Mavzu: Dvigatellar va ularning turlari. Reja

Mavzu: Dvigatellar va ularning turlari.
Reja:
1.Dvigatellarning vazifasi va ishlatilishi.
2. Dvigatellarning turlari.
3. Divigatel ishlaganda uning tarkibiy qismlari
4. Karbyuratorli dvigatelning ta’minlash tizimining vazifasi, sxemasi, umumiy tuzilishi va ishlashi.
5. Yonuvchi aralashmaning tarkibi, uning dvigatel ishiga ta’siri.


Dvigatel — bu (masalan, suv, shamol energiyasini) mexanik energiyaga aylantirib beradigan mashina. Tabiiy energetika resurslari (yonilgʻi, suv energiyasi, shamol energiyasi va boshqa) ni toʻgʻridan-toʻgʻri mexanik energiyaga aylantiruvchi dvigatel birlamchi dvigatel deb ataladi (masalan, bugʻ mashinasi, bugʻ turbinasi va boshqa). Birlamchi dvigatel hosil qilgan energiyani boshqa turga oʻzgartiruvchi dvigatel ikkilamchi dvigatel deb ataladi (masalan, elektr yoki pnevmatik dvigatel). Tabiiy energetika resurelari turiga qarab, issiqlik, gidravlik (suv), shamol va boshqa dvigatellar boʻladi. Issiqlik dvigatel oʻz navbatida bugʻ dvigateli va gaz dvigateliga boʻlinadi. Gaz dvigatel ichki yonuv dvigateli deb ham ataladi. Issiqlik dvigatel yadro kuch qurilmalarining tarkibiy elementlari sifatida ishlatilishi mumkin. Dvigatel statsionar (muqim), koʻchma va transport xillariga ham ajratiladi. Statsionar dvigatel bir joyga oʻrnatib ishlatiladi. Kuchma va transport dvigatel traktor, avtomobil va samolyotlarga oʻrnatiladi. Dvigatel asosiy ish organi harakati tarziga qarab, porshenli, parrakli (rotorli) va reaktiv xillarga boʻlinadi (qarang Aviatsiya dvigateli, Avtomobil dvigateli, Reaktiv dvigatel).
Markaziy Osiyo, Misr, Xitoy va Hindistonda qadimda ekinlar eng oddiy dvigatel — charxpadaklar yordamida sugʻorilgan. 18-asr oxirida Angliya sanoatida boshlangan yuksalish mashina texnikasining rivojlanishiga sabab boʻldi. Angliyada 1784-yilda J. Uatt ishlab chiqqan issiqlik dvigateli suv nasoslarida keng qoʻllanila boshladi. I. I. Polzunov 1763-yilda dunyoda birinchi bugʻ ma-shinasini ixtiro qildi. Birinchi ichki yonuv dvigateli loyihasi 1879-yilda tuzildi. Germaniyada 1885-yilda ixtirochilar Daymler va Bens benzin bilan ishlaydigan ixcham ichki yonuv dvigatelini qurdi. 1893-yilda nemis olimi R. Dizel yangi prinsipda ishlaydigan dvigatelni (dizelni) yaratdi. 1911-yilda rus ixtirochisi Y. V. Mamin 18 va 33 kVtli dvigatelni traktorga oʻrnatdi. 1888—89-yillarda rus olimi M. O. Dolivo-Dobrovolskiy 3 fazali asinxron elektr mashinasini yasadi.
20-asr 1-yarmida issiqlik dvigatelining yangi turi 3 — gaz turbinali dvigatel yaratildi. U aviatsiyada eng keng tarqalgan (aviatsiyada ular turboreaktiv dvigatellar deb ataladi). Gaz-turbinali dvigatellardan issiqlik elektr styalarida elektr generatorlarini harakatlantirishda gaz-turbovozlar, ogʻir kj avtomobillari va boshqa transport vositalarida, kemalar, katerlar va suv osti kemalarida tortuvchi dvigatellar sifatida foydalaniladi. Rus olimi K. E. Siolkovskiy dunyoda birinchi boʻlib raketa dvigatellarining asosiy elementlarini bayon qildi. Raketa dvigatellari reaktiv dvigatelning bir turi hisoblanadi. Havoreaktiv dvigatellari da yonish kamerasiga yonilgʻidan tashqari havo ham beriladi. Shu bois ulardan faqat atmosferaning zich qatlamlarida uchishdagina foydalanish mumkin. Raketa dvigatellari ga havo shart emas (yonilgʻining barcha aralashmalari bularning oʻzida mavjud), ular havosiz boʻshliq, yaʼni koinotda bemalol ishlay oladi. Ushbu dvigatellar asosan jangovar raketalarga hamda kosmik kemalarnmt raketa eltuvchilariga oʻrnatiladi. Yuliy Gagarin boshqargan birinchi „Vostok“ kosmik kemasi dvigatelining quvvati 14 million kVt (20 million o. k.) edi. Bugʻ turbinalari yirik elektr stansiyalarining asosiy dvigateli boʻlib qoldi. Masalan, Toshkent GRES ida har qaysisining quvvati 165,000 kVt dan boʻlgan bugʻ turbinalari, Sirdaryo GRESida esa 300,000 kVtli bugʻ turbinalari ishlab turibdi.
Divigatel ishlaganda uning tarkibiy qism larida («ichki» m uvozanatlanm aganlik), shuningdek, avtom obil (traktor) — dvigatel («tashqi» m uvozanatlanm aganlik) tizim ida tebranm a h odisalam i keltirib chiqaradigan kuchlar dvigatel konstruksiyasida paydo boMadi. D vigatel barqaror rejimda ishlaganda uning tayanchlaridagi reaksiya kattaligi va yo'n alish i bo'yich a o'zgarm as bo'lib qolsa, bunday dvigatellar ta s h q i m u v o z a n a tla n g a n deb ataladi. Bunday dvigatelning o 'zi osm ada tebranish h osil qilm aydi va tebranm a energiyani uzatm aydi ham da o'zi o'm atilgan m ashina konstruksiyasida tebranishlam i uyg'otm aydi. M u vozanatlanganlikni yaxshilaydigan tadbirlar m ajm uasi d v ig a te ln i m u v o z a n a tla s h deb ataladi. 2.1. BIR SILINDRLI DVIGATELNING MUVOZANATLANMAGANLIGINI KELTIRIB CHIQARADIGAN KUCH OMILLARI Bir silindrli dvigatelning ishlashida K SH M da paydo b o'ladigan kuch om illari tahlilida tayanch reaksiyalari bilan ulam ing quyidagilari m uvozanatlanishi o'm atilgan edi ( 2 .1-rasm): birinchi P .t \ a ikkinchi tartibli P n kuchlar, aylanuvchi m assalam ing m arkazdan q och m a inersiya k uchlan, shuningdek, to'nkaruvchi m om ent va dvigatelning og'irligi, ya’ni Ra \ R .= f ( P ,, P iW K , M ,, n> G J . D vigateln in g og'irligidan tashqari barcha sanab o'tilgan kuch om illari vaqt b o'yich a o'zgaradi va dvigatelning m uvozanatlanm aganligiga sabab bo'lishi m um kin. Shu nd ay qilib, bir silindrli dvigatelning m uvozanatlanm aganligini keltirib chiqaradigan om illaiga Pjr PjfI, M lo.n lar kiritiladi. Y uqorida sanab o'tilg a n o m illa m in g birortasi, am plitu dalarin in g o'zgarish davrini va qo'yilgan nuqtalarining turliligi tufayli boshqalarining ta ’sirini bartaraf qila olm aydi yoki kuchaytira olm aydi, lekin bir silindrli dvigatelni m uvozanatlash uch un u lam ing har birini xususiy h olda m u ­ vozanatlash kerak. 2.2. KO‘P SILINDRLI DVIGATELLARNING MUVOZANATLANGANLIK SHARTI B ir q atorli k o 'p silin d rli IY O D (/-s o n silin d rli) tayan ch larid a o'zgaruvchan reaksiyani keltirib chiqaradigan kuch om illarini tahlil q ilish u ch un dvigatelni kom panovkalash sxem asi, krivoshiplari bir-biriga nisbatan S burchakka burilgan va ishchi jarayoni qabul qilingan ishlash tartibiga m os holda faza b o'yich a burchak oralig'ida siljigan, bir silindrli d vigatellam ing / ta m ajm uasi ko'rinishida tasavvur qilish m um kin*. Shartli bir silindrli dvigatellam ing (S H B D ) har biriga m uvozanatlanm aganlikni keltirib chiqaradigan kuch om illarin ing to'p lam i ta ’sir qiladi. U larning kattaligi va ta’sir qilish yo'nalishi har bir S H B D lam ing yuqori chekka nuqtalariga nisbatan krivoshi p lan n in g joylash ish i bilan aniqlanadi. 2 .1-rasm. Bir silindrli dvigatelning muvozanatlanmaganligini keltirib chiqaradigan kuch omillari. 2.2-rasm . Ko‘p silindrli dvigateflaming mnvnranatlanmaganligini keltirib rhiipradigan kuch omillarining tahliliga. Bu ko'p silindrli dvigatelni shakllantiradigan bir silindrli dvigatellarga ta ’sir qiluvchi bir xil n om li kuch om illari bir-biriga m uvozanatlan m aganlik ta ’sirini kuchaytirishi yoki yum shatishi (bartaraf qilish oralig'ida) m um kin, sh un in gdek, dvigatel tayanchlariga ta ’sir qiluvchi b o'ylam a m o - m en tla m in g h osil bo'Iishini keltirib chiqaradigan kuchlar to'p lam in i shakllantirishi ham m um kin. M isol uchun silindriari bir qator joylashgan va krivoshi plan orasidagi burchak 180° (5=180°) ni tashkil etgan ikki silindrli dvigatelning (r=2) m uvozanatlanmaganligini ko'rib chiqamiz, uning sxemasi 2.2-rasmda keltirilgan. Birinchi S H B D birinchi silindr va unga tegishli krivoship bilan shakllanadi. K rivoship burchak
; К J2) = m / w 1 ■ Bu kuch om illari ulam ing kattaligi va yo'n alish in ing ta ’sirini ham hisobga olgan holda sxem ada qayd qilingan. K eyinchalik dvigatelning m uvozanatlanm aganligini keltirib chiqaradigan bir xil n om li kuch om illarining o'zaro ta ’sirini ko'rib chiqam iz. P -Р va P j p kuchlar m oduli bo'yicha teng va qaram a-qarshi tom on ga yo'n algan , ularning dvigatel tayanchlariga ta’siri o'zaro neytrallashadi, 2 chunki = ® ■ *=i Bu vaqtda p jj} va P jf ) kuchlar bir-birini m uvozanatlanm aslik ta ’sirini kuchaytiradi, chunki absolut kattaliklari teng bo'lganda u lam ing yo'nalishi 2 bir xil va У . ~ cos 2
SM K o‘p silindrli dvigatel uch un aytilganlar e ’tiborga olin gan da uning m uvozanatlanm aganligi quyidagi om illar bilan keltirib chiqariladi: K o ‘p silindrli dvigatelning m uvozanatlanm aganligini keltirib ch iq aradigan om illar qatoriga to'nkaruvchi m om ent Z A /,o.„ ni ham kiritish kerak. Y uqorida sanab o'tilgan kuch om illari dvigatelni kom panovkalashni m os kelgan sxem asini tanlash yoki quyida ko'rsatilganidek, m os kelgan m exan izm lam i o ‘m at ish bilan 1 Л /И.л ni m uvozanatlashning am aliy usuli hozirgi paytda o'zlashtirilm agan. Bundan kelib chiqqan h old a porshenli dvigatel inersiya kuchlar va u lam i m om entlarining yig'indilari bo'yich a to'liq m uvozanatlangan boMishi m um kin. Shunday qilib, «toMiq m u vozanatlangan» term in quyidagi shart bajarilgan dvigatelga taalluqli: birinchi tartibli inersiya kuchlar yigMndisi; k=\ 2 ) ikkinchi tartibli inersiya kuchlar yigMndisi; k=) markazdan q och m a inersiya kuchi ( N - tirsakli val k=1 krivoshi plarining soni); 4 ) 7 . ~ birinchi tartibli inersiya kuchlarining yigMndi m om enti; k=1 5 ) ikkinchi tartibli inersiya kuchlarining yigMndi m om enti; k=\ 2.3. MARKAZDAN QOCHM A INERSIYA KUCHLARINI VA ULARNING MOMENTLARINI MUVOZANATLASH TAMOYILLARI N N T I — 0 va Y , M l k) — 0 shartlami bajarilishiga yo'naltirilgan texnik k=1 tadbirlar m ajm uasi tir s a k li v a ln i m u v o z a n a tla s h deb ataladi. Agar dvigatelni joylashtirishning b oshlan g'ich sxem asida bu shart bajarilmasa, u holda tirsakli val uning jag'lari davom iga posangilar o'm atish bilan m uvozanatlanadi. M isol sifatida bir silindrli dvigatel valini m uvozanatlash ni ko'rib ch iq a m iz. 2 .3 -r a sm d a bun day valn in g sxem asi k eltirilgan , b un dan U n i m u v o za n a tla sh u ch u n rasm da k o 'rsa tilg a n id ek , ja g 'la m in g davom iga ikkita posangi o'm atilgan, val aylanganda ular ikki m arkazdan qochm a kuch lam i paydo qiladi. Agar K r = 2 bo'lsa, u holda bunday val m uvozanatlangan bo'ladi, chunki bunda T,Kr =0 va 0 . Buning uchun m a’lum bo'lganda (posangi massalari m arkazidan aylana o'qigacha bo'lgan masofa) quyidagiga teng bo'lishi kerak: - K r - m r r a ) 2 bo'lishi kelib chiqadi. K e y in c h a lik s ilin d r la r i b ir qator joylash gan va krivoshi plar orasidagi burchak 5 = 1 8 0 ” bo'lgan tirsakli valning m um kin bo'lgan m uv o z a n a t la s h u s u lla r in i k o 'r ib chiqam iz, uning sxem asi 2.4-rasm da keltirilgan. Bu d v ig a te l u c h u n a s o s iy sxem asi tahlilid an quyidagi kelib chiqadi: 2.3-rasm. Bir silindrli dvigatel valini muvozanatlash. b u n d a: a — s ilin d r la r o 'q la r i orasidagi masofa. Markazdan qochm a kuchlar m om entini m uvozanatlash uchun chekkadagi jag'lam ing davomiga ikkita posangi o'm atiladi, ular valning aylanishida juft markazdan qochm a kuch lam i sodir qiladi. Natijada b yelkada m uvozanatlovchi m om ent M mu = K ^ b ga teng boMadi. Uning kattaligi muvozanatlanmagan m om entlar yig'indisiga teng bo'lishi kerak: M = Ў M [k) mu * ‘ r Bu holatda К b = K a . pas r A ylanish o'q id an posangilar m assalarining m arkazigacha bo'lgan m asofa berilganda m a r k a z d a n q o c h m a k u c h la r k a tta lig i o'm atilgand an so'n g m uvozanatlash uchun zarur b o'lgan u n in g m assasi an iqlanish i m um kin: f pos r r a Bu dvigatel va boshqa ko'pchilik dvigatellar uchun m uvozanatlashning bu tizim i yagona emas. 2.4-rasm £=18Cr bo'lgan bir ■ и j i u - -I qatoni ikki silindrli О rtadagi jag lar davom iga joylashtm lgan dvigatelning tirsakli valini posangilar bilan ham valni m uvozanatlash muvozanatlash. m um kin (2.5-rasm ). 2.5-rasm da keltirilgan m uvozanatlash varianti bir xil bo'lganda 2.4- b rasmdagi variantga qaraganda b > b ' va m ^ b o'lgan ligi uchun posangi m assasini k o'p bo'Iishini talab qilishini ko'rsatib o 'tish kerak. M uvozanatlash sxem asini tanlashda qabul qilinayotgan yechim n in g m aqbulini aniqlaydigan quyidagi ikki asosga e ’tibor qaratish kerak. Qabul qilingan m uvozanatlash sxem asi ta ’m inlashi kerak: — markazdan qochm a kuchlar ( £ K r = O) va ulam ing m om entlarining ( Z A /r = 0 ) m uvozanatlash shartlarini har tom onlam a bajarish; — posangilar tizim i m assasining kam ligi, shuningdek, valni ishlab chiqarishga en g kam xarajat qilish. D vigatelsozlik am aliyotida Y.Kr=0 va Y.Mr =0 shartni posangilar tizim in i o'm atm asd an avtom atik ta’m inlaydigan o 'z i m uvozanatlashgan deb ataladigan vallar keng tarqalgan. Bunday konstruksiyaga 2.6-rasm da sxem asi keltirilgan to'rt silindrli to'rt taktli bir qatorli dvigatelning tirsakli valini m isol qilish m um kin. 2.5-ram . Bir qatorli ikki silindrli dvigatel valini rnuvozanatlash sxemasi ning varianti. Keltirilgan rasmdan kelib chiqqan holda 4 ^ K rk = 0 bo'ladi. K uchlarning bosh vektori k=\ nolga teng bo'lishida m um kin bo'lgan m om entlam ing hisoblash nuqtasini valning g e ­ o m e tr ik m a r k a z i d e b q a b u l q ilib ( 0 nuqta), 4 ~ 0 bo'Iish in i isb otlash qiyin 4 = 1 em as, chunki = K,(l)l,5a = |л^4)| = A:,w l,5a va \м Щ = K (2) ■ 0,5a = 0 ,5 a . O 'zi m uvozanatlanadigan xususiyatga krivoshi plan juft sonli bo'lgan (to'rt va undan ortiq) tirsakli vallar ega b o'lad i, ular uchun bo'ylam a o'qqa perpendikular bo'lgan geom etrik m arkaz orqali o'tadigan tekislik, k o'zguli sim m etriyaning tekisligi hisoblanadi. Bunday xususiyatga qatorli olti va sakkiz silindrli to'rt taktli dvigatellarning tirsakli vallari ega bo'ladi. Biroq, markazdan qochm a kuchlar va ulam i m om entidan m uvozanatlanganligiga qaram asdan o'zi m uvozanatlanadigan vallar jag'larining d avom iga deyarli har doim posangilar o'm atiladi. U lam ing vazifasi — o'zak podshi pniklami markazdan qochm a kuchlar ta’siridan hamda val va kaiter konstruksiyalarining mahalliy eguvchi momentlardan yuksizlantirishdan iborat. T a’rifdan kelib chiqqan holda, ushbu tadbir tirsakli val — dvigatel korpusi tizim ining ichki muvozanatlanganligini yaxshilashga yo'naltirilgan. 