyat, axloqni nazariy jihatdan asoslab va izohlab beradigan fan sifatida etika shakllanadi.
Etika sohasida ham xilma-xil nazariyalar, bir-biriga zid oqimlar, yo‘nalishlar bo‘lib kelgan. Axloqning vujudga kelishi to‘g‘risida turli nazariyalar mavjud bo‘lib, bu nazariyalarga ko‘ra, axloq mavhum aql, mutlaq ruh ta’sirida vujudga kelgan, u tarixiy shart-sharoitga bog‘liq va u abadiy, o‘zgarmasdir. SHuni aytish kerakki, axloqning burch, vijdon, or-nomus kabi o‘ziga xos asosiy kategoriyalari bor. Bunday tushunchalar bir necha ming yillardan buyon mavjud. Kishilar turli davrlarda bularga amal qilib kelganlar. Tarix tajribasi shuni ko‘rsatadiki, bu tushunchalar o‘zgarib, turli xalqlar, millatlar orasida har xil mazmunga ega bo‘lganini ko‘rsatadi. Demak, axloqiy hodisalarga milliylik, umuminsoniylik, tarixiylik nuqtai nazardan qaramoq lozim.
Binobarin, axloq kishining jamiyatda tutgan o‘rnini belgilab berar ekan, bu bilan kishi axloqiy harakat qilish lozim bo‘lgan maqsadni ham asoslab beradi. Bu o‘rinda axloqiy ta’limotlar tipologiyasi, tasnifi muammosiga ahamiyat berib, naturalizm etikasida keng tarqalgan gedonizm, evdemonizm, utilitarizm haqida to‘xtalamiz.
Gedonizm – yunoncha so‘z bo‘lib, huzur-halovat, lazzat ma’nosini anglatadi. Bu ta’limotga ko‘ra, huzur-halovat etika nazariyasidagi axloqiy talablarni asoslash prinsipidir, azob-uqubatdan qutqaruvchi tabiiy yaxshilikdir. Baxt-saodat keltiruvchi huzur-halovat shunday narsa bo‘lishi kerakki, uning ketidan dard-alam, yomonlik kelmasligi kerak. Insonga tabiat tomonidan berilgan va uning butun amaliy faoliyatini belgilaydigan harakatlantiruvchi kuch – huzur-halovat, lazzatlanish, degan tasavvur gedonizmning asosini tashkil etadi. Huzur-halovatga erishish maqsadi axloqiy talab va hamma unga intilib yashashi lozimdir.
Evdemonizm – yunoncha so‘z bo‘lib, rohat-farog‘at, baxt-saodat ma’nosini anglatadi. Bu ta’limot baxt-saodatga intilish – axloqning asosi deb talqin etiladi. Evdemonizm antik etik ta’limotlarda Demokrit, Arastu, Suqrot va Aflotun qarashlarida keng namoyon bo‘lgan.
Utilitarizm – yunoncha so‘z bo‘lib, foyda, manfaat ma’nosini bildiradi. Bu ta’limot ham etikada bir yo‘nalish bo‘lib, u xatti-harakatning foydaliligi, uning axloq-odob mezoni deb biladi, baxt-saodat, yaxshilikni foyda, manfaat bilan bog‘laydi.
Bundan tashqari etika ta’limoti sohasida materializm bilan idealizm o‘rtasida o‘ziga xos qarashlar bo‘lgan. Marksizm etikaga sinfiylik, partiyaviylik nuqtai nazaridan yondoshadi va ularning «kommunistik axloqning asosida kommunizm jamiyatini qurish va mustahkamlash yotadi» – degan fikrlar bo‘lib, u puchga chiqdi, tarix sinoviga bardosh bera olmadi.
XX asr etikasida ham turli yo‘nalishlar mavjud: ruhiyat tahlili, ekzistensializm, pragmatizm, neotomizm, g‘ayrizo‘ravonlik, hayotga ehtirom, tasavvufiy yo‘nalish va boshqalar.
Jamiyatimizdagi hozirgi yangilanish jarayonida etikaning o‘z o‘rni bor. Uning oldida yangi demokratik va huquqiy davlat barpo etishga kirishgan mamlakatimiz fuqarolarining, ayniqsa, yoshlarning axloqiy darajasiga mas’ullik va har tomonlama kamol topgan zamon kishisi tarbiyasini nazariy asoslashdek ulkan vazifalar turibdi. Ularni faqat qadimiy va har doim zamonaviy bo‘lib kelgan axloqqa yangicha yondashuvlar asosidagina amalga oshirsa bo‘ladi.
YAngicha yondashuvlardan biri – etikada milliy g‘oya va mustaqillik mafkurasiga e’tiborni kuchaytirish bilan bog‘liq. CHunki zamonaviy komil inson an’anaviy axloqiy qadriyatlar bilan yo‘g‘rilgan yangicha mafkuramizni o‘zida mujassam etgan, milliy g‘oyani o‘z ruhiy olamiga singdirgan etuk shaxs bo‘lmog‘i lozim. Uning qalbida axloq yuksak g‘oyani va yuksak g‘oya axloqiylikni uyg‘unlashtirgan ma’naviy hodisaga aylanmog‘i kerak.
Axloq inson va jamiyat o‘rtasidagi ob’ektiv aloqadorlik tufayli kelib chiqadigan, har bir shaxsning hayoti va faoliyatini boshqaradigan, tartibga soladigan prinsip va normalar majmuidir.
Axloq ijtimoiy xodisa sifatida insoniyat jamiyati vujudga kelishi bilan bir vaqtda jamoalar bilan shaxslar o‘rtasidagi ehtiyoj va manfaatlarga xizmat qiluvchi aloqa tarzida vujudga kelib, o‘zining tarixiy taraqqiyotida:

• 
  insonning tabiiy xislatlarini o‘zgartiruvchi, yaratuvchi faoliyati shaklida umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi;
  
• 
  jamiyatda yashovchi har bir shaxsni har tomonlama kamol toptiruvchi ma’naviy-ijtimoiy omil asoslaridan biri;
  
• 
  kishilarning ichki tuyg‘ularini, hissiyotlarini o‘stirib, umuminsoniy moddiy va ma’naviy qadriyatlarini anglab etish, ularni asrash va kelgusi avlodlarga etkazib berish yo‘llaridan eng afzali;
  
• 
  oila va kundalik turmushda mavjud bo‘lgan oilaviy burch, o‘zaro hurmat, sadoqat, or-nomus kabi an’analarni nasldan-naslga, avloddan-avlodga o‘tkazish asosida davom ettirish vositasi;
  
• 
  adolatli jamiyat qurish va unda boy-badavlat, tinch-totuv, baxtli yashash g‘oyasi sifatida muntazam ravishda rivojlanib kelgan va rivojlanadi.
  

Axloqning negizini jamiyatning tarkibiy tuzilishi, xususan, undagi mulkiy munosabatlar, mehnat taqsimoti, aholining yoshi va ularning ehtiyoj va manfaatlari belgilaydi. Binobarin, O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining asosini xilma-xil shakllardagi mulklar tashkil etayotgan bir vaqtda, uni rivojlantirishning ma’naviy-axloqiy negizlarini:

• 
  umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik;
  
• 
  xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;
  
• 
  insonning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi;
  
• 
  vatanparvarlik tashkil qiladi.
  