2.7-rasm - da R reaksiyadan o'zak tayanchlam i to'liq, shuningdek, markazdan q och ­ ma kuch K r lar ta’sirida valning egilishini keltirib chiqargan m om entlardan ko'p m iqdorda yuksizlantirishga im kon beradigan to'rt silindrli dvigatel tirsakli valin in g p osangilar tizim i ko'rsatilgan. Istalgan valning m uvozanatlashuvida (faqat o'zi m uvozanatlash gan em as) boshqa bir xil sharoitda K r kuchlardan o'zak tayanchlam i va eguvchi m om en tlardan konstruksiyasini eng yaxshi tarzda yuksizlantiradigan, ya’ni dvigatelning 2.6-rasm. T o 'rt taktli to‘rt silindrli bir qatorli dvigatelning o‘zi muvozanatlanadigan tirsakli vali. ichki m uvozanatlashuvini eng yaxshi darajada ta ’m inlaydigan posangilarning joylashish tizimlarini yaxshiroq deb bilishni aytib o'tish kerak. 2.4. «FAZOVIY* TIRSAKLI VALLARNI MUVOZANATLASH K o‘p silindrli dvigatellaming ayrim silindrlaridagi ishchi y o ‘llarining orasida burchak oral iqlari ning bir tekisligini ta’minlash uchun krivoshi plan turli tekislikda joylashgan «fazoviy» tirsak li v a lla r ish la tila d i. B u n d ay konstruksiyali vallarga uch silindrli bir qatorli dvigatel vali misol bo'lib hisoblanadi (shuningdek, olti silindrli у = 90° va у = 120° b o 'lg a n V sim on IY O D ). 2.8-rasmda uning sxemasi keltirilgan. Keltirilgan rasmdan kelib ch iqib, bu holatda markazdan qochm a kuchlarning umumiysi alohida krivoshi plarga ta ’sir qiluvchi K r kuchlam i geom etrik qo'shish bilan aniqlanadi: I K , = K ® + K (2) + K {ri} = 0 . Bu kuchlarning О nuqtaga nisbatan m om en ti birinchi va uchinchi krivoshi plar tek islig id a ta ’sir q ilu vch i M x = K ^ a va M 3 = K ^ a m om entlarning geom etrik yig'indisiga teng: E M f = a 7 , + m 3 . Bu m o m e n tla r n in g vektorlarini q o 'sh ish (2 .8 -r a sm ) m arkazdan q och m a k uchlarning m uvozanatlanm agan m o m en ti m od u li b o'yich a |Z M r | = y [ b K r a ga tengligini va birinchi krivoshipga 30° burchak osti tekisligida ta’sir qilishini ko'rsatadi. U n in g m uvozanatlanishi uchun o'shanday tekislikda absolut qiym ati b o'yicha ten g, lekin qaram a-qarshi tom on ga yo'nalgan m uvozanatlovchi m om ent M mu ni sodir qilish kerak. Bu soddaroq konstruksiyada £ Л / Г ning ta’sir qilish tekisligida chekkadagi jag'la^ga m m assali ikkita posangilam i va aylanish o'qidan m assalar m arkazigacha bo'lgan m asofa p ^ bilan am alga oshiriladi. M uvozanatlash sharti quyidagicha ifodalanadi: |IiW,| = M mu\ y[bm rrco2a = т
F azoviy tirsakli vallar besh silindrli bir qatorli (2.9-rasm ), shuningdek, /= 9 0 ° bo'lgan sakkiz silindrli K-sim on dvigatelda ham bor (2.10-rasm ). Tirsakli vallam in g bu turdagi kom panovkasi m uvozanatlanganligini oldingi h olatd a foydalanilgan usul b o'yich a o'tkazilgan tahlili quyidagilam i ko'rsatadi: 1) S = 72° burchak bilan joylashgan besh krivoshipli val uchun ^ K r =0 ; |Х л ^ г | = 0 ,4 9 9 m rr a 2a ; 2.10-rasm. Krest shaklidagi tirsakli valni muvozanatlash. muvozanatlanmagan moment birinchi krivoship o‘qiganisbatan 54° burchak ostidagi tekislikda ta’sir qiladi, ZMr ning ta’sir qilish tekisligida chekkadagi jag‘laiga joylashtirilgan »» = 0,499/nr------- massali ikki PpO! Ь posangi bilan muvozanatlash mumkin (variant sifatida); 2) to‘rt krivoshipli krest shaklidagi tirsakli val uchun XATr=0; \LMr\ = 4\0mrrco2a ; ХЛ/Г moment birinchi krivoship o'qiga nisbatan 18°26' burchak ostidagi tekislikda ta’sir qiladi, 2.10-rasmda /Tn r a ko'rsatilganidek, massalari mp»s ~ viu/я — — ga teng bo'lgan ikki r ' fxts posangini o'matish bilan muvozanatlash mumkin. Tirsakli val, karter va o'zak podshipniklarini yuksizlantirish uchun Y.Mr ni muvozanatlashda dvigatelning ichki muvozanatlanganligini yaxshilashga yordam beradigan chekkalardagi jag'lar bilan birgalikda boshqa jag'laming davomiga posangilami o'matish ham amaliyotda ko'p foydalaniladi. Bunda qabul qilingan posangilar tizimi yuqorida ko'rib chiqilgan variantlar kabi muvozanatlovchi moment Mmu kattaligini, yo'nalishini va ta’sir qilish tekisligini saqlab qolishi kerak. 2.5. QAYTMA-ILGARILANMA HARAKATLANUVCHI MASSALARNING INERSIYA KUCHLARINI MUVOZANATLASH TAMOYILLARI 2.11-rasmda keltirilgan inersiya kuch va Pjh laming grafikli usulda aniqlashni ko'rib chiqamiz. Ta’sir chizig'i silindr o'qiga mos keladigan inersiya kuchi Pjt = С cos cp ning KSHM sxemasida qarama-qarshi tomonga ±m burchak chastotasi bilan aylanayotgan C/2 = 0,5mJra>1 modulli ikki A t va A2 kuchlar vektor- larining yig'indisi sifatida bevosita olish mumkin, biroq ulardan biri krivoship bilan biiga aylanadi. 2.11-a rasmdagi bajarilgan tuzilishiga mos holda Ax +A2 = Pjt, chunki silindr o'qidagi kuch A lar proyeksiyasining yig'indisi kabi absolut qiymat |P;.,| = С cos cp ga teng bo'ladi. Shunga o'xshash, 2.11-b rasmda ko'rsatilgandek, kuch P bilan aylanadiga 0,5AC = 0,5Ат^сог modulli vektorlar. 2.12-a, b rasmda ko'rsatilgan Pji va kuchlarning prinsipial sxemasi yuqorida belgilangan kuch omillari ( PJt uchun Ar A2 va Pjn uchun Bt,B) shakllantiradigan aylanuvchi kuchlami uning aylanishiga mos keluvchi
p f = С cos (p P f = AC cos 2 ( ^ + 1 80°) = AC cos 2q> p f = AC cos 2(p КJ3) = -mrco1 К!4) = m.ra2 Bu kuchlar omillari ta’sir yo'nalishi sxemada qayd qilingan. Keyinchalik bir xil nomli kuchlar omillarini algebraik qo‘shamiz: 1) 2) t ^ = 4 A C c o s 2 « , ; 3 ) £ * ? > - < ) . i=l k=\ *=1 Tirsakli valning geometrik markaziga nisbatan bu kuchlarning momentlarining yigMndisi aniqlanadi: 1-bo‘lim 2-bo‘lim M f = Pj}h,5a M f = p(?0,5a М ® = р Щ и а M f = PftO,5a M ^ = ^ ° l,5 a M f = K f0 ,5 a 3-bo‘Iim 4-bo‘lim M f = -P}?]0,5a M f = - P § \5 a = - P j p o j a M - -PffUSa M f = -K f0 ,5 a M f = - K f \,5 a Bundan I________tt_______Ш________ я 2.13-rasm. T o‘rt silindrli dvigatelda tirsakli val va inersiya kuchlarining ta’sir qilish sxemasi. 4) Х Ч ? ’ " 0 ; 5) 2 > ! » = ° ; 6 ) I .M lk)= 0 к=\ shunga binoan va Tirsakli val uchun o‘zi muvozanatlanganlik sharti bajarilishi munosabati bilan 3 va 6 laming muvozanatlanganlik shartlari bajarilishini tahlil qilmasa ham bo'lishi mumkinligini qayd qilib o'tish kerak. 2.7. V SIMON DVIGATELLARNING MUVOZANATLANGANLIGINI TAHLIL QILISH TAMOYILI V simon dvigatellar muvozanatlanganligini tahlil qilishda uning konstruksiyasi shartli ravishda i/2 ikki silindrli bo'limlar majmuasi sifatida tasavvur qilinadi, ulaming krivoshi plari sinxron ravishda aylanadi va birbiriga nisbatan dvigatelning joylashtirish sxemasi bo'yicha aniqlanadigan burchakka yoyilgan. Shartli ikki silindrli bo'limlaming har biriga ta’sir qiluvchi bir xil nomli kuch omillari va ulaming muvozanatlanmaganligini keltirib chiqaradiganlar, keyinchalik tirsakli val uzunligi bo'yicha qo'shiladi. Yuqorida bayon qilingan tamoyillami qo'llashni tasvirlash sifatida uning asosida to'rt taktli sakkiz silindrli V simon og'ish burchagi у = 90° bo'lgan dvigatelni tahlil qilamiz. Bunday dvigatelni to'rt silindrli V simon у = 90° bo'lgan majmua ko'rinishida qarash mumkin (2V90). Shuning uchun 2V90 ni muvozanatlanmaganligini keltirib chiqaradigan kuch omillarini aniqlash bilan tahlilni bojhlaymiz, uning sxemasi 2.14-rasmda keltirilgan. Bu dvigatel uchun X P^] = P(" • + P^ ? bunda «o'» indeks o'ngdagi, Pj"] = Ccay(
+ 270°) = -ЛС cos 2
*f) a, N ' S Л Z/=1 cos 4 bunda: a -o 'n g va chap qatorlardagi bir xil nomli silindrlar o'qi orasidagi masofa. 2.8.3. QAYTMA-ILGARILANMA HARAKATLANUVCHI MASSALARNING INERSIYA KUCHLARI VA ULARNING MOMENTLARI BO'YICHA DVIGATELNING M U VOZAN ATLAN M AG AN LIG IN I HISOBLASH Ilgarilanma-qaytma harakatlanuvchi massalaming inersiya kuchi PJKj, i tali silindming chap tomonidagi 2.16-rasm. Yagona algoritm bo‘yicha („л dvigatelning muvozanatlanm aganligini PjK va o'ng tomonidagi uchun hisoblash sxemasi. quyidagiga teng bo'ladi: = с A“-] cos К (
+fi) = cos a cos fi - sina sin fl ko'rinishida o'zgartirilganidan so'ng quyidagini olamiz: | I P„ I = сЛ‘~' £cos Кв, + B^cos К (в, +Sl+y) =1 /=•! xcos(K
n К (@i + д, ~ У) N £ \sinK6i + B^sinK^fy +8: -у) i=i bunda: А _ JjcosKei + BYJcosK{ei +Si -y) /=1 /=1 ning o'qiga nisbatan I Р,к vektor burchagi. birinchi chap silindr- Qaytma-ilgarilanma harakatlanuvchi massalaming inersiya kuchlarini mos holda yig'indi momentlari 2.9. DVIGATEL ISHLASHINING RAVONLIGI 2 .9 .1 . B U R O V C H I M O M E N T N I N G N O R A V O N L IG I Dvigatel-transmissiya-osma tizimida juft ta’sir qiluvchi burovchi va to'nkaruvchi momentlarning tengligi hamda krivoship burilish burchagi bo'yicha noravonligi transmissiyaning tarkibiy qismlarida o'zgaruvchan burash (buralma tebranish) ni, shuningdek, dvigatel tayanchlarida o'zgaruvchan reaksiyani ham keltirib chiqaradi. Yig'indi burovchi moment o'zgarishining ravonligi to'g'risida muiohaza yuritish uchun burovchi momentning noravonlik koeffitsiyentidan foydalaniladi: bunda: Mbma, Mbnm, Mh ur — mos holda dvig2telning indikator burovchi momentining eng katta, eng kichik va o'rtacha qiymatlari. fi ning kattaligi dvigatel ish rejimiga bog'liq holda o'zgaradi; inereiya kuchi ustuvor bo'ladigan ishning tezlik rejimining o'zgarishi keltirilgan ifoda suratiga, yuklama rejimi esa maxrajiga (М0.Г*Қ) ta’sir qiladi. Shulami e’tiborga olib, turli dvigatellar bir xil rejimda ishlashida, odatda, nominal quvvat rejimida ц bo'yicha taqqoslanadi. 2.17-rasmda D va S lar bir xil bo'lib, silindrlar soni / turlicha bo'lganda dvigatellar yig'indi burovchi momentlarining egri chiziqlari keltirilgan. Bu egri chiziqlaming tahlili silindrlar sonining ortishi bilan ц ning keskin kamayishini ko'rsatadi. Bundan tashqari burovchi momentning noravonligiga ayrim silindrlar ishchi yo'llari orasidagi oraliqlaming tenglik omillari ta’sir qiladi. Teng sharoitda silindrlari bir qator joylashgan olti silindrli dvigatel Л' N ^ or, sin Kdi + or, sin К (#, + Sj - y) Ры = ^ctg N cos KG, cos К ( 3 +S,—y) ’ i = l ishchi yo'lining almashish burchagi 0= 120° ga ega bo'lganda H =1,5, va y = 90° bo'lganda (ishchi yo'llar almashishi noravon (0=9O°va 0=150°) i=6V li dvigatel uchun esa ц =2,08 bo'ladi. Shunday qilib, burovchi moment Mb noravoniigining kamayishiga yordam beruvchi asosiy konstruktiv omillar quyidagilar hisoblanadi: • silindrlar sonining ortishi; • dvigatelning alohida silindrlari ishchi yo'llari orasidagi oraliq tengligini saqlash. 2.9.2. D V IG A T E L ISH L A SH IN IN G R A V O N L IG I Dvigatelning muvozanatlanganligiga burovchi moment noravoniigining ta’siri yana bir salbiy oqibatga ega — tirsakli val aylanishida burchak tezligining noravonligi. Bu hodisaning kelib chiqishini, 2.18-rasmda keltirilgan, to‘rt silindrli to'rt taktli dvigatelning validagi momentlar balansini tahlili asosida tushuntirish mumkin. Tahlilni soddalashtirish uchun ko'rilayotgan masalani quyidagi shartlar bilan cheklaymiz: • qarshilik momenti Mq vaqt (krivoship burilish burchagi) bo'yicha o'zgarmaydi; • dvigatelning ishlash rejimi - barqaror va indikator moment qarshilik momentiga teng M.= Mh o.r = Mq ; bunda o'rtacha burchak chastotasi wo.r o'zgarmas bo'lib qoladi; • tirsakli valga keltirilgan dvigatelning harakatlanuvchi tarkibiy qismlari inersiya momenti Jg vaqt bo'yicha o'zgarmaydi. Bu holatda vaqtning istalgan paytida tirsakli valda Mb — Ma = Min da 2.17-rasm. Silindrlar soni turlicha bo‘lgan (a—g) to‘rt taktli karbyuratorli dvigatellarning yig'indi burovchi momentlari. iV/,„ = J0e = J0 —— - inersiya momenti; e - valning bur- dt bo'ladi, bunda: chak tezianishi. Yuqorida keltirilgan tenglamadan Mb = Mq (2.18-rasmda 1—8 nuqtalar), da>! dt = 0 bo'lgan paytda bu burchak tezlik ekstremumiga mos keladi. Sifatli tahlilning ko‘rsatishiga qaraganda, agar bundan oldin da n Мь > M va — > 0 bo'lgan bo'lsa, u holda ushbu nuqtalarda (2, 4, 6, 8) 4 da n comai bo'ladi; mos holda agar Mb < Л/ va — < u bo'lsa, comn bo'ladi (1, 3, 5, 7 nuqtalar). Keltirilgan mulohazadvigatel burovchi momentining krivoship burilish burchagi bo'yicha o'zgaruvchanligi burchak tezligining noravonligini paydo bo'lishi muqarrarligi to'g'risida guvohlik beradi. Burchak tezligining noravonligi dvigatel ishlashining noravonlik koeffitsiyenti bilan baholanadi: Dvigatel ishlashini xarakterlaydigan 8 ning asosiy konstruktiv va rejim omillariga bog'liqligini topish uchun comjn dan a>maz (2.18-rasmda A va В nuqtalar) gacha oraliqdagi momentlar balansi tenglamasini integrallaymiz. O'zgaruvchilami bo'lgandan keyin inobatga olib da _ da d
dt ф1 da 1 da dip 2 dip ' / V.Г i 1 • A 2.18-rasm. B arqaror isU ash rejimida to ‘rt silindrli dvigatel validagi m om entlarning balansi. Ortiqcha ishni \(M b -M K)d(p = Aon bilan belgilab (2.18-rasmda shtrixtp\ langan yuza) va o'ng qismini integrallab, quyidagini olamiz: J ri / i i \ £У—_ 4" (У ■ . ч (У , /4 „ = — (лг -© ) = л лоп \ max тт / О \ Jn ——----—(а> - со , mai '"min )—— / . 2 7 2 lr). Bu bog'liqlik dvigatelni ishlab chiqishda konstruktiv imkoniyatlar yordamida 8 kattalikni boshqarish mumkinligini ko'rsatadi. Bu birinchi galda kattalik g'oyatda haddan tashqari bog'liq bo'lgan silindrlar sonini (2.18- nasm), dvigatelning qabul qilingan joylashtirish sxemasida esa J0 ni o'zgartirish bilan d ning talab qilinganini qabul qilish uchun dvigatel konstruksiyasida maxovik ko'zda tutilgan, undan foydalanishda ya’ni bu holatda inersiya momentining deyarli hammasi maxovikda mujassamlangan. Jm ni tanlash bilan 8 ning kerakligicha kam bo'lgan kattaligini olish mumkin. Biroq avtomobil dvigatellari uchun har doim ham Jm katta bo'lgan maxovikdan foydalanish maqsadga muvofiq emas, chunki rejimdan rejimga o'tish paytida dvigatel inersionligi ko'p bo'lishiga olib keladi, ayniqsa tezlikni oshirishda. Bunda avtomobilning dinamikaviy tavsiflari jiddiy darajada yomonlashishi mumkin. Tezlatish birinchi darajali ahamiyatga ega bo'lmagan, shataklagichlar va traktorlar uchun Jm kattalik, asosan, ilashma ulanganda hamda shatak tuzilmasi ish holatida bo'lganda joyidan bir tekisda qo'zg'alish shartidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Bunga bog'liq holda transport vositalarining zamonaviy konstruksiyalarida avtomobil dvigatellari uchun 8 =0,02...0,025, traktorlar va shataklagichlaming dvigatellari uchun 8 =0,005...0,01 oralig'ida bo'ladi. Avtomobil dvigateliga maxovikni tanlashda maxovikning o'lchamsiz inersiya momentidan foydalaniladi: М» 1 bu avtomobillaming ko'pchilik dvigatellarida tor oraliqda o'zgaradi, shuning uchun ^ « const deb hisoblash mumkin. Bunda: Mhn — nominal quvvat rejimidagi samarali moment; ЯП bunda: К(ф)- { P - or. ) +4 Tj2m2 haqiqatda proporsionallikning chastotali — bog'liqlik koeffitsiyenti hisoblangan tebranma tizimning uzatma funksiyasi. Uning kattaligi faqat tebranma tizimning elastik massaviy tavsifi bilan aniqlanadi, ya’ni m, ECP, 77 kabi. 2.22-rasm. Erkinlik darajasi birga teng bo'lgan tizimning uzatish funksiyasining chastotali bog'liqligi (»7i >%)* 2.22-rasmda keltirilgan K(a>) = f(a>) grafikli bog'liqlik ishlashni tezlik rejimiga (со = 7 г п /30) bog'liq holda K (o) kattalikning o'zgarishini, а> = щ bo'lganda eng katta qiymatga erishishini, ya’ni g'alayonlovchi kuch chastotasi va tebranma tizimning xususiy chastotasi tenglashganligini ko'rsatadi. K.(a>) ning eng kattasi tizimdagi noelastik yo'qotish koeffitsiyenti 77 ga bog'liq. Noelastik yo'qotish darajasi qancha kam bo'lsa K(a>)mm shuncha katta bo'ladi, yo'qotish mavjud bo'lmaganda ( 77=0) K(cj)mu-> 00 bo'ladi. Bundan g'alayonlovchi kuch chastotasi (bu holatda 27^,) tizimning xususiy tebranishlar chastotasiga mos kelishida (rezonans) tebranishlarning amplitudasi ko'p bo'lishi va ekipajga tebranma energiyaning eng ko'p uzatilishi kelib chiqadi: 30«a 30ю0 n - ■ = «П = ■ 71 Bu holatda yoki dvigatelning n = n0 (odatda, n » n0 ) bilan ishlashiga yo'l qo'ymaslik yoki yuqorida ko'rsatilgan shart bajarilishigacha xususiy tebranishlar chastotasini n0 ni pasaytirish bilan rezonansni bartaraf qilish mumkin. 2.10.3. BOG'LANGAN TEBRANISHLAR TO'G'RISIDA TUSHUNCHA Awalgi paragrafda bajarilgan x o'qiga nisbatan osmada IYOD tebranishi tahlili l= l2 va =Ch tengligi to'g'risidagi yo'l qo'yishlarga asoslangan. Bu sababga ko'ra, ko'rib chiqilayotgan holatda 27», kuch dvigatelning faqat x o'qi yo'nalishida siljishini keltirib chiqardi, umuman 2.23-rasm. Ulangan tebranishlarning paydo bo'lish sxemasi. aytganda, bu faqat xususiy hoi hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan shartlaming istalgan biri bajarilmasa, x o'qi bo'yicha qat’iy yo'nalgan kuch dvigatel-ning ikki (yoki ko'proq) koordinatga nisbatan siljishini keltirib chiqaradi. Buni tushuntirish uchun faqat orqadagi elastik element bikrligini Cn = Cn ga teng deb o'zgartirib, IYOD tebranishini ko'rib chiqamiz c,-2c, (2.23-rasm). Oddiy tahlil quyidagini ko'rsatadi: bu holatda tayanchlaming elastik deformatsiya hisobiga ularda reaksiya hosil bo'Iishini e’tiborga olib, Қ =СЛ4 =Л, =CriA2 bo'Iishini yozamiz, bundan A2 = ^i~pr = 0,5^4,, bunda: Д, I Д2 - mos holda 1- va 2- tayanchlar deformatsiyasi. Bu shuni bildiradiki, ushbu holatda koordinatalaming biriga nisbatan ta’sir qiluvchi kuch omili, bu holatda x o'qiga nisbatan, dvigatelni ikki (yoki ko'p) koordinatalarga nisbatan siljishini keltirib chiqaradi, x o'qi va Z o'qiga nisbatan p burchakka burilishi. Bunday tebranish bog'langan yoki ikki ulangan (umumiy holda ko'p ulangan) deb nomlanadi. Bog'langan tebranishning dvigatel tebranishiga ta’siri nuqtayi nazaridan unga xohish bo'lmasligi ma’lum. Biroq uyg'otuvchi kuchning ta’sir chizig'i holatini o'zgartirish bilan tebranishlar bog'langanligini kamaytirish yoki aksincha ko'paytirish mumkin. Osmaning tarkibiy qismlariga nisbatan ta’sir qilish chizig'i oralig'ida shunday mo'ljal qilish kerakki, u bo'ylab yo'nalgan kuch dvigatelning koordinata o'qlarining faqat bittasiga nisbatan siljishini keltirib chiqaradigan bo'lsin (2.24-rasmdagi x o'qqa nisbatan). Bu yo'nalish osmaning bikrlik o'qi deb ataladi. Bunday o'qlar uchta bo'ladi (x,y,z); ular bikrlik markazi deb ataladigan nuqtada kesishishi mumkin. Qattiqiik o'qi Tebranishning ulanganligi — istalmaydigan hodisa, lekin osmani loyihalashda va elastik elementlar sonini joylashishi hamda tavsifini tanlashda dvigatel massalarining markazini (tebranishning qo'zg'atuvchi inersion kuch omillari qo'yilgan) osmaning bikrlik markazi bilan (u mavjud bo'lganda) mos kelishiga yoki bikrlik o'qlarini ko'p soniga mos kelishiga intilish kerak. Shunday qilib, osmani loyihalashda u quyiL ct. 2-c dagi eng kam talablarni qondirsin: osmaning tarkibiy qismlarini joylashtirish 2.24-rasm. Osmaning bikrlik sxemasini tanlashda va ulaming elastik tavsiflarini o‘qi x ni joylashtirish aniqlashda massalar markazining bikrlik o'qlarini sxem asi. mumkin bo'lgan ko'proq soniga mos tushishini ta’minlaydigan sxemalami yaxshiroq deb bilish; • osmaning tarkibiy qismlarining elastik tavsiflari rezonans doirasidagi (2 .22 -rasmda a dvigatelning ish rejimlari doirasi) ishchi rejimlarining oralig'ida ishlashida pastroq chastotali kuch omillari ta’siridan dvigatel tebranishini ta’minlashi kerak; • elastik elementlaming ashyolari va konstruksiyasi noelastik yo'qolishlar darajasining ko‘p bo'Iishini ta’minlashi kerak (77 ning eng ko'p qiymati). 2.25-rasmda avtomobil dvigatelining elastik elementlarini joylashtirish sxemasi va konstruksiyasi variantlari keltirilgan
0 ‘rta Osiyo hududi uchun avtomobil transporting ahamiyati beqiyos, chunki barcha transport vositalari yordamida tashilayotgan yuklarning 80-85 foizi ularga to‘g‘ri keladi. Keyingi davrda respublikamizda avtomobilda yuk tashish transporti shoxobchalarining xususiy sektor hisobiga yanada taraqqiy etishi o‘z navbatida bo‘lajak mutaxassislarga qo‘yiladigan talablarni oshirishni taqozo etmoqda. Ushbu darslik "Transport vositalaridan foydalanish va ta'mirlash" va "Yer usti transporti tizimlari" yo‘nalishlarining talabalari uchun "Ichki yonuv dvigatellari" fani bo‘yicha tasdiqlangan dastur asosida yozildi. 0 ‘zbekiston avtomobilsozligiga Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng asos solindi va u jadal sur’atlar bilan rivojlana boshladi. " 0 ‘zDEUavto" qo‘shma korxonasi 0 ‘zbekistonni jahondagi 27 ta rivojlangan avtomobil ishlab chiqaradigan mamlakatlar safiga kiritdi va iqtisodiyotimizning rivojiga munosib hissa qo‘shmoqda. Birinchi avtomobil 1996 yilning mart oyida konveyerdan tushdi. Zavod yiliga 200 ming nusxada Tiko, Damas, Neksiya avtomobillarini ishlab chiqarish quvvatiga ega. "SamKochAvto" qo‘shma korxonasi esa Otoyo‘l avtobuslari va yuk tashiydigan avtomobillar ishlab chiqarmoqda. 0 ‘rta Osiyoning tabiati va iqlim sharoiti (issiq va changlangan havo) avtomobil va traktor dvigatellarining ishlash muddatiga juda katta ta’sir qiladi. Shuning uchun ham ularga texnik xizmat ko‘rsatish va ulami ta'mirlashni davr talabi darajasiga ko‘tarish, ulaming ishlash muddatini oshirish eng dolzarb masalalardan biri bo‘lib, ko‘p jihatdan fan-texnika taraqqiyotiga hamda shu soha mutaxassislarining bilimi darajasiga bog‘liq. Muallif K IR IS H Hozirgi zamon transport vositalariga (avtomobil, traktor. y o i qurish mashinalari) kuch agregati sifatida asosan porshenli ichki yonuv dvigatellari o‘rnatiladi. Bunday dvigatellarda ish aralashmasi yonganda hosil bo'lgan issiqlik mexanik ishga aylanadi. Ichki yonuv dvigatellarida suyuq va gaz holatidagi yonilg'ilami ishlatish mumkin. Ichki yonuv dvigatellari (IYoD) ixchamligi, ishonchliligi va yonilg'ini kam sarflashi bilan boshqadvigatellardan ustunturadi. Birinchi ichki yonuv dvigatellari Lenuar (1860 y. Fransiya) va N.Otto (1877 y. Germaniya) tomonidan ishlab chiqilgan. Bu dvigatellarda yonilg'i sifatida gaz ishlatilgan. XIX asming oxiriga kelib, neftni qayta ishlash sanoati rivoj langanligi sababli icliki yonuv dvigatellarida gaz o'miga suyuq yonilg'ilar ishlatila boshlandi. Rossiyada 1889 yilda injener I.S.Kostovich uchqun bilan o't oldiriladigan dvigatelning birinchi namunasini ishlab chiqdi. 1899 yilga kelib hozirgi zamon dizelining dastlabki sanoat namunasi ishlab chiqildi. Shuni ta’kidlash lozimki, bu dvigatel nemis muhandisi R.Dizel (1897y.) tomonidan yaratilgan bo'lib, kerosinda ishlaydigan dvigateldan ancha tejamli ishlar edi. Dizel deb atalgan bu dvigatelda yonish jarayoni siqilgan havo muhitida purkalgan yonilg'ining o'z-o'zidan alangalanishi natijasida sodir bo'ladi. Karbyuratorli dvigatellarga nisbatan dizellar yonilg'ining sarfi jihatidan tejamli bo'lgani uchun, hozirgi kunda ular barcha transport vositalariga о 'matilmoqda. Karbyuratorli (uchqun bilan o't oldiriladigan) dvigatellar yengil avtomobillarga, yengil va o'rta yuk avtomobillariga o'rnatiladi. Ichki yonuv dvigatellari quyidagi turlarga bo'linadi. 1. Vazifasi bo‘yicha: statsionai' dvigatellar; avtomobil. traktor va yo‘ 1 qurish mashinalariga o'rnatiladigan dvigatellar. 4 1. Ishlatiladigan yonilg‘ining turi bo‘yicha: yengil suyuq yonilg‘i (benzin, benzol, kerosin, ligroin va spirt) bilan ishlaydigan dvigatellar; og‘ir suyuq yonilg‘i (mazut, solyar moy, dizel yonilg‘isi va gazoyl) bilan ishlaydigan dvigatellar; gaz holatidagi yonilg‘i (tabiiy va generator gazlari) bilan va aralash yonilg‘i (gaz va benzin) bilan ishlaydigan dvigatellar. 2 Issiqlik energiyasini mexanik energiyagaylantirish usuli bo‘yicha: porshenli, gaz turbinali va rotorporshenli dvigatellar. 3. Ish aralashmasini hosil qilish usuli bo‘yicha: silindrdan tashqarida; silindr ichida ish aralashmasi hosil qilinadigan dvigatellar. 4. Ish aralashmasini yondirish usuli bo‘yicha: uchqun bilan o‘t oldiriladigan; siqish natijasida o ‘z-o‘zidan o‘t oldiriladigan; oldkamerali (alanga bilan o4 oldiriladigan) dvigatellar. 5. Ish siklini amalga oshirish usuli bo‘yicha: to‘rt va ikki taktli dvigatellar. 6. Yuklama o ‘zgarganda dvigatelni rostlash usuli bo‘yicha: ish aralashmasining sifati, miqdori, sifat hamda miqdori sozlanadigan dvigatellar. 8. Silindrlarning joylashishi bo‘yicha: vertikal qatorli, gorizontal qatorli, F-simon, yulduz shaklli va silindrlari qarama-qarshi joylashgan dvigatellar. 9. Sovitish usuli bo‘yicha: suyuqlik yoki havo bilan sovi t i 1 adi gan d vig at e 11 ar. 5 BIRINCHI QISM ICHKI YONUV DVIGATELLARI NAZARIYASI I BOB. TEXNIK TERMODINAMIKADAN QISQACHA MA’LUMOTLAR 1.1. ISH JISMINING HOLATINI BELGILOVCHI KO‘RSATKICHLAR Texnik termodinamika fani issiqlik energiyasining mexanik ishga aylanishida sodir boiadigan jarayonlarni, bu aylanishlar qanchalik samarali ekanligini tekshiradi va o'z navbatida, m aium fizika qonunlariga asoslanadi. Issiqlik dvigatellari nazariyasini tadqiq etishda ish jismi sifatida shartli ravishda ideal gazlar qoilaniladi. Ideal gaz, deganda geometrik oichami va molekulalari omsida tortishish kuchi bo‘lmagan xayoliy gaztushuniladi. Ish jismining holati harorat, bosim va solishtirma hajm yoki zichlik orqali belgilanadi. Barcha termodinamik hisoblashlarda absolyut haroratdan foydalaniladi va u quyidagi formula bilan itodalanadi: T = t + 2 7 3 ,K . Jismning massa birligiga to‘g‘ri keladigan hajmi, «solishtinna hajm» deb ataladi va u harfi bilan belgilanadi u = l/p ,m 3/kg. Hajm birligiga to‘g‘ri kelgan massa «zichlik» deyiladi va u p harfi bilan belgilanadi, ya’ni Gazning p bosimi S yuza birligiga ta’sir qiluvchi F kuch bilan oichanadi: F kG P = ~F' — " 6 sm 6 Gazning bosimi ^ L . y0ki paskallarda darajalangan SM manometrlar yordamida oichanadi. Manometrlar atmosfera bosimidan yuqori bosim pman ni o‘lchaydi. Shuning uchun absolyut bosim P a h s P o P тип ' SI sistemasida bosimning oichov birligi qilib 1 N kuchning 1 m2 yuzaga to‘g‘ri kelgan bosimi (N/m2) qabul qilingan. Bu o‘lchov kichik bo‘lganlig uchun amalda 1 bar (I bar^l x 105N /m ^l 0 N/sm2) qabul qilingan. Havoning siyrakligi vakuummetr bilan oichanadi, bu holda absolyut bosim P abs P o P siyr • Ko‘pincha p0 =1 kG/ sm deb olinadi. Ideal gazlarning holat tenglamasi yoki Mendeleyev tenglamasi yoki! kg gaz uchun pV-RT bilan aniqlanadi, bu yerda /?-universal gaz doimiysi, N-m/(kGgrad) yoki J/(kGgrad)da o‘lchanadi. R har qanday gaz uchun o‘zgannas miqdordir. G kg gaz uchun K/apeyron-Mendeleyev tenglamasi quyidagicha yoziladi: PV=GRT, bu yerda V =G v (G kg gazning hajmi). Avogadro qonuniga binoan bir xil hajmdagi turli gazlarning bir xil bosim va haroratdagi molekulalari soni teng bo‘ladi, ya’ni bu yerda: //,, //., - gazlarning molekulyar massalai'i, kilogramm*mol (kmol). Berilgan gazning hajmini aniqlash uchun uning molekulyar massasi /i ni solishtirma hajmi vga ko‘paytirish lozim, ya’ni VM = ju-v, m /kmol. 7 1 kmol gazning zichligi, molekulyar massasi va hajmi orasidagi bogianish quyidagicha aniqlanadi: n Vu p = — yoki o = — . Va / ' Masalan, bosimi p0 =0,1 MPa va harorati ?0=0°S bo‘lgan 1 kmol gaz (kislorod 02) ning hajmi Vft aniqlansin. Maiumki, kislorodning molekulyar massasi //0, =32 kmol; solishtirma hajmi esa о - 0,7 m3/kg. Demak, Vfi =//0 x o = 32 x 0,7=22,4 m3/kmol boiadi. Avogadro qonuniga binoan harorati 0°S va bosim p - 0,1 MPa boigan 1 kmol ideal gazning hajmi 22,4 m3 /kmol ga teng. Ideal gazning bosimi /> = 0,1 MPa va harorati 15°S boisa, f;/=24,4 m3/kmol boiadi. Texnik hisoblashlarda bosim p = 1,0 kG/sm2 va /0= 15°C boigani uchun Vft = 24,4 m3 /kmol qiymat ko‘proq ishlatiladi. Gaz doimiysi har qanday 1 kmol gaz uchun o‘zgarmas miqdor boiib. universal gaz doimiysi deyiladi. Uning qiymati esa r =8314J/(kmol-grad) ga teng. Gaz haroratini 1°S oshirish uchun kerak boigan issiqlik miqdori gazning issiqlik sigimi, deb ataladi va С harfi bilan belgilanadi, kJ da oichanadi. Texnik termodinamikada mol issiqlik sigim i ptC. kJ/(mol-grad), massa issiqlik sigim i C, kJ/(kg grad); hajm issiqlik sigim i C1, kJ/(m3-grad) birliklari ishlatiladi va ular orasidagi o‘zaro bogianish quyidagicha ifodalanadi: C = — , kJ/(kg grad); M С = kJ/(m3 grad);‘ yoki С = С x p , kJ/(mJ grad); - Formulalardagi harflar o‘zgartirilmadi bu yerda V/л va p - \ kmol gazning hajmi va zichligi. Ideal gazlarning issiqlik sig‘imi faqat haroralga bogiiq boiadi. Gazning o‘zgarmas bosimdagi issiqlik sigimini aniqlash uchun uning massa Cr yoki mol juCv issiqlik sigimlari m aium boiishi kerak. С = Cv + - ,314 , kJ/(kg grad); И цС р = fJ.CY + 8,314, kJ/(kmol grad). Hisoblash kaloriyalarda olib borilganda 8,314 o‘rniga 1,986 olinadi. Bu formulalardagi ikkinchi hadlar p = const da harorat 1°S o'zgarganda gazning ish bajarishiga sarflanadigan issiqlik miqdorini ifodalaydi. 