SHubhasizki, ana shu negizlar asosida O‘zbekiston xalqlarining yangicha mazmundagi ma’naviy-axloqiy dunyosi shakllanadi va qaror topadi. Bu esa, o‘z navbatida xalqimiz axloqining negizini belgilab beradigan asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Axloqning jamiyat xayotida tutgan o‘rni u bajaradigan funksiyalar bilan belgilanadi.
Regulyativ funksiyasi – axloqning asosiy funksiyasi hisoblanadi. Regulyativ funksiya shaxs, xizmat jamoasi, davlat va jamoat institutlari faoliyatini jamiyatda mavjud bo‘lgan axloqiy normalar asosida boshqarib turishni anglatadi. SHu maqsadda bir qancha vositalarga tayanadi: axloqiy prinsiplar, jamoatchilik fikri, axloqiy avtoritet, an’analar, urf-odatlar va hokazo. Axloq nafaqat alohida shaxs, balki butun jamiyatning ham hulq-atvorini boshqaradi. 
Aksiologik funksiyasi (baholash) – yuqorida ta’kidlaganimizdek, har qanday axloqiy xatti-harakat u yoki bu qadriyatlar sistemasi orqali baholanadi. «Axloqiy-axloqsiz», «yaxshi-yomon» nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda xatti-harakatlar, munosabatlar, motivlar, qarashlar, shaxsiy sifatlar baholanadi. Axloq inson tomonidan qadriyatlarni o‘zlashtirish, ularni rivojlantirishni ham nazorat qiladi. 
Informatsion (bilish) funksiyasi- axloqiy bilimlar hosil qilishga qaratilgan bo‘lib, axloqiy prinsiplar, normalar, kodekslar ijtimoiy-axloqiy qadriyatlar haqidagi informatsiya manbai hisoblanadi. SHu bilan birga odatiy va ekstremal vaziyatlarda, konfliktli va tang holatlarda axloqiy tanlov masalasiga e’tibor qaratiladi. Demak, axloq olamni, insonni, uning mohiyatini, hayotining ma’nosini anglashga yordam beradi. 
Tarbiyaviy funksiyasi – har qanday tarbiya tizimi – bu eng avvalo axloqiy tarbiya tizimi hisoblanadi. Axloqiy tarbiya axloqiy norma, odat, an’ana, umumiy xulq-atvor namunalarini aniq tashkiliy tizim holiga keltiradi, axloqiy bilimlarni axloqiy ishonch-e’tiqodga aylantiradi, konkret vaziyatlarda axloqiy bilim va ishonch-e’tiqodni qo‘llashda ijodiy yondashuvga o‘rgatadi. Demak, axloq nafaqat norma va qoidalarga rioya qilishni, balki o‘z-o‘zini nazorat qilishga o‘rgatadi. 
SHu erda, axloqning alohida funksiyalarini ajratish shartli xarakterga ega ekanligini qayd qilish lozim. CHunki real hayotda ular bir-biri bilan uyg‘un holda namoyon bo‘ladi. Axloq bir vaqtning o‘zida boshqaradi, tarbiyalaydi, yo‘naltiradi va hokazo. 
“Etika”ning boshqa ijtimoiy-falsafiy fanlardan farqi shundaki, u aksiologik xususiyatga ega. YA’ni, axloqiy bilimlar insoniy munosabatlar va ijtimoiy voqelik hodisalarini baholash asosida vujudga keladi. Bu baholashning asosiy mezoni kishilarning «nima yaxshi-yu nima yomonligi» haqidagi tasavvurlari hisoblanadi. Bunday baholash ham jamiyatga, ham alohida shaxsga xosdir. SHu tariqa axloqiy qadriyatlardan ijtimoiy va individual tizimlar vujudga keladi. Bu tizimlar bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, har bir insonda turlicha namoyon bo‘ladi. SHaxs faoliyatida ijtimoiy qadriyatlar tizimi ustun bo‘lsa, u ijtimoiy hayotda faol ishtirok etadi, uning dunyoqarashida jamoatchilik tamoyili ustun bo‘ladi. Aksincha bo‘lsa, inson o‘zining shaxsiy manfaatlarini ustun qo‘yadi, dunyoqarashida individualizm prinsipi ustun bo‘ladi. 
Aslida axloqiy ideallar, tamoyillar va normalar kishilarning adolat, insoniylik, ezgulik, yovuzlik, ijtimoiy farovonlik haqidagi tasavvurlaridan kelib chiqqan. Bu tasavvurlarga mos keluvchi xatti-harakatlar axloqiy deb, zid keladigan xatti-harakatlar axloqsizlik deb e’lon qilingan.
Boshqacha qilib aytganda, kishilar fikricha jamiyat va shaxs manfaatlariga mos keladigan, insonlar uchun foydali bo‘lgan xatti-harakatlar axloqiydir. Albatta, bu tasavvurlar tarixiy taraqqiyot davomida o‘zgarib borgan, turli sinflar, ijtimoiy guruhlarda turlicha bo‘lgan.
Axloq ijtimoiy-tarixiy xarakterga ega. SHu bilan birga u kasbiy xususiyatga ham ega.
Jamiyat ma’naviy hayotining bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan ikki sohasi- axloq va huquqning o‘xshash va farqli tomonlari masalasi hozirgi kunda ayniqsa dolzarb hisoblanadi. 
SHaxsning ma’naviy dunyosi, ongi va madaniyati shakllanishida axloq va huquq alohida o‘ringa ega. CHunki ular ijtimoiy munosabatlar tizimi taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsatadigan, shu orqali shaxs ongini rivojlantiradigan muhim ijtimoiy boshqaruvchi hisoblanadi. 

1.