1.2. TERMODINAM1KANING BIRINCHI QONUNI Fizika kursidan maiumki, gaz atomlari va molekulalarining kinetik hamda potensial energiyalarining yig'indisi gazning ichki energiyasi deb ataladi: U = E + E . к p Ichki energiyaning о‘zgarishi gazning boshlang'ich va oxirgi ko‘rsatkichlariga bo g iiq , ya'ni ДU = Cv(t2- t x) . Termodinamika kursida asosan qaytar jarayonlar ko‘rib chiqiladi. Bunday jarayon mavjud boiishi uchun issiqlik manbaidan va harakatlanuvchi porshenli silindrdagi ish jismidan iborat tizim termik izolyatsiyalangan bo'lishi, ya'ni issiqlik atrof-muhxtga sarflanmasligi lozim. Qaytar jarayonlami o‘rganish issiqlikdan eng unumli foydalanish sharoitlarini aniqlashga imkon beradi. Aslida, issiqlik mashinalarida (ichki yonuv dvigatellarida) ro'y beradigan real jarayonlarda tashqi muhit bilan issiqlik almashish mavjud bo'lganligi sababli qaytar jarayonlar olish imkoni bo'lmaydi. Bunga sabab real gazlarda molekulalararo ishqalanishning mavjudligi, shuningdek, gaz molekulalarining silindr devorlariga ishqalanishi natijasida (ham siqilish, ham kengayish jarayonlarida) issiqlik ajralib chiqishidir. Ichki yonuv dvigatellariga xos bunday jarayonlar qaytmas boiadi. Qaytmas jarayonlarni qaytar jarayonlarga taqqoslash y o ii bilan real jarayonlarda isrof boiadigan issiqlik miqdori topiladi. Shuni aytish kerakki, isrof boiadigan issiqlik qanchalik kam boisa, ichki yonuv dvigatelidagi jarayonlar shuncha mukammal tashkil qilingan boiadi. Tennodinamikaning birinchi qonunini quyidagicha ta’riflash mumkin. Ma’lum miqdorda mexanik ish bajarish uchun bu ishga ekvivalent miqdordagi issiqlik energiyasi sarflanishi zarur. ya’ni: Q = L, J; bu yerda
Ichki yonuv dvigatellarida suyuq va gaz holatidagilar yonilg‘ilar ishlatiladi. Suyuq yonilg'ilar har xil uglevodorodlardan tashkil topgan bo'lib, ular parafrn uglevodorodlar (alkanlar) CnH2n+2; naften uglevodorodlar (siklanlar) CnH2n\ C„H2n_2; aromatik uglevodorodlar С„Н2„_6',СпН2пЛ2 va boshqalardan iborat Ichki yonuv dvigatellarida ishlatiladigan suyuq yonilgilami tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, uning elementar taikibi uglerod C, vodorod N2 va oz miqdordagi kislorod 02 dan tashkil topgan. Yonilg'ilar rung ba’zi turlarida juda oz miqdorda о Itingugurt S uchraydi. Gaz bilan ishlaydigan dvigatellarda yonilg‘i sifati da tabiiy gaz, sanoat gazlari va qattiq holdagi yonilgini gazga aylantirib olingan gazlar qo‘llaniiadi. Massa yoki hajm birligidagi yonilg'ining to'la yonishidan hosil boigan issiqlik miqdoriga yonilg'ining yonish issiqligi deb ataladi va u yonilg'ining eng asosiy ko‘rsatkich!aridan hisoblanadi. Yonilg'ining yuqori H0 va quvi Hu yonish issiqligi boiadi. Massa yoki hajm birligidagi yonilg'ining toia yonislii natijasida hosil boigan ’va yonish mahsulotlarini boshlang'ich haroratgacha sovitganda sovituvdii muhitga beriladigan issiqlik miqdori yuqori yonish issiqligi, deb ataladi. Ichki yonuv dvigatellarida ishlatilgan gazlar yuqori haroratda tashqariga chiqarib tashlanadi. ulaming harorati tashqi muhit haroratidan ancba yuqori va tarkibida suv bug'i boiadi. Shuning uchun hisoblashlarda suv bug'ining kondensatlanishida ajralib chiqadigan issiqlik miqdori 28 hisobga olinmaydi. Massa yoki hajm birligidagi yonilg'i yonganda hosil boiadigan issiqlik miqdoridan suv bug‘ining kondensatlanishida ajralib chiquvchi issiqlik miqdorining ayirmasi yonilgining quyi yonish issiqligi Ha deyiladi. Dvigateli ami hisoblashda # u ning qiymatidan foydalaniladi. Buning uchun yonilg'ining elementar tarkibi va yuqori yonish issiqligi H0 maium bo'lishi kerak: Hu = H u - 2512(9Я + W) , kJ/kg. Odatda, 1 kg suv bug'ini hosil qilish uchun 2512 kJ/kg issiqlik miqdori sarflanadi. 1 kg yonilgi yonganda 9 H suv bug'i hosil bo'ladi, 1 kg yonilg'ida H massa vodorod boiadi; W - 1 kg yonilg'idagi namlik miqdori. Yonilg'ining faqat elementar tarkibi (C, H2, Ovo va S) ma’lum bo'lgan hollarda ham uning quyi yonish issiqligini aniqiash mumkin. Buning uchun D.I.Mendeleev formulasidan foydalaniladi: tf„ = (34,013C+125,6H) - 10,9(0- S) -2,512(9H + W)\ tejamliligi keskin kamayadi. Bu kamchiliklami yo‘qotish uchun yonilg‘ini alanga (mash’al) biian yondirish usuli qo‘llaniladi. Dizellardagi ishlatilgan gazlar tarkibida zaharli moddalarning va tutunning ko‘p yoki kam bo’lishida yonilg‘i uzatuvchi asboblaming to‘g‘ri va soz ishlashi katta ahamiyatga ega. Agar yonilg'i purkash asboblari (yuqori bosimli nasos va forsunka) to'g‘ri va aniq rostlangan boisa, zaliarli moddalar juda kam ajralib chiqadi. Ayrim hollarda tutunni kamavtirish maqsadida dizel yonilg'isiga tutunga qarshi qo'shimcha moddalar qo‘shiladi. 44 IV BOB. ICHKI YONUV DVIGATELLARINING HAQIQIY SIKL LARI 4.1. UMUMIY MA’LUM ОТ Nazariy sikllami tahlil qilganimizda issiqlik siklning ma'lum bir davrida «issiq» manbadan beriladi deb faraz qilgan edik. Ichki yonuv dvigatellarining haqiqiy sikllarida issiqlik olish uchun uning silindriga kiritilgan yonuvchi aralashmani yondirish zarur. Tabiiyki, issiqlik bu y o i bilan olinganda termodinamikaning ikkinchi qonunida e'tiborga olinmagan qo'shimcha issiqlik sarfi sodir bo‘ladi. Real dvigatelda issiqlikning ma’lum qismi silindr devorlari orqali sovituvchi muhitga beriladi va ishlatilgan gazlar bilan birga chiqib ketadi, boshqa qismi esa o'ziga ekvivalent miqdorda ish bajaradi. Qaytadan ish bajarish uchun yonish jarayoni sodir bo'lgan silindrni yonish mahsulotlaridan tozalash va uni yangi yonuvchi aralashma bilan toidirish lozim. Buning uchun qo'shimcha ish sarflanadi. Siqish va kengayish jarayonlari tashqi muhit bilan issiqlik almashib sodir bo'ladi. yonilg'ining yonishi esa ma’lum vaqt davom etib kengayish jarayonida uzil-kesil tugaydi. Siqish va kengayish jarayonlarining bu xarakteida kechishi natijasida qo'shimcha issiqlik yo'qoladi. Haqiqiy siklda nazariy siklga nisbatan issiqlik qo'shimcha isrof bo'lganidan haqiqiy siklning F.I.K.i nazariy siklningF.I.K.idan doim kichik bo'ladi. Issiqlikdan foydalanishning mukammalligini haqiqiy va nazariy sikllarda bajarilgan foydali isiilarni o'zaro sdishtirifc baholash mumkin. Haqiqiy sikl davomida bajarilgan ish maxsus asbob - bosim indikatori yordamida aniqlanadi. Bu asbob silindrdagi bosimni sikl davomida tirsakli valning burilish burchagiga mos ravishda o'zgarishini ossillograf qog'oziga р-ф koordinatalar sistemasida yozadi (4.1-rasm). Olingan indikator diagrammadan siklning ishini aniq lash uchun uni p - V 45 koordinatalar sistemasii(ida ЯаУ*а qurish kerak (4.2-rasm). Buning uchun porshenninpg yunsh yo‘li bilan tirsakli valning burilish burchagi orasidagi bogianish maium boiishi kerak. Bu holda indikator diagr.i ekanini hisobga olsak, u holda kiritish G \ jarayoni oxiridagi harorat quyidagicha aniqlanadi: T - T° + A T +rTd bo‘lib qoladi, natijada issiqlik oqimi o ‘z yo‘nalishini o‘zgartiradi va siqilgau ^aiyaddan silindr devoriariga issiqlik o‘ta boshlaydi. Zaryad haroratining o'zgarishiga mos ravishda politropa devorlarining harorati tenglashadi. 5.7-rasm. Haqiqiy siklda siqish jarayonining xarakteristikasi ko‘rsatkichi ham o ‘zgaradi. Siqishning birinchi davrida n x>k, ikkinchi davrida щ =k, Yarim ponasimon yondirish kameralari avtomobil dvigatellarida (ZIL-130, GAZ-24, MZMA-412 dvigatellarda) keng qo‘llaniladi. Silindrlari nisbatan katta diametrli dvigatellarda hamda gaz bilan ishlaydigan dvigatellarda yonish jaraymini tezlashtirish maqsadida ikkita yondirish chaqmog‘i o'matilishi mumkin. 5.3.2. DETONATSIYALI YONISH Detonatsiya ning paydo bo‘lishiga ta’sir etuvchi omOlar Karbyuratorli dvigatellarda ba’zan taqillagan tovushlar eshitiladi. Bu hodisa dvigatellarning siqish darajasiga mos boim agan benzin ishlatilganda, dvigatelni o‘chirganda, katta yuklamada ishlaganda sodir bo‘ladi. Bu tovushlar detonatsiyali yonishning belgisidir. Detonatsiya nisbatan kuchsiz bo‘lganda bu tovushlar vaqti-vaqti bilan eshitiladi, bu tovush xuddi porshen barmog‘i va shatunning yuqori vtulkasi orasidagi tirqish qiymati normadan kattalashganda paydo bo'ladigan tovushga o‘xshaydi. Agar detonatsiya kuchaysa, bu tovushlar uzluksiz eshitilib turadi. Dvigatel notekis ishlaydi va tirsakli valning aylanishlar chastotasi kamayib ketadi, silindr va silindrlar kallagi qiziydi, ishlatilgan gazlarda esa qora tutun paydo boiadi. Agar dvigatel bunday holatda uzoq muddat ishlasa, porshenning chetlari, silindrlar bilan kallak orasidagi qistirma, shuningdek, yondirish chaqmog‘ining elektrodlari va izolyatorlari kuyib ketishi mumkin. Detonatsiya natijasida hosil b oigan yuqori bosim krivoship-shatunli mexanizmda zarbiy yuklamalar hosil qilib, shatun podshipnigidagi antifriksion (ishqalanishni kamaytiradigan) qatlamni ishdan chiqaradi. Zarbiy yuklamalar ta’sirida m oy pardalari yirtiladi, bu esa silindrlar gilzalari yuqori qismining tez yeyilishiga olib keladi. Shu sabablarga k o ‘ra detonatsiya bilan ishlashga y o i qo‘yilmaydi. 87 Detonatsiyali yonish jarayonida alanga fronti oldida yonmay qolgan ish aralashmalari siqilib, uning harorati ko'tariladi. Natijada yonilg'i molekulalarida kimyoviy oksidlanish reaksiyasi sodir bo'lib «peroksid» birikmalar hosil bo'ladi. Yetarli darajada yuqori harorat va bosimga ega bo'lgan bu birikmalar o ‘z-o ‘zidan yonib ketadi. Bunday xususiyatda boshlangan yonish jarayoni juda katta tezlik bilan ish aralashmasining qo'shni qatlamlariga tarqaladi va bu qatlamlarda ham be tart ib yonish jaiayoni boshlanadi. Bu holda yonish jarayonini boshqarib bo'lmaydi. Bunday yonishda hosil bo‘lgan zarbiy to'lqinlar juda katta tezlili bilan butun yonish kamerasi bo'ylab tarqaladi va devorlardan qaytib, metall tovushlar paydo qiladi. Zarfc to‘lqinlari kimyoviy reaksiya endigina tugayotgan zonalarga ta’sir qilib, detonatsiyali portlashlar hosil qiladi. Bunday detonatsiyali to‘lqinlaming tarqash tezligi 2000...2300 m/s gacha yetadi. Karbyuratorli dvigatellarda detonatsiyali yonishning indikator diagrammasi 5.16-rasmda ko'rsatilgan. Bu holda yonish va kengayish jarayonlarida bosimning o'zgarishi arrasimon shaklga ega. Quyida detonatsiyali yonishning paydo bo'lishiga ta’sir qiluvchi har xil omillar tahlil qilingan. Siqish darajasi. Siqish darajasining ortishi detonatsiyali yonish uchun qulay sharoit yaratadi. chunki bu holda detonatsiyaga moyil zaryad ko'proq qiziydi. Shuning uchun siqish darajasining eng yuqori qiymati detonatsiyali yonish bilan chegaralanadi. Dvigatelning ko'rsatkichlariga siqish dai'ajasi ijobiy ta’sir qilganligi uchun uni yonilg'ining oktan sonini oshirish va yonish kamerasining shaklini o'zgartirish hisobiga oshiriladi. Shuning uchun har bir dvigatelning siqish darajasiga mos oktan sonli yonilg'i va yonish kamerasi tanlanadi (5.17-rasm ). Tajribalar shuni ko'rsatadiki, oktan soniga siqish darajasidan tashqari silindming o'lchamlari ham ta’sir qiladi. 5.16-rasm. Deton atsiy aliyon ish Yonish kamerasining shakli va yondirish chaqmoqlarining joylashuvi. Yonish jarayonining detonatsiyasiz borishi va alanganing hamma tomonga tekis tarqalishi uchun yondirish chaqmog‘i yonish kamerasining markaziga o'm atilishi lozim (5.15- rasm,a). Bunday kamerada siqish darajasining qiymatini oshirish mumkin. Siqib chiqargichli yonish kamerasida esa (5.15-rasm, v va g) dvigatelning detonatsiyaga moyilligi kamayadi, chunki bu holda ish aralashmasi uyurmali harakatga kelib, alanga fronti ta’sirida uzoq vaqt qolib ketmaydi. Porshen va silindrlar kallagining materiali. Dvigatelning detonatsiyaga moyilligini kamaytirishda porshen va silindrlar kallagining materiali hamda sovitish tizimining ahamiyati katta. Shuning uchun porshen va silindrlar kallagini tayyorlashda issiqlikni yaxshi o'tkaza oladigan materiallardan foydalaniladi. Cho'yanga nisbatan issiqlikni oikazish qobiliyati yaxshi bo'lgan alyuminiy qotishmasidan foydalanish dvigatellarda siqish darajasini bir qadar о shir ishga imkon beradi. Ish aralashmasining tarkibi. Karbyuratorli dvigatellarda yonuvchi aralashma quyuq (a = 0,8...0,9) boisa, detonatsiyali yonishga moyillik kuchayadi. chunki bunda yonish tezligi, harorat va bosim katta b oiib , detonatsiya ro‘y berishiga imkon tugiladi. diagrummasi 89 Silindrlar soni va o ‘Ichami. Silindming diametri katta bo‘Isa, yonish kamerasining chekka nuqtasigacha bo‘lgan alanganing yo‘li olislashadi, bu esa detonatsiyaning paydo bo‘lishiga olib keladi. Shuning uchun katta diametrli dvigatellarda aralashma detonatsiyasiz yonishi uchun ikkita yondirish chaqm og‘i, diametr bo‘yicha qarama-qarshi tomonga o‘rnatiladi. K o‘p silindrli karbyuratorli dvigatellarda 3 - 6 0 mm aralashma notekis taqsimlanadi. Natijada quyuq (a = 0,8...0,9) aralashma tushgan silindrda detonatsiyaga m oyillik paydo boMishi mumkin. Aylanishlar chastotasi. Tirsakli valning aylanishlar chastotasi oshganda, detonatsiyali yonish bo‘lmaydi, chunki yonuvchi aralashmaning molekulalaridagi oksidlanish reaksiyalariga ketadigan vaqt kamayadi; kiritish tizimidagi qarshiliklar Apu va qoldiq gazlar oshadi. Bu omillaming birgalikdagi ta’siri natijasida aylanishlar chastotasi ortishi bilan siqish va yonish jarayonlari oxiridagi harorat va bosim pasayadi, dvigatelning detonatsiyaga m oyilligi kamayadi. Dvigatel yuklamasi. Yuklama kamayganda ham dvigatelning detonatsiyaga m oyilligi kamayadi. Yondirishni ilgarilatish burchagi. Yondirishni ilgarilatish burchagi kattalashganda yonish jaraycni yu.ch.n. yaqinida, siqish jarayoni oxirida sodir bo‘ladi. Natijada dvigatellar uchun oktan soni ning siqish darajasiga b o g ‘liqlik g ra fig i: 1-120 mm; 2 - 90 mm: 90 yonish jarayonining ikkinchi fazasidagi bosim va harorat kattalashadi, bu esa detonatsiyaning paydo bo‘lishiga yordam beradi. Qurum hosil bo‘lishi. Porshen tub ini va silindrlar kallagini qurum qoplashi natijasida ulardan issiqlikning tarqalishi qiyinlashadi va yonish kamerasi detallarining harorati ortib boradi. Bundan tashqari siqish darajasi ham birmuncha oshadi. Natijada, yonuvchi aralashmaning harorati va bosimi ortadi, detonatsiyali yonish ro‘y beradi. Bunday dvigatellarda detonatsiyaning oldini olish uchun yondirishni ilgarilatish burchagini bir oz kamaytirish kerak. Dvigatelni sovitish. Biron sababga ko‘ra silindr devorlari orqali sovitish muhitiga uzatiladigan issiqlik miqdori kamaysa, silindr, porshen va silindrlar kallagi qizib, detonatsiyali yonishning sodir bo‘lishiga qulay sharoit yaratiladi. 5.3.3. BARVAQT 0 ‘Z -0 ‘ZIDAN ALANG ALAN ISH Karbyuratorli dvigatellar katta yuklama bilan va iqlimi issiq sharoitlarda ishlaganda silindrlar kallagining ayrim zonalari, chiqarish klapanlari va chaqmoqlarining elektrodlari qattiq qizib ketadi hamda ulaming harorati 700...800°S ni tashkil qiladi. Shuningdek, cho‘g ‘langan qurum mavjud bo‘Isa, uchqun berilmasdan ham ish aralashmasi o‘z-o‘zidan alangalanishi mumkin. 5.18-rasmda o‘z-o‘zidan alangalanish sharoitida olingan dvigatelning indikator diagrammasi ko‘rsatilgan. Yonuvchi aralashma barvaqt o‘z-o‘zidan alangalanganda yonish jarayonida bo‘g‘iq taqillash ovozlari eshitiladi, dvigatelning quwati kamayadi, issiqlik ko‘p yo‘qoladi. Bundan tashqari, siqish jarayonida bosimning ortishi natijasida krivoship-shatunli mexanizmda qo‘shimcha dinamik kuchlanishlar hosil bo‘ladi. Ol 5.3.4. YONISH DAVRIDA 0 ‘Z r0 ‘ZIDAN ALANGALANISH Hozirgi zamon karbyuratorli dvigatellarida yuqori oktan sonli yonilgilar ishlatiladi. Bunday dvigatellarda yonish jarayoni boshlangandan so‘ng cho‘giangan qurum zarralari ta’sirida o‘z-o'zidan alangalanish hodisasi ro‘y berib turadi. Alangalanish yonish kamerasining istalgan qismida sodir b oiish i mumkin. Natijada yonishning asosiy fazasida maksimal bosim va yonish jadalligi kattalashadi. Bu kabi sodir b oiad igan yonish jarayonida keskin taqillash, guldurash kuzatiladi. 0 ‘z-o‘zidan alangalanish hodisasi sodir boiadigan siklning indikator diagrammasi 5.19-rasmdagidek ko‘rinishga ega b oiad i. Bimday yonish jarayoni karbyuratorli dvigatellarda, ko‘pincha kichik yuklamadan to ia yuklamaga o’tish vaqtida ro‘y beradi. Yu.ch.n 5.19-rasm. Yonish vaqtida o ‘z-o‘zidan alangalanish diagrammasi: 1-mo' ’tadil yonish; 2-o'z-o ‘zidan yonish 5.18-rasm. О ‘z-o ‘zidan bar vaqt alangalanish diagrammasi: 1- uchqun berish payti; 2-dangalanishning boshlanishi 92 5.4, DIZELLARDA YONISH JARAYONI 5.4.1. UM UM IY M A ’LUM OT Dizellar silindrida yonuvchi aralashma siqish jarayonining oxirida hosil boiadi. Shuning uchun siqish jarayonida faqat havo si qiladi. Yonish kamerasiga yonilgini purkash porshen yu.ch.n.ga kelmasdan bir oz vaqtliroq, ya'ni siqish jarayoni oxirida amalga oshiriladi. Natijada siqilgan havo bilan mayda zarrachalarga parehalangan yonilgi o‘zaro qo‘ shilib yonuvchi aralashmani hosil qiladi. Dizellarda ishlatiladigan y o n ilg i (dizel yonilg‘i)dan bir jinsli aralashma hosil qilish mumkin emas, shuning uchun u yuqori va pastki alangalanish chegarasiga ega boimaydi. Y onilgi zarralari yonish kamerasining hajmi bo‘ylab notekis taqsimlanadi. Natijada kameraning ayrim joy lari da bugiangan y o n ilg i bilan havo aralashib alangalanish chegarasida turgan zonalar hosil boiad i va yonish kamerasining ushbu zonalarida bugiangan yonilgining alangalanishi ro‘y beradi. So‘ngra alanga yonish kamerasining barcha hajmini egallaydi. Demak, dizellarda yonish jarayoni karbyuratorli dvigatellarga nisbatan murakkabroq kechadi va uni boshqarish masalasi hozirgacha muammo bo‘ lib turibdi. Yonish kamerasining hajmi bo‘ylab aralashmaning notekis taqsimlanishi dizellarda yonuvchi aralashma tarkibini sifatli rostlashga imkon beradi. Aralashma tarkibini sifatli rostlashda dizelning yuklamasi kamaysa, silindrga kirayotgan havoning miqdori o‘zgarmay qoladi. Bu holda silindrga purkalayotgan yonilgining miqdori kamaytiriladi, natijada havo ortiqlik koeffitsiyentining o ‘rtacha qiym ati ortadi va dizel salt ishlaganda a = 5 ...6 boiadi. Dizellarda koilaniladigan siqish darajasi purkalgan yonilg'ining o ‘z-o‘zidan alangalanishini ta’minlashi lozim, Shu sababli siqish jarayoni oxirida havoning harorati dizel yonilg‘isining alangalanish haroratidan taxminan 150...250° yuqori bo‘lib, 700...900 К ni tashkil qiladi. 94 Dizellarda yonish jarayonini tavsiflovchi ko'rsatkichlaming o ‘zgarish sxem asi 5.20-rasmda ko'rsatilgan. Rasmda silindrdagi bosim p va harorat 7 ning, tirsakli valning burilish burchagi q> boyicha n'/.garish chiziqlari keltirilgan, shtrix chiziqlar bilan yonish jmayoni sodir bo‘lmagan siklning diagrammalari ko'rsatilgan. Pastki sxemada yonish kamerasiga purkalgan < 1 boisa, yonilgining chala yonishi tufayli issiqlikning bir qismi ajralib chiqmaydi. Ajralib chiqmagan issiqlik miqdori quyidagi ifoda orqali topiladi. Atf„ = 119852(1 - a ) L0£ , kJ/kg. Natijada tenglama quyidagi koiinishga keladi: 4 ( н , - ш „ ) = и ; -и ,. Yonish jarayoni oxirida Z nuqtadagi gazlarning ichki energiyasi: 5.3-jadval P aram etrlar Dizel K arbyuratorli dvigatel Gaz apparatli dvigatel A jratilinagan kamerali Ajratilgan kam erali T „K 1800-2200 1 7 0 0 -2 0 0 0 2500 - 2850 2200 - 2500 P ,,M P a 7,5 - 12,5 5.5 - 7,5 3,0 - 5,0 2 ,5 -4 ,5 Я 1,7 -2,1 1,4- 1,7 3,8 - 4,2 3,5 - 4,0 P 1,4- 1,8 1,3- 1,7 I I 0,7 - 0,82 0,6 - 0,75 0,8 - 0,9 0,80 - 0,85 a 1,2- 1,5 1,2- 1,3 0,8 - 0.9 0,95-1,1 [dp d(p MPa/grad 1,2 gacha 0,25 - 0,4 0 ,15-0,25 0,2 - 0,3 5.6. KENGAYISH JARAYONI Ichki yonuv dvigatellarida yongan ish aralashmasining kengayishi natijasida issiqlik energiyasi mexanik energiyaga aylanib, foydali ish bajariladi. Haqiqiy siklda yonish mahsulotlari yuqori haroratda kengaygani uchun issiqlikning bir qismi tashqi muhitga silindming kallagi, devorlari va porshenning tubi orqali uzatiladi. Natijada yonish mahsulotlarining harorati pasayadi. Yonish jarayonini z nuqtada tugallashning iloji bo'lmagani uchun kengayish jarayonida ham issiqlik ajralishi davom etadi. Demak, kengayish jarayonida issiqlik almashinuvi murakkab xususiyatga ega bo‘lib, bu jarayonning o‘zgaruvchan politropa ko'rsatkichini aniqlash qiyin. Lekin hisoblami soddalashtirish maqsadida kengayish jarayoni politropaning o‘rtacha n2 ko‘rsatkichi bo‘yicha sodir bo'ladi deb qabul qilinadi. U holda kengayish jarayoni z nuqtadan (5.21-rasm) boshlanadi deb faraz qilib, politropa tenglamasi bo'yicha kengayish oxiridagi (b nuqta) bosim va haroratni quyidagicha aniqlaymiz: / , * Ph = P; V. K . Dizel uchun Z nuqta yu.ch.n.ga nisbatan zo‘z masofaga surilgan boiadi. Shu sababli v !Vh = 5 ni so‘nggi kengayish 1 Л С (zz' uchastkada) cTzgarmas bosimda ro‘y beradi deb faraz qilinadi (5.19-rasm). Dizellarda havoning ortiqlik koeffitsiyenti a > 1 bo‘lgani uchun yonish jarayonida hamma vaqt havo ortiq boiadi. Dizel sikli uchun termodinamikaning birinchi qonuni quyidagi ko‘rinishga ega: %Hu = u z - u c + l :, . Dizelda yonish jarayonining tenglamasi: $H u =(M2+M,)U] -(Л/, +M,)u] +8314[(Л/, +Mr)Tz -A(M, +Mr] Tenglamaning hamma hadlarini л/, + Mr = л/, (1 + у qci)ga b o iib + Mr _ ekanligini hisobga olib va m aium Л/, +Mr qiymatlarni chap tomonga o ‘tkazib quyidagini olamiz: --------------- + и,+Гчы + 8314ЯT = //р7 " +8314Г. 1. K O + r**) i+ r * L ' ' J Dizel uchun bosimning yonishdagi koiarilish darajasi: A = — = 1,4-2,2 boiadi. A ning katta qiymati ajratilmagan, P c kichik qiymati esa ajratilgan yonish kamerali dizellar uchun olinadi. Yonish jarayonining eng katta bosimini aniqlash Karbyuratorli dvigatel uchun siklning maksimal bosimi quyidagicha aniqlanadi P. = jl/P ■ T. / Tc . Siklning haqiqiy maksimal bosimi tajriba natijalariga ko‘ra quyidagicha topiladi: R * 0 ,8 5 p. . Dizel uchun siklning eng katta bosimi quyidagicha topiladi: Pz = APC. Dastlabki kengayish darajasi A Tс boiadi. Quyidagi jadvalda har xil dvigatellar uchun yonish jarayonining ko^rsatkichlari keltirilgan. 104 5.3-jadvaf P aram etrlar Dizel K arbyuratorli dvigatel Gaz apparatli dvigatel A jratilinagan kamerali Ajratilgan kam erali T^K 1800-2200 1 7 0 0 -2 0 0 0 2500 - 2850 2200 - 2500 P., MPa 7,5 - 12,5 5,5 - 7,5 3,0 - 5,0 2,5 - 4,5 X 1,7-2,1 1,4- 1,7 3,8 - 4,2 3,5 - 4,0 P 1,4- 1,8 1,3- 1,7 1 I. 0,7 - 0,82 0,6 - 0,75 0,8 - 0,9 0,80 - 0,85 a 1,2 -1 ,5 1,2- 1,3 0,8 - 0.9 0,95-1,1 {dp/ d(f) )n)a\- MPa/grad 1,2 gacha 0,25 - 0,4 0,15-0,25 0,2 - 0,3 5.6. KENGAYISH JARAYONI Ichki yonuv dvigatellarida yongan ish aralashmasining kengayishi natijasida issiqlik energiyasi mexanik energiyaga aylanib, foydali ish bajariladi. Haqiqiy siklda yonish mahsulotlari yuqori haroratda kengaygani uchun issiqlikning bir qismi tashqi muhitga silindming kallagi, devorlari va porshenning tubi orqali uzatiladi. Natijada yonish mahsulotlarining harorati pasayadi. Yonish jarayonini z nuqtada tugallashning iloji boimagani uchun kengayish jarayonida ham issiqlik ajralishi davom etadi. Demak, kengayish jarayonida issiqlik almashinuvi murakkab xususiyatga ega bo‘lib, bu jarayonning o'zgaruvchan politropa koisatkichini aniqlash qiyin. Lekin hisoblarni soddalashtirish maqsadida kengayish jarayoni politropaning o'rtacha n2 ko‘rsatkichi bo‘yicha sodir bo'ladi deb qabul qilinadi. U holda kengayish jarayoni z nuqtadan (5.21-rasm) boshlanadi deb faraz qilib, politropa tenglamasi bo'yicha kengayish oxiridagi (b nuqta) bosim va haroratni quyidagicha aniqlaymiz: / \ n-, V. Ph = P-. Dizel uchun Z nuqta yu.ch.n.ga nisbatan zo'z masofaga surilgan bo'ladi. Shu sababli v j v h =5 ni so‘nggi kengayish 1 f\ C darajasi deyiladi. Bu holda dizellar uchun kengayish oxiridagi bosim quyidagicha aniqlanadi: К - К _ Karbyuratorli dvigatellarda bo‘lgani uchun ph—О Dizellar uchun kengayish jarayoni oxiridagi harorat: 5.2l-rasm. Kengayish jarayonining diagrammasi n, mm J 5.22-rasm. m ning aylanishlar ch astotasiga bog‘iiqligi (YAMZ - 238 dizeli) Karbyuratorli dvigatellar uchun esa T_ Tb = ,n2~\ J bu yerda « 2-politropaning o ‘rtacha ko'rsatkichi va u tajriba asosida tanlanadi. 5.22-rasmda n2 ning qiymati YAMZ-238 dizeli uchun ko‘rsatilgan. Dvigatellar uchun kengayish oxiridagi bosim va harorat ning hamda n2 qiymatlari 5.4-jadvalda keltirilgan. 1 rv/r 5.4-jadval Dvigatel turlari «2 Tb,K Рь, MPa Dizel 1,18...1,23 8 0 0 -1 3 0 0 0 .2 5 -0 ,6 Karbyuratorli dvigatel 1,2 3 -1 ,3 0 1400... 1700 0,4...0,6 Kengayish jarayonidan so'ng chiqarish jarayoni sodir bo'ladi. Chiqarish klapani ochilishi bilan ishlatilgan gazlar dvigatel silindridan katta tezlikda chiqa boshlaydi va natijada, qattiq shovqin hosil bo'ladi. Shovqinni kamaytirish uchun chiqarish quvurlariga shovqin so'ndirgich o'matiladi. Ishlatilgan gazlar so'ndirgichdan o'tayotganda kengayib, o'z tezligini ancha yo'qotadi va tashqi muhitga shovqinsiz chiqadi. Chiqarish tizimiga shovqin so'ndirgich o'rnatilganda, uning qarshiligi bir oz ortib, chiqarish davrida silindr ichidagi bosim (pr) ko'tariladi. Natijada silindrdagi koldiq gazlarning miqdori ortib, toidirish koeffitsiyenti kamayadi. Bu esa dvigatel quvvatining bir oz pasayishiga olib keladi. Chiqarish quvurlariga shovqin so'ndirgich o'rnatilganda dvigatel ortiqcha quvvat sarflamaydi. VI BOB. SIKLNING 0 ‘RTACHA BOSIMI, DVIGATELNING QUVVATI VA TEJAMLILIGI 6.1. SIKLNING 0 ‘RTACHA INDIKATOR BOSIMI Karbyuratorli dvigatel To‘rt taktli karbyuratorli dvigatelning bajargan ishi haqiqiy siklning indikator diagraininasidagi alJkzibial ynza bilan aniqlanadi (6 .1-rasm, a). P, MPa p K =const =const 6.1-rasm. Karbyuratorli dvigatel ning haqiqiy va hisoblangan indikator diagramnialari Dvigatelning haqiqiy indikator diagrammasi yozib olinmagan boisa, u siklning indikator ishi Lih ni hisoblash y o ii bilan qurilgan qirrali diagrammadagi aczba yuza orqali aniqlanadi. Bu holda siklning Ц indikator ishi kengayishda bajarilgan LA ish bilan siqishda bajarilgan Lac ishning ayirmasiga teng boiadi, ya’ni: Lfa LzI,- Lac. Kengayish jarayonida bajarilgan ish quyidagicha aniqlanadi: I — I n2 -1 bu yerda Я p L. = p. 21 -I v ~ T va Siqish jarayonida baj arilgan ish esa: I . = P c K ac t П, - 1 1 - 1 F ~ ' E У bo'ladi, bu yerda U holda siklning hisoblangan indikator ishi: A* = РсГс я »2 - i 1- - l ,/h -1 n, ■1 1 bo‘ladi. Silindming Fh ish hajmi birligiga to‘g‘ri keladigan qirrali diagrammaning solishtirma ishi o'rtacha indikator b osim deb ataladi va quyidagi fbrmuladan aniqlanadi: p ih= — , Nm/m3 yoki pjh = - ^ . 1 0 6, MPa. V„ Vh Agar karbyuratorli dvigatelning indikator diagrammasi yozib olingan bo4Isa, siklning o'rtacha indikator bosimi p y quyidagicha topiladi (6.2 - rasm): P . - K V, Siklning o'rtacha indikator bosimi shartli doimiy ta'sir ko'rsatuvchi ortiqcha bosimni ifodalaydi. Bunday bosimda porshen bir marta o'z yo'lini bosib o'tganda, gazlarning bajargan ishi siklning indikator ishiga teng. 6.2-rasm Haqiqiy siklning indikator bosimini aniqlash 0 ‘rtacha indikator bosimni quyidagicha aniqlash mumkin: П1, Pa 1- - /1 , - 1 1 Я, -1 1 г ''-1 * У Dizel Dizel uchun haqiqiy (alclc2z2lblal) va hisoblash y o ii bilan qurilgan indikator diagrammalar {a с z'zba) 6.3- rasmda ko‘rsatilgan. Siklning hisoblangan indikator ishi quyidagicha aniqlanadi: L / h L i ’ z + L z b ~ l- n c ■ Bu yerda birlamchi kengayishda bajarilgan ish: L,__ = p zV; -p ,V :. = ApcVc( p - 1) boiadi So‘nggi kengayishda bajarilgan ish esa: 1 4 n2 - I 1— Dizel va karbyuratorli dvigatellarning sikllaridagi siqish jarayoni o‘zaro farq qilmagani uchun siqish jarayonida bajarilgin ish ham kaibyuratorli dvigateldagidek aniqlanadi. ya’ni: l - e 4 n - »| -1 Bu holda dizel uchun hisoblangan o‘rtacha indikator bosim quyidagicha boiadi: Pu, = Po E - 1 A(p- 1) + Ap П-, - 1 5"'- ,«i-l Yozib olingan diagramma bo‘yicha o‘rtacha indikator bosimni aniqlash Haqiqiy siklning indikator diagrammasi bosim indikatori yordamida fotoqog‘ozga yozib olinadi. Bu diagramma bo‘yicha planimetr orqali aniqlangan indikator ish I, hisoblab topilgan Z,h ishdan bir oz kichik boiadi, l in ya’ni X shaklida shtrixlangan yuzaga mos keladigan ish miqdoriga kichikdir (6.1, 6.3-rasmlar). Demak L = r diagrammaning tolalik koeffitsiyenti. To‘rt taktli dvigatellar uchun MPa; h bu yerda Lga-. - N -м; ^л - л l) boiadi va dvigatel tejamli ishlaydi. Agar yuklamani yana ham ko‘paytirish kerak boisa, drossel-to‘smaqopqoqni kattaroq ochish kerak. Shu vaqtda ekonomayzer ishga tushadi, yonuvchi aralashma quyuqlashadi va dvigateldan eng katta quwat olinadi, lekin tejamlilik bir oz yomonlashadi, a esa pasayadi. Yuklamap e oshishi bilan mexanik F.IX. noldan maksimumgacha o‘sadi. Effektiv F.I.K. r\e = 11/ .r|„, esa dvigatel salt ishlaganda nolga teng boiadi, yuklama ortishi bilan u ham ortadi. r\e maksimal qiymatga p el da erishadi. Yiidamaning bundan keyingi oshirilishi yonilgi issiqligidan chala foydalanishga olib keladi, bunda q, pasayadi va natijada effektiv F.I.K. r\e ham pasayadi. Yonilgining solishtirma effektiv sarfi ge effektiv FI.K. r\e ga mos ravishda o‘zgamdi. r|emax boiganda g^iin boiadi. Karbyuratorli dvigatellarda yuklama kamayishi bilan r|, ham kamayadi, buning natijasida yonilgining solishtirma sarfi g, va ge keskin oshib ketadi. Bu esa dvigatellarning asosiy kamchiligidir, chunki ish sharoitlarida (ish vaqtining 70%) drossel-to‘smaqopqoq chala yopiq holda boiadi. Bunda yuklamap el dan kichik boiadi va natijada yonilgining solishtirma sarfi oshadi. Bu kamchilikni yo‘qotish maqsadida karbyuratorli dvigatellarda ham dizeldagi kabi suyuq aralashmani ( a > l) yondirish usuli ishlab chiqilgan. Buni alanда bilan o‘t oldirish usuli, deb ataladi. Bunday usulda o‘t oldiriladigan dvigatelning tavsifi shtrix chiziqlar bilan ko‘rsatilgan (6.7-rasm). Ko‘rinib turibdiki, bu turdagi karbyuratorli dvigatelning ko‘rsatkichlari 77,, g t, g e juda ham mukammal va dizelnikiga yaqindir, chunki bunday sharoitda yonilg‘i to‘la yonadi. yuklamaga qarab o'zgarishi D izel asosiy ko'rsatkichlarining n = const boMgandagi yuklamaga qarab o'zgarish xususiyati 6.8-rasm da ko'rsatilgan. 6.7-va 6.8-rasm larni tahlil qilib, d izeld a toidirish k oeffitsiyenti in n in g , havoning ortiqlik koeffitsiyenti 124 a ning, indikator F.LK. t], ning va yonilgining indikator solishtirma sarfi g. ning yuklama ga bogiiqlik xususiyati karbyuratorli dvigatellarnikiga qaraganda butunlay boshqacha ekanligini ko'mmiz. Dizelda yuklama oshganda quyi dag lar sodir boiadi: toidirish koeffitsiyenti rjv bir oz kamayadi, chunki yuklama oshganda zaryadning qizishi kuzatiladi; havoning ortiqlik koeffitsiyenti a =1,4...1,2 oralig‘ida o'zgaradi; indikator F.LK. rjt ning qiymati 0,5 dan 0,4 gacha pasayadi; yonilgining indikator solishtirma sarfi g, bir oz katta! ashadi. Dizelda yuklamani kamaytirisli uchun purkalayotgan yonilgi miqdori kamaytiriladi, natijada a ning miqdori kattalashadi. Bu esa yonish jarayonini yu.ch.n. yaqinida tugallashga olib keladi, yonilg‘ining ko pgina qismi o‘zgarmas hajmda yonadi, natijada issiqlikdan foydalanish yaxsliilanadi (//, kattalashadi, g, pasayadi). Dizel boshqa ko‘rsatkichlari (vV„ rjni, tje ea g(.)ning o‘zgarish xususiyati xuddi karbyiu*atorli dvigateldagidek boiadi. Dizelning effektiv F.LK. ije va solishtirma sarfi g e 0‘zining maqbul qiymatiga gCi yuklamada (80 - 85%) erishadi. Dizeldan katta yuklama olish talab qilinganda purkalayotgan yonilgining miqdori yana ham oshiriladi. Bunda a ning qiymati kichiklashadi (a = 1,4... 1,2), natijada aralashma hosil qilish va yonish jarayonlari yomonlashadi. Bunday sharoitda indikator F.LK. keskin kamayadi, bu kamayish mexanik FJ.K.ning ortishi bilan kompensatsiyalanmaydi, natijada yonilgining solishtirma sarfi (g„ ge) ortadi. Shu sababli dizellarda yuklamaning oshish chegarasi qilib ishlatilgan gazlarda tutun pay do boiish vaqti olingan. Dizelning bundan ortiq yuklamada ishlasniga y o i qo‘yish maqsadga muvofiq emas. Dizellaming kai'byuratorli dvigatellarga nisbatan eng asosiy afzalligi ulaming o ita va kichik yuldamalardakam yonilgi nc sarflashidir (30-35%), chunki a ning katta qiymatlarida ham yonish to‘la ta’minlanadi. Dvigatelning quvvatiga ta’sir qiluvchi omillar Dvigatelning quvvatiga asosan quyidagi omillar ta’sir qiladi; o‘rtacha indikator bosim p t ; silindr diametri D; porshen yoTi S; aylanishlar chastotasi n va taktlar soni r • ASar ft = Тг?ттР' va P i= tJm'P* ekanligini e’tiborga IvHuPofft olsak, u holda indikator va effektiv quvvatlami quyidagicha ifodalash mumkin: kVt 30 l0 а т va Ne = N, ■ Tjm boigani uchun: ^ = i ‘T - - — Vo'VM'Po'i'Vh--* kVt bo‘ladi. 30 l0 а т bu yerda Hu - MJ/kg da, Vh - 1 da va n - min' 1 da berilgan. Yuqoridagi tenglamani tahlil qilish dvigatelning quvvati silindrlar soni i va ish hajmi Vh ga to‘g‘ri proporsional ekanligini ko‘rsatadi. Lekin quvvatni bu usul bilan oshirish maqsadga muvofiq emas, chunki u dvigatelning massasi va gabarit o‘lchamlarining o‘sishiga olib keladi. Shuning uchun quvvatni oshirishning shunday usullarini topish kerakki, ular ish hajmi birligiga to'g'ri keladigan quvvatni oshirsin. Turli xildagi dvigatellar loyihalarining mukammalligini bix litr ish hajmidan olinadigan quwat bilan baholash qabul qilingan. Litrli quvvatni quyidagicha aniqlash mumkin: .. Ar,, 1 H „ Vi « „ = 777- = — - p • — Пт ■ n v - P o — , kVt/1. iVh 30 /0 a t Bu tenglama dvigatelning litrli quwatiga ta'sir qiluvchi asosiy omillami tahlil qilishga yordam beradi. 126 m iq d o ri k ic h ik la sh a d i, y o n ilg i ch ala y o n a d i va dvigatel qizib ketadi, suv esa qaynay boshlaydi va dvigatelni to‘xtatib sovitish kerak boiadi. Bu hodisa, ayniqsa, eski konstruksiyali dvigatellarda ko‘proq sodir boiadi. Taktlar soni r dvigatelning quvvatiga katta ta’sii' ko'rsatuvchi asosiy omillardan biridir. To'rt taktli sikl o‘miga ikki taktli sikl qoilab, dvigatelning maksimal quvvatini nazariy jihatdan ikki baravar oshirish mumkin. Lekin amalda bunday boimaydi, chunki ikki taktli dvigatelda gaz almashish jarayoni porshenning p.ch.n. atrofidagi harakatida amalga oshiriladi va ish hajmining bir qismi bu jarayonda yo'qotiladi. Bundan tashqari, kompressomi harakatga keltirish uchun indikator quvvat sarflanadi. Sikllar soni ikki marta ko'p boigani uchun dvigatel qiziydi, shu sababli purkalayotgan yonilgi miqdori chegaralangan boiadi. Natijada litrli quvvat faqat 40...60% ga ortadi. Ikki taktli dizellaming ishlash muddati qisqa boiadi, shu sababli ishlab chiqarilmaydi. Mexanik F.LK. qancha katta boisa, litrli quvvat shuncha katta boiadi. Buning uchun ishqalanishga va qo‘shimcha mexanizmlami harakatlantirishga sarflanadigan quwatni kamaytirish kerak. Shu sababli detallaming tayyorlanish va dvigatelni yigish sifati katta ahamiyatga ega. Ekspluatatsiya sharoitlarida moyning naviga va haroratiga hamda texnik talablarga rioya qilish zarur. — qiymat dvigatelda ish jarayonining yaxshi yoki a yomon tashkil etilganligini tavsiflaydi. Dvigatel quvvatini oshirish uchun — nisbat mumkin qadar katta boiishi kerak. a Bu qiymatning yonuvchi aralashma tarkibi CC ga bogiiq ravishda o‘zgarish xususiyati karbyuratorli dvigatel uchun 6.9- rasm, a da berilgan. 128 Karbyuratorli dvigatellarda a = 1,05... 1,15 bo'lganda indikator F.LK. eng katta qiymatga erishadi. — nisbat esa a or = 0,85...0,90 boiganda o‘zining eng katta qiymatiga erishadi. Dvigatel a = 0,85... 1,15 oraliqda ishlaganda uning ko‘rsatkichlari maqbul qiymatlarga ega bo‘ladi va u karbyuratomi sozlash diapazonini belgilaydi (shtrixlangan yuza), Caning bundan boshqa qiymatlarida dvigatelning ko‘rsatkichlari keskin yomonlashadi. 6.9-rasm. Yonuvchi aralashma tarkibining dvigatel quwati ga va tejamliligiga ta’siri: a - karbyuratorli dvigatel; b - dizel 6.9-rasm , b da dizellar uchun /7, va lam ing a ga a bog‘liqligiko‘rsatilgan. Dizellarda — nisbat о‘zining eng a katta qiymatiga a = 1,2...1,4 bo‘lganda erishadi. a ning bundan keyingi kamayishi yoki ortishida bu nisbat pasaya boshlaydi. Agar yonuvchi aralashmalarda a < l,2 bo‘lsa, yonish jarayoni keskin yomonlashadi, ishlatilgan gazlarda tutun paydo bo‘ladi va dvigatelning o ‘ta qizishi kuzatiladi. Demak, a ning eng kichik qiymati a nuqta bilan chegaralanishi lozim. a ning 1,4 dan katta qiymatlarida indikator F.I.K. kattalashadi, lekin qiymat sekin-asta (X kichiklashadi. Shu sababli a ning yuqori qiymati b nuqta bilan chegaralanib, bunda dizel maqbul ko‘rsatkichlarga erishadi. Barcha dvigatellarda toidirish koeffitsiyentini mumkin qadar oshirishga harakat qilish kerak, chunki u litrli quwatga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Karbyuratorli dvigatellarning litrli quwati dizellamikiga qaraganda ancha yuqori, chunki dizellarda aylanishlar chastotasi kichik bo'ladi. Karbyuratorli dvigatellarda Ar=20...35 kVt/1, nadduvsiz dizellarda esa N|=13...23 kVt/1. Bundan kelajakda dizellaming aylanishlar chastotasini yana ham oshirish zarur degan xulosa kelib chiqadi. 6.7. DVIGATELNING ISSIQLIK BALANSI Dvigatelning issiqlik balansi silindrlarda yongan yonilgi issiqligining nimalarga sarflanishini ko‘rsatadi. Dvigatel konstruksiyasini o‘zgartirib va ba’zi omillarga ta’sir qilib issiqlikdan foydalanishni yaxshi lash mumkin. Dvigatelning issiqlik balansi uni stendda har xil sharoitlarda sinash natijasida olinadi. Buning uchun dvigatelning effektiv quwati, yonilgi va suvning soatli sarfi, dvigatelga kirayotgan va undan chiqayotgan suvning harorati, ishlatilgan gazlarning va yangi zaryadning harorati o'lchanishi shart. Bu holda issiqlik balansi formulasi quyidagi koTinishda boiadi: Qu = Qe + Q.sov + Qi.g + Qch.yo + Q4oi bu yerda Qu - dvigatelga berilgan issiqlikning umumiy miqdori; Qe - dvigatelning effektiv ishiga sarflangan issiqlik; Qsov - sovituvchi muhitga berilgan issiqlik; Qlg - islilatilgan gazlar bilan chiqib ketgan issiqlik; Qch.m - chala yonish natijasida ajralib chiqmagan issiqlik; Qaot- issiqlik 130 balansining qoldiq qismi, u hisobga olinmagan issiqlik sarfini (moyga beriladigan issiqlik va h.k.ni) bildiradi. Issiqlik balansining har bir tashkil etuvchisini dvigatelga kiritilgan umumiy issiqlik miqdori Qu ga bo‘lsak, issiqlik balansining tashkil etuvchilari foiz hisobida ifodalanadi: q . = Q - • 100%, d = V Po 1ЛЛ bu yerda (pd - tezlik koeffitsiyenti; (pd = 0,75...0,9; Pci - Pd\ ~ Pji . bosimlar tarqi. £,d ■ (pd = p d ekanligini e’tiborga olib, diffuzordan o‘tayotgan havo miqdorini hisoblash uchun quyidagi ifodani hosil qilamiz: Gh= PjFj -^2Apdp 0 , kg/s. Odatda, G h dvigatelni stendda sinash vaqtida havo sarfini oichaydigan asbob yordamida o‘lchanadi. U holda G h quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: AV G h= ----- 3 600 p0, kg/soat; г bu yerda: p 0 - havoning zichligi, kg/m3; AV - oichangan havo dozasi, m3; T - havoning sarf vaqti, s. Dvigatellarni sinash vaqtida Gvo quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: Gm = — • 3,6; kg/soat; x bu yerda Ag - oichangan у onilg‘i dozasi, g; г -yonilgining sarf vaqti, s. Silindrga berilayotgan yonilg‘ining miqdorini quyidagicha hisoblash mumkin: = MjFj ■ fi-^PjP», , kg/soat bu yerda p t - jiklyoming sarflash koeffitsiyenti. //, =0,70...0,85; Fj - jiklyoming o‘tkazish kesim yuzi; p myonilgining zichligi, kg/sm3. Agar yonilgining elementar tarkibi maium boisa, havoning zarur nazariy miqdori l0 ni hisoblab chiqib, havoning ortiqlik koeffitsiyentini aniqlash mumkin: a = L . L l . E l . [ K lo Fj Mi V Pro ' 1/iC Karbyuratorning tanlangan konstruksiyasi uchun a = C — bo‘ladi, chunki ifodaning qolgan hadlari M, o'zgarmas. Havoning ortiqlik koeffitsiyentining diffuzordagi siyraklikka mos holda o‘zgarishi 7.6-rasmda ko‘rsatilgan. Grafiklarni tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, karbyuratorda siyraklik ortishi bilan havoning ortiqlik koeffitsiyenti CC va — nisbat kamayadi. Natijada n = const bo'lib, dvigatelning yuklamasi ortgandayoki drossel-to‘smaqopqoqning o'zgarmas — hoi at id a aylanishlar chastotasi oshganda, 1,6 Apj ortgani sababli a kamayadi va 1,4 yonuvchi aralashma 12 uzluksiz quyuq lashib boradi. Vaholanki, j 0 bunday yonuvchi aralashma real dvigatelning talabiga 0 100 200 300 Арл nun suv. ust. . , , . ,. 7.6-msnt Elementar karbyuratorning Javo oimayai. tavsifi 1 A. IDEAL KARBYURATOR Dvigatel barcha yuklamalarda yonuvchi aralashmaning qanday tarkibida eng katta quwatga va tejamlilikka erishishini tekshirib, yonuvchi aralashmaning maqbul o'zgarish xususiyatini tanlash mumkin. Buning uchun dvigatelning bir nechta tezlik rejimlarida va turii yuklamalarida quvvatning hamda yonilg‘i solishtirma sarfining a ga bcg‘liqligini tekshirish kifoya. Drossel-to‘smaqopqoqning bir nechta o‘zgarmas holatlarida quvvatning va yonilg'i solishtirma sarfining egri chiziqlari havoning ortiqlik koeffitsiyentiga bog‘liq holda 7.7-rasmda ko'rsatilgan. Grafiklardan ko‘rinib turibdiki, katta quwat olish uchun zarur boigan havoning ortiqlik koeffitsiyenti eng yaxshi tejamlilik olinadigan qiymatiga qaraganda bir oz kichik boiishi kerak. Grafiklarda a ning bu qiymatlari ( a NaniK va сг^щ) shtrix chiziqlar bilan ko'rsatilgan. Ular karbyuratoming ratsional rostlanish chegarasini belgilaydi. M aium ki, dvigatel0/0 dan eng katta quwat olish uchun drosselto‘smaqopqoq toia ochiladi. Bunda yonuvchi aralashma quyuqlashib tejamlilik bir oz yomonlashadi (a nuqta). a ning ma’lum qiymatlaridagina («=1,05... 1,15) dvigatel tejamli ishlaydi, chunki bunday qiymatlarda yonilgining to ia yonishi ta’minlanadi {b nuqta). Shuni aytish kerakki, yuklama kamayishibilan a ning maqbul qiymatlari ham 7.7-rasm. Dvigatel quvvati va kichiklashadi. YuqoritejamlUigining ОС ga qarab dagilar m aium boisa, и 'zgarishi (n - const) dvigatelning talablariga javob beradigan ideal karbyuratoming tavsifini qurish mumkin (7.8-rasm, / va 2-egri chiziqlar). Bu egri chiziqda a, b, s nuqtalardagi a ning qiymatlari katta quwat hosil qilish va tejamli ishlash rejimlari uchun keltirilgan. 147 Oddiy karbyuratorning tavsifmi dvigatelning har xil rejimlari uchun kerakli tarkibda yonuvchi aralashma tayyorlab bera oladigan qilish uchun qo‘shimcha moslamalar o‘rnatish kerak. Shunda oddiy karbyurator tavsifi ideal karbyuratomikiga yaqin bo‘ladi. Karbyuratorga quyidagi moslamalar o‘matiladi: oddiy karbyuratorning tavsifmi to‘g‘rilaydigan kompensatsiyali asosiy dozalash tizimi; salt (yuklamasiz) ishlash tizimi; quyuq la shtirgich (ekoncmayzer); tezlashtirish nasosi; yurgizib yuborish jihozi. 7.5. KARBYURATORNING ASOSIY DOZALASH TIZIMI Dvigatel s va b nuqtalar chegarasida (7.8-rasm) noimal ishlashi uchun yetarli boigan yonilgi miqdori uning silindrlariga asosiy dozalash tizimi orqali tushadi, chunki bu b s •s ■3 1 )a •a , 3 A_ ■> ^Pimln ^Pdmax 7.8-rasm. Karbyuratorning eng qu lay tavsifi: 1-tejamkorlik rejimida; 2-quvvat rejimida yuklamalar diapazonida oddiy karbyurator kerakli tarkibdagi yonilgi aralashmasini tayyorlab bera olmaydi. Shu sababli oddiy karbyuiatorning tavsifmi to;g'rilash uchun quyidagi kompensatsiyalash tizimlari ishlatiladi: yonilg'ini pnevmatik tormozlash; kompensatsiya jiklyori; dilfuzordagi siyraklanishni rostlash va jiklyoming o‘tkazish kesimini rostlash tizimlari. 148 Yonilg‘ini pnevmatik tormozlash tizimi Yonilgi pnevmatik usulda tormozlanadigan (emulsion) karbyurator hozirgi paytda eng ko‘p tarqalgan. Bunday karbyuratoming prinsipial sxemasi 7.9-rasmda ko‘rsalilgan. Bu tizimda to‘zitgich kanaliga yonilg‘i jiklyori 5 dan tashqari havo jiklyori 7 ham o ‘matiladi. Bu jiklyor orqali kanalga havo kirib yonilgi emulsiyasini hosil qiladi. Bunday karbyuratorlar emulsion karbyurator, deb ataladi. Yonilgi havo emulsiyasi diffiizorda katta siyraklanish paydo boigandagina (ya’ni h>hi) hosil boiadi. Bunda esa katta yuklamalarda ishlashga t o ^ r i keladi. Kichik yuklamalarda to‘zitgichdan faqat yonilgi chiqadi. Siyraklanish ortganda (drossel-to'smaqopqoq kattaroq ochilganda) naycha 1 ga jiklyor 7 orqali havo kira boshlaydi, bunda emulsiya hosil bo‘ladi va uning vazni toza yonilgi vaznidan bir necha baravar kam boiadi. Yonilgi faqat qalqovuchli kamera va diffuzordagi bosimlar farqi Ah hisobiga emas, balki h{ - A h balandligi bilan aniqlanadigan musbat bosim ta’sirida ham, xuddi tutash idishlardagi kabi oqib keladi va to‘zitgichdan diffuzorga tushadi, bunda yonilgi to'ziydi xamda havo bilan aralashib silindr^ tushadi. Yonuvchi aralashmaning quyuqlashish yoki suyuq lash ish darajasi diffuzor orqali o‘tayotgan havoning umumiy sarfiga bog‘Iiq. Havoning sarfi kam boisa, diffiizorda siyraklanish uncha katta boimaycfi va bosimnirg ta'siri sezilarli boiadi. Diffiizorda havo sarfi va siyraklanish crtishi bilan yonilgining oqib chiqishiga bosimnirg ta’siri nisbatan kamayadi. Natijada yonuvchi aralashma asta-sekin suyuqlashadi. Deinak, a ning qiymati kattalashib boradi (7.9-rasm,b). Karbyuiatorlarda to‘zitgich nayi 1 ning ichiga emulsion naycha o‘matiladi. Unda bir necha teshiklar boiib, ular har xil balandlikda joylashgan boiadi. Diffuzordagi siyraklanish ortishi bilan teshiklar ko‘proq ochila boshlaydi, natijada yonuvchi aralashma ko‘proq suyuqlashadi va aksincha. Shu 149 sababli, emulsion karbyuratorning tavsifi ideal karbyuratorning tavsifiga mos keladi. Havo 7.9-rasm. Yonilg'ini pnevmatik tormozlash sxemasi: a-karbyuratorning sxemasi; b-yonuvchi aralashma tarkibining о ‘zgarishi Kompensatsion jiklyorli tizim Kompensatsion jiklyorli karbyuratorning sxemasi 7.10- rasm, a da ko‘rsatilgan. Bu karbyurator bosh jiklyor 1. to'zitgich naychasi 5 va kompensatsion jiklyor 2 dan iborat boiib, u qalqovuchli kamera va kompensatsiyalash quduqchasi 3 orasidagi kanalga o'matilgan. Kompensatsion jiklyor o ‘zining to'zitgichi 4 va nayiga ega . Rasmdagi sathlar va bosim dvigatel ishlamay turgan paytdagi qalqovuchli kamera uchun keltirilgan. Yuklama oshishi, ya’ni drosse 1-to"smaqopqoq ochilishi va difluzordagi siyraklanish ortishi bilan bosh jiklyor orqali o'tayotgan yonilg'i miqdori, oddiy karbyuratordagi kabi ortadi. Shu paytning o'zjda kompensatsion quduqdan ham to'zitgich orqali diffuzorga yonilgi tusha boshlaydi. Kompensatsion quduqdan tushayotgan yonilgi miqdorining ortishi yonilgi satlii Ahk qiymatga pasaymaguncha davom etadi, so ngra 150 Yonuvchi aralashma V J a=/ V_ ....1................ m l , — ■ 200 400 APd mm suv. ust. b 7.10-rasm. Kompensatsion jiklyorli tizim purkagich 4 orqali diffuzorga tushayotgan yonilg‘ining miqdori o‘zgannay qoladi. Kompensatsion jiklyorli karbyuratoming diffttzordagi siyraklanish Af>(/ga bog‘liq holda ishlashi 7.10-rasm, b da ko‘rsatilgan. Drossel-to‘smaqopqoq ochila boshlashi bilan ikkala to‘zitgichdan chiqayotgan yonilg‘ining miqdori oshgani sababli, yonuvchi aralashma avval keskin quyuqlashadi, so'ngra Apcl ning ortishi bilan suyuqlashadi. Bunga sabab, kompensatsion jiklyor orqali o'tayotgan yonilg‘i sarfining o‘zgarmay qolishidir. Jiklyorlarning kesimini to‘g‘ri tanlab, kerakli yonuvchi aralashma tarkibini olish mumkin. Diffuzordagi siyraklanish rostlanadigan tizim Yuqorida keltirilgan usullar kabi, kerakli tarkibdagi yonuvchi aralashmani diffuzordagi siyiaklanishni o'zgartirib ham olish mumkin. Bu maqsadda diffuzor orqali o‘tayotgan havo miqdorini o‘zgartira oladigan karbyurator ishlatiladi (7.11- rasm, a). Buning uchun karbyurator devorlari va diffuzor 3 oraligMga elastik plastinalar 4 o‘rnatiladi va ular dvigatel ishlamaganda diffuzoming tashqi devorlariga siqilib turadi. Bunday karbyuratorda yonilg‘i oddiy karbyuratordagi kabi 1S1 diffuzorga to‘zitgich orqali tushadi va ma’lum siyraklanishgacha a punktir chiziq bo‘yicha o‘zgaradi (7.1 l-rasm, v). Diffuzordagi siyraklanish Apj qiymatga erishganda tezlik bosimi ta’sirida elastik plastinalar ochiladi va natijada havoning bir qismi diffuzorni chetlab o‘tadi. Bunda diffUzor orqali o‘tayotgan havoning nisbiy miqdori ortadi va yonuvchi aralashma suyuqlashib, a ning o ‘zgarishi 7.1 l-rasm, v dagikabi bo‘ladi. Plastinalaming elastikligi yonish jarayoni shartlariga binoan tanlanadi, ya’ni qanday rejimda yonuvchi aralashma suyuqlanishi kerak bo‘Isa, shu paytdan boshlab plastinalar ochiladi. Bunday samaraga dvigatelning ish sharoitlariga mos ravishda o‘zgaradigan o'tkazuvchi kesimli diffuzorni qo‘llab ham erishish mumkin (7.1 l-rasm, b). Drossel-to‘smaqopqoq ozgina ochilganda bu plastinalar o‘zaro yaqinlashib, bo‘g‘izning havo o‘tadigan kesimi kichrayadi, shu sababli bo‘g‘izda havoning tezligi va siyraklanishi katta bo‘ladi. Bunday sharoitlarda diffuzorga nisbatan ko‘proq yonilg‘i tushadi va yonuvchi aralashma quyuqlashadi. Drossel-to‘smaqopqoq ochila borishi bilan plastinalar ham ochilib, bo'g'izning o‘tkazish kesimi kattalashadi, havoning sarfi esa ortadi; diffuzordagi siyraklanish va unga tushayotgan yonilg‘i miqdori ham ortadi, natijada yonuvchi aralashma suyuqlashadi. Bunday karbyuratorning tavsifi ideal karbyurator tavsifiga mos keladi. Jikly or ning о ‘tkazuvchi kesimi rostlanadigan tizim Yonuvchi aralashmaning kerakli tarkibini jiklyoming o‘tkazish kesimini rostlash bilan ham olish mumkin. Buni harakatlanuvchi ninalar yordamida amalga oshiriladi. Yonuvchi aralashmani bu usulda kompensatsiyalashni o‘rganishda salt ishlash tizimining ish sharoitlarini ham e’tiborga olish kerak. Agar salt ishlash tizimi asosiy jiklyordan keyin o‘matilgan bo‘lsa, dross el-to; sm aqopqoq yopilganda real tavsiflar ideal tavsiflarga katta an iqlik bilan yaqinlashadi. Salt 152 Havo l_ b Yonuvchi aralashma Yonuvchi aralashma a 1,0 0,9 V N \ 4 . 1 1 1 — •• 9 100 \200300 400 500 AP ' A P* \ „ 7.11-rasm. Diffuzordagi siyraklik rostianadigan karbyuratoming sxemasi: a-diffuzor orqali о tadigari havo miqdorini rostlash tizimi, b-diffuzorniig kesim yuzasini о ‘zgartiradigan tizim; v-yonuvchi aralashma tarkibining tavsifi ishlash tizimida yonilg'ini dozalash diffuzordagi va drosselto‘smaqopqoq orqasidagi siyraklanishga bog'liq bo‘ladi. Bu siyraklanish asosiy taqsimlash tizimining ishiga ham ta’sir ko'rsatadi. Karbyuratordagi dozalash ninasi mexanik (7.12-rasm, a), vakuum yoki vakuum-mexanik (7.12-rasm, b) usullarda harakatga keltiriladi. Bunday karbyuratoming dozalash tizimi asosiy jiklyor 11, uning ichida harakat qiladigan dozalash ninasi havo jiklyori 2 va diffuzor 3 ichiga chiquvchi to‘zitgich 4 dan iborat. Salt ishlash tizimi asosiy dozalash tizimidan ksyin ulangan boiib, u yonilgi 5 va havo jiklyorlari 1 ga ega. Bu tizim aralashtirish kamerasi bilan teshiklar 7, 8 orqali birlashgan, pastki teshik esa vint 9 bilan rostlanadi. 153 Dr os sel - to4 smaqopq о qn i ng to ia ochiq holatida dozalash ninasi 10 harakat qilmaydi va yonuvchi aralashma emulsion karbyuratordagi kabi kompensatsiyalanadi. To‘smaqopqoq to ia ochilganda diffuzor va araiashtirish kamerasi orasida bosimlar farqi paydo boiadi. Natijada salt ishlash tizimidan y o n ilg i asosiy dozalash tizimiga o ‘tadi va bu holda y o n ilg i jiklyori 5 asosiy dozalash tizimining qo\shimcha havo jiklyori kabi ishlaydi. To‘smaqopqoqning holati o‘zgarganda, konussimon dozalash ninasi ham unga bogliq holda harakatlanadi. Ninaning konusi u katta yuklamalarda kerakli tarkibdagi yonuvchi aralashma olishni ta’minlaydigan qilib tanlanadi, chunki bu paytda salt ishlash tizimidan faqat havo keladi. To\smaqopqoq to la ochilganda nina yuqoriga harakatlanadi, bunda asosiy jiklyoming o ‘tkazish kesimi katta!ashib natijada yonuvchi aralaslima quyuq lashadi. 7.12-rasm. Karbyuratordagi dozalovchi ninani harakatga keltirish sxemakiri: a-mexanik; b-vakuum-mexanik usullar Dozalash ninasi vakuum yoki vakuum-mexanik usulua harakatga ^'tirilauigan karuyuratoriarda prujina i 3 nm g (7 .12- rasm, h) tavsifi to‘smaqopqoqdan pastdagi siyraklanish 100... 120 mm. sim. ustuniga teng, prujina esa ninani ko‘tarib, yonuvchi aralashmaning quyuqlashishini ta’minlaydigan qilib tanlanadi. Bu o‘z 154 navbatida dvigatelning katta yuklamalarda ishlashiga mos keladi. 7.6. KARBYURATORNING YORDAMCHI TU ZILMALARI Hozirgi zamon te2yurar dvigatellariga o‘rnatiladigan karbyuratorlarda quyidagi yordamchi tuzilmalar: ekonomayzer, ekonostat, salt ishlash tizimi, tezlatish nasosi vayurgizib yuborish tizimi mavjud. Ekonomayzer. Dvigateldan eng katta quwat olish uchun yonuvchi aralashma quyuqlashtirilishi kerak. Buning uchun drossel-to‘smaqopqoq tez va to ia ochiladi, bu holda ekonomayzer diffuzorga qo'shiiri с ha yonilg‘i berishni ta’minlaydi. Ekonomayzer mexanik va pnevmatik usulda harakatga keltirilishi mumkin (7.13-rasm, a, b). Ekonomayzerning jiklyori 3 asosiy jiklyor 2 ga paralel va ketma-ket ulanadi; kichik yuklamalarda ekonomayzer jiklyoridan yonilg‘i o‘tmaydi. Drossel-to‘smaqopqoq kattaroq ochilganda richag 5 yordamida klapan 1 ochiladi va ekonomayzer jiklyori 3 hamda to‘zitgich 4 .orqali diffuzorga qo'shimcha yonilg i tushadi. Bujiklyorda sarflangan yonilgi miqdori asosiy jiklyorda saiflangan yonilgi miqdorining 15...20% ini tashkil qiladi. Natijada yonuvchi aralashma quyuqlashadi va uning talab qilingan tarkibi hosil qilinadi. avo 7.13-rasm Ekonomayzerli karbyuratoming sxemalari: a-mexanik harakatga keltiriladigan; b-pnevmatik harakatga keltiriladigan 155 Ekonostat. Ko‘pchilik karbyuratorlarda ekonostat deb ataluvchi maxsus quyuqlashtiruvchi tizim ishlatiladi. Ekonomayzer kabi, ekonostat ham dvigatel to‘la yuklamalarda ishlaganda yonuvchi aralashmani quyuqlashtirish uchun xizmat qiladi, lekin ekonostat havo sarfi katta bo‘lgan hollardagina yonuvchi aralashmani quyuqlashtiradi. Ekonostat (7.14-rasm) alohida dozalovchi tizimni tashkil etadi. U jiklyorlar 2, 4 va naycha 3 dan iborat. Naychaning bir uchi havo kiritish trubaiga chiqadi, ikkinchi uchi esa qalqovuchli kameraga ulangan. Ekonostat to‘zitgichi havo kiritish trubaidagi cUffuzordan katta masofaga joylashganligi sababli yonilg‘ining ekonostat orqali purkalishi uchun havoning sarfi katta bo‘lishi kerak. Agar yonilg‘i sifatida past haroratda qaynaydigan benzin ishlatilsa, dvigatel eng katta quvvat bilam ishlayotganida uning asosiy dozalash tizimi orqali berilayotgan yonuvchi aralashma ortiqcha suyuqlashib ketishi mumkin. Ekonostat esa ushbu kamchilikni bartaraf qilib, yonilg‘ining kerakli tarkibini hosil qilib beradi. Salt ishlash tizimi. Bu tizim dvigatel salt va kichik yuklamalarda ishlayotgan vaqtda yonuvchi aralashmaning kerakli tarkibini tayyorlab beradi. Bunday sharoitlarda diffuzordagi havoning siyraklanishi kam bo‘ladi va havo kichik tezlikda harakatlanadi. Natijada o‘ta suyuqlashgan yonuvchi aralashma hosil bo‘ladi. Yonilg‘ini quyuqlashtirish (kerakli tarkibini olish) maqsadida va dvigatelning turg‘un rejimda ishlashini ta’minlash uchun drosselto‘smaqopqoqning ketida hosil bo‘ladigan siyraklanishdan Havo Yonuvchi aralashma 7.14-rasm. Ehonostatli karbyuratorning sxemasi 156 foydalaniladi. Salt ishlash tizimi asosiy jiklyordan so‘ng langan emulsion karbyuratoming sxemasi 7.15-rasmda ko‘rsatilgan. Salt ishlash vaqtida drossel-to‘smaqopqoq 13 ostida kuchli siyraklanish hosil boiadi. Bu holda yonilg‘ining harakati strelka bilan ko‘rsatilgandek bo‘ladi. Yonilgi havo jiklyori 3 dan o ‘tayotgan havo bilan aralashib, emulsiya hosil qiladi va u chiqish teshigi 10 ga keladi. Chiqish teshigida konussimon rostlash vinti 9 o‘rnatilgan bo‘lib, bu vint yordamida kichik aylanishlar chastotasida yonuvchi aralashmaning kerakli tarkibi hosil qilinadi. Teshik 8 ning vazifasi drossel-to‘smaqopqoq ochila borishi bilan dvigatelning turg‘un ishlashini ta’minlashdan iborat. Drossel-to‘smaqopqoq ozroq ochilganda teshik 8 kuchli siyraklanish zonasida boiadi va yonilgi emulsiyasi 8, 10 teshiklar orqali tusha boshlaydi, bu bilan yonuvchi aralashmaning kerakli tarkibi hosil qilinadi. Vint 11 to‘smaqopqoqning eng kichik ochilish burchagini rostlash uchun moijallangan. Havo '\ \ I Havo 14 13' 7.15-rasm. Salt ishlash tizimi bilan jihozlangan emulsion karbyuratoming sxemasi Tezlatish nasosi. Karbyuratorli dvigatellarni ekspluatatsiya qilish sharoitlarida ko'pincha aylanishlar 157 chastotasini yoki yuklamani tez oshirishga to‘g‘ri keladi. ^unday hoilarda yonuvchi aralashma suyuqlashib, dvigatel jcerakli quwat hosil qila olmaydi yoki boshqacha qilib ^ytganda, avtomobilning shig‘ov tavsifi yomonlashadi. Bu gamchilik tezlatish nasosi deb ataluvchi moslama yordamida bartaraf qilinadi. Tezlatish nasosi drossel- {o‘smaqopqoq tez ochilganda yonuvchi aralashma o ‘ta .juyuqlashmasligi uchun yonilgining qo‘shimcha ulushini tezlik bilan yetkazib berish uchun xizmat qiladi. Tezlatish ^asosli karbyuratoming sxemasi 7.16-rasmda ko‘rsatilgan. fezlatish nasosi mexanik yoki pnevmatik usulda harakatga jceltiriladi. Drossel-to‘smaqopqoqning yopiq yoki qisman 0chiq holatlarida porshen ostida albatta yonilgi boTadi. Drossel - to ‘smaqopqoq tez ochilganda pastga tezlik bilan harakatlanayotgan porshen 2, so'rish klapani 7 va to‘zitgich 1 orqali yonilg‘ining bir qismini havo oqimiga purkab, yonuvchi aralashmani quyuqlashtiradi va dvigatelning ish rejimiga mos aralashma hosil qilinadi. Yonuvchi**— pfolashmc? 7.16-rasm. TezJatish nasosli karbyuratoming sxemasi prossel-to‘smaqopqoq awalgi holatiga qaytishida porshen ^stida siyraklanish hosil boiadi va kiritish klapani 6 orqali yonilgi tezlatish nasosining silindriga kiradi. Yurgizib yuborish moslamasi bo‘lmagan jiarbyuratorli dvigatelni sovuq sharoitda ishga tushirish jtida qiyin. Bunda yonuvchi aralashmani tayyorlash jarayoni qoniqarsiz boTadi. chunki yonilgining bir qismi Itiyuq holda, ya’ni tomchilar shaklida kiritish trubai jevorlarida o‘tirib qoladi va yonish kamerasida o ‘ta suyuq onuvchi aralashma hosil boTadi, natijada dvigatelni ishga f ushirish qiyinlashadi. Bu kamchilikni yo‘qotish maqsadida 158 karbyuratorlarga dvigatelni yurgizib yuborish moslamasi o‘rnatiladi. Bu moslama silindrga berilayotgan yonilg‘i miqdorini oshirib, yonuvchi aralashmaning kerakli tarkibini hosil qiladi, natijada dvigatelni ishga tushirish osonlashadi. Bu moslamaning sxemasi 7.17-rasmda ko‘rsatilgan. U havo kiradigan truba 1 ga o ‘rnatilgan havo to‘smaqopqog‘i 2 dan iborat. Dvigatelni ishga tushirishda to‘smaqopqoq qiya yopiladi. Natijada karbyuratorning diffuzorida siyraklanish oshib ketadi va asosiy dozalash tizimidan ko‘p miqdorda yonilgi keladi, yonuvchi aralashma esa quyuqlashadi. Yonilg‘ining bugMangan qismi yonish jarayonining Dr. zaslonka Quyuq (a< 0.7/ yonuvchi aralashma 2 Havo 4 3 7.17-rasm. Ishga tushirish mos! mnasining sxemasi turg‘unligini ta'minlaydi. Havo to‘sma qopqog'i da plastinasimon klapan 3 o'malilgan bo’lib, u prujina 4 orqali yopiq holda ushlab turiladi. Bu klapan dvigatel ishga tushiriigandan so‘ng aylanishlar chastotasi va havo sarfi orta boshlashi bilan ochiladi. 7.7. K-88 A KARBYURATORINING TUZILISHI VA ISHLASHI Zamonaviy avtomobil dvigatellarida asosau havo oqimi yuqoridan pastga yo‘nalgan karbyuratorlai' o'matiladi, chunki ular qisqa, qarshiligi kam bo‘lgan kiritish trubalarini qo‘llashga imkon beradi, bu esa dvigatelni yangi zarvad bilan toldirishni yaxshilaydi va uning litrli quvvatini oshiradi. Bunday karbyuratorlar silindrga tushayotgan yonuvchi aralashmaning tarkibi bir xil bo'lishini ta’minlaydi. Ekspluatatsiya sharoitlarida esa karbyuratorlarga texnik xizmat ko‘rsatish osonlashadi. 159 ZIL-130 avtomobilining dvigateliga o‘matiladigan ikki kamerali K-88A karbyuratorining sxemasi 7.18-rasmda ko‘rsatilgan. Karbyuratorda ikkala kamera uchun umumiy bo‘lgan kirish trubai 10 bor. Trubadagi havo zaslonkasi 11 ga prujinali klapan 12 o ‘matilgan; yonilgi qalqovuchli kameraga kirish teshigi 2 va filtr 3 orqali tushadi. Ikkala катета uchun tezlatish nasosi va mexanik harakatlanuvchi ekonomayzer umumiydir. Muvozanatlash kanali 9 havo tozalagich ifloslanib qolganda yonuvchi aralashma tarkibining o‘zgarmasligini ta’minlaydi. Ikkala kamerada bir xil kichik difFuzorlar 8, katta diffuzorlar 30 va drosselto‘smaqopqoq 31 joylashgan. Ushbu karbyuratorlarda yuqorida ко‘rib o‘tilgan tizimlarning barchasi mavjud. Asosiy dozalash tizimi jiklyorlar 33, to‘la quvvat jiklyor lari 4 va havo jiklyor lari 5 dan iborat Salt ishlash tizimi havo jiklyori 16 va yonilgi jiklyori 15, kanallar 26, rostlash vintlari 29 bilan jihozlangan chiqish teshiklari 27 va 28 dan iborat. Tezlatish nasosi drossel-to‘ smaqopqoq orqali mexanik harakatga keltiriladi. Drossel-to‘smaqopqoq 31 ochilganda porshen 19 manjet 20 bilan birga richag 25 va tortqi 23 yordamida siljiydi. Bunda porshen ostida yonilg‘ining bosimi ortadi. Sharli kiritish klapani 21 yonilgining qalqovuchli kameraga o‘tishiga to‘sqinlik qiladi, ninali cliiqarish klapani 14 esa yonilg‘ini tezlatish nasosining to‘zitish teshiklari 13 ga o tkazib yuboradi. Bu aralashmaning suyuqlashib va quvvatning kamayib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun zarur boigan miqdorda yonilgi berishni ta’minlaydi. Mexanik harakatga keltiriladigan ekonomayzer ham turtkich 17 orqali boshqariladi. Buning uchun drossel to‘smaqopqoq katta ochilishi kerak, bunda turtkich 17 klapan 23 ni ochadi. Natijada, yonilg‘ining qo‘shimcha miqdori qalqovuchli kameradan asosiy jiklyorlarga o‘tmasdan to la quvvat jiklyorlariga o ‘tadi, qiya kanallar orqali esa yonilg'i kichik diffiizorlaming halqasimon chiqish teshiklariga keladi va dvigatelning kerakli rejimi ta’minlanadi. Karbyuratorli dvigatellarning eng katta va eng kichik rejimlaridaturg‘un ishlashini ta’minlashi uchun karbyuratorga pnevmatik markazdan qochirma turdagi mexanizm o ‘matiladi. Bu mexanizmning ishlashi esa quyida keltirilgan. 7.8. KARBYURATORLI DVIGATELNING ENG KATTA TEZLIK REJIM IN I ROSTLASH Karbyuratorli dvigatelning eng katta tezlik rejimini rostlash uchun aylanishlar chastotasi regulyatori yoki cheklagich qo‘llaniladi. Masalan, ZIL-130 va GAZ-53 avtomobil dvigatellarining karbyuratoriga pnevmatik markazdan qochirma turdagi aylanishlar chastotasi regulyatori o‘matilgan (7 .19-rasm). Bu regulyator (cheklagich) o‘rindiq 4 va prujina 2 li klapan 3 o‘rnatilgan rotor 5 dan hamda rostlovchi zaslonka 8 ni harakatga keltiruvchi diafragmali mexanizm 6 dan iborat. Diafragma ustida jiklyorlar 9 va 10 yordamida hosil qilinadigan siyraklanish klapan 3 orqali havoning kelishi hisobigapasayadi. Har bir dvigatel m a’­ lum aylanishlar chastotasiga erishgach, klapan 3 ning havo o‘tish kesimi kichrayadi va diafragma tepasida siyraklanish ortadi. Natijada, bundan keyin aylanishlar chastotasi bir oz oshsa ham diafragma yuqoriga egiladi va drosselto‘smaqopqoq 8 yopila boshlaydi, bu esa dvigatelni yangi zaryad bilan to ‘ldirishni pasaytiradi, dvigatelning aylanishlar chastotasi bir oz pasayadi va nominal qiymatga tushib qoladi. Shunday qilib, dvigatelning nominal yoki maksimal aylanishlar chastotasi ushbu usulda bir m e’yorda ushlab turiladi. .Havo 7.19-rasm. Pnevmatik markazdan qochirma turdagi aylanishlar chastotasini cheklagich sxemasi 162 35 54 3 i S3 31 44 30 35 71 26 » 34 4f. 23 7.18.1-rasm. Tiko dvigatelining karbyuratori: 1-qalqovuchli b o ’ linma; 2 -a so siy tizim ning h avo jiklyori; 3-salt ishlash tizim ining havo jik lyori; 4-elektrom agnit kiapan, 5- birlam chi b o’linm aning kichik diffuzori; 6-birlamchi b o ’linma diffuzori; 7 -havo to ’siqchasi; 8-tezlatuvchi nasos to ’zitgichi; 9- havo kanali; 10-ikkilam chi b o ’linm aning kichik diffuzori; I I - ikkilatnchi b o’linm a bosh m e’yoriash tizim ining havo jiklyori; 12-term oklapan; 13-term oklapan korpusi; 14-aralashmani suyultirish klapani; 15-diafragma; 16-prujina; 17-to’zitgich korpusi; 18-ikkilam chi b o ’linma drossel to ’siqchasini boshqarish pnevm oklapant; 19-qaytarish-qisish prujinasi; 20-diafragm a; 2 1 - shtok; 22-ikkilam chi b o ’ linm aning yonilsh jiklyori; 2 3 - ikkilam chi bo’ linm aning em u lsiya quvurchasi; 24-ikkilam chi b o ’linm aning drossel to ’siqchasi; 25-ikkilam chi b o ’linma drossel to ’siq ch asin i boshqarish pnevm oklapan uzatma tizimi havo jiklyorlari; 26-birlam chi b o’linm a drossel to ’siqchasi; 2 7 - birlam chi b o ’linma drossel to ’siqcliasining pishangi; 2 8 - birlam chi bo’ linma em ulsiya quvurchasi; 29-salt ishlash tizim i y o n ilg ’i m iqdorini rostlash vinti; 30-birlam chi b o ’linma bosh m e’yoriash tizim i y o n ilg ’ i jiklyori; 3 1-qalqovuch; 32- q ulfiaydigan z o ’ldirli kiritish klapani; 33-teziatuvchi nasos uzatm asining pishangi: 34-tezlatuvchi nasos qaytaruvchi prujinasi; 35-shtok; 36-tezlatu vch i nasos diafragmasi; 37- qulflaydigan z o ’ldirli chiqarish klapani; 38-salt ishlash tizim ining o ’chirish elektr-klapani; 39-ninasim on klapan; 4 0 -y o n iig ’i uzatish quvuri; 4 1 -y o n iig ’ ini y o n ilg ’i bakiga qaytarish quvuri; 42-salt ishlash y o n ilg ’i jiklyori; 43-salt ishiash havo jiklyori; 4 4 - salt ishlash o ’tkazib yuborish teshigi; 4 5 -o ’tish tizim ining y o n ilg 'i jiklyori; 46-ikkinchi b o’linm a o'tish tizim ining chiqish teshigi; 4 7 -inersiya kuchi bilan (nakat) harakatlanish klapani; 4 8 - inersiya kuchi bilan harakatlanish yon ilg'i jiklyori; 49-inersiya kuchi bilan harakatlanish h avo jiklyori. 163 Salt ishlash rejimida siyraklanishni cheklash Majburiy salt ishlash rejimi va dvigatel bilan tormozlash avtomobil harakati umumiy vaqtining 20% ini tashkil qiladi. Bu rejimlarda karbyuratorli dvigatelning kiritish trubalarida katta siyraklanish hosil bo'ladi, yonish jarayoni yomonlashadi, natijada sikllaming 90% ida umuman yonish bolmaydi va dvigatel noturg‘un ishlaydi, ishlatilgan gazlarning zaharliligi bir necha marta ortib ketadi. Bundan tashqari, katta siyraklanish natijasida karter moyining yonish kamerasiga ko‘plab o‘tishi kuzatiladi. Bu esa o‘z navbatida qurum hosil bolishiga va dvigatelning tutun chiqarib ishlashiga olib keladi. Yuqorida ko‘rsatilgan kamchiliklami yo‘qotishning eng qulay usuli dvigatelning kiritish trubaini atmosfera bilan maxsus siyraklanishni cheklagich, deb ataluvchi klapan orqali bog'lash va ekonomayzer orqali yonilg'i berishni to‘xtatishdir. Bunday cheklagich siyraklanishning kamayishiga qaramasdan klapanning keskin ochilishini va ochiq holatda bolishini ta’minlashi kerak. Bu asosiy talablardan biridir. Dvigatelning ish rejimlariga mos holda klapanning yopilish vaqtidagi siyraklanishi ham har xil boiadi, shuning uchun klapanning ochilish va yopilish paytlarini mustaqil rostlash. talab qilinadi. Bu vazifa avtomatik tarzda bajarilishi shart. Avtomatik klapanli siyraklanishni cheklagich sxemasi 7.20- rasmdako‘rsatilgan. 7.20-rasm. Salt ishlash rejimida siyraklashishni cheklagich sxemasi 164 Siyraklanishni cheklagich 11 karbyurator 12 da dvigatelning kiritish trubai 10 oralig‘iga o ‘matiladi. Klapan 6 cheklagichning bo‘g‘zi 5 ni kiritish trubaining bo‘shlig‘idan ajratibturadi, prujina 7 esa klapanni o‘rindiqqa siqib turadi. Diafragma 3 klapan korpusi bilan birga o‘tish kamerasi 8 ni hosil qiladi, undagi bosim esa rostlash vinti 9 va teshik yordamida rostlanadi. Kamera 8 dagi bosim atmosfera bosimidan kichik, lekin kiritish trubaidagi bosim dan katta bo‘ladi. Kameradagi va kiritish trubaidagi bosimlarning o ‘zaro ta’siri natijasida yuqoriga yo‘nalgan kuch yuzaga keladi. Bu kuch prujina kuchi bilan birga klapanning ochilishiga to‘sqinlik qiladi. Kameradagi bosim klapanning holatini boshqaradi, shuning uchun kamera 8 boshqarish kamerasi deb ataladi. Salt ishlash paytida kiritish trubasidagi siyraklanish д p k ma’lum qiymatdan oshishi bilan klapan 6 o‘rindiqdan chetlashadi. Klapan siljishi bilan teshiklar 4 berkiladi va kamerada siyraklanish ortib, kiritish trubaidagi siyraklanishga tenglashib qoladi. Klapan kiritish trubai va boshqarish kamerasidagi siyraklanish pasayguncha ochiq qoladi. Dvigatelga yuklama berilganda klapan avtomatik tarzda berkiladi, chunki bu holda boshqarish kamerasidagi bosim oshadi. Bunda rostlash vintining kanali 1 ochilayotgan drossel-to'smaqopqoqning yuqorisida bo‘ladi. Majburiy salt ishlash rejimida yonilg'i berishni to‘xtatish uchun karbyuratorga ta’sir etish, salt ishlash yonilgi jiklyorining oldidagi siyraklanishni kamaytirish kerak. Bunga salt ishlash tizimi kanalini atmosfera bilan tutashtirish orqali erishiladi. 7.9 YONILG‘1 PURKAB ARALASHMA HOSIL QILISH Karbyuratoming tuzilishi murakkab bo‘lib, u ko‘pgina tizim va tuzilmalardan tashkil topgan. Shu sababli uchqun bilan o‘t oldiriladigan dvigatellarda yonilg‘ini 165 shamollatish tizimi orqali aktivlashtirilgan pista ko‘mirli adsorberga uzatiladi. Dvigatelning ish jarayonida bu bug4lar kiritish trubaiga uzatiladi va natijada yonilg‘i uzatish tizimida bakdagi harorat 10...12°S gacha past, yonilg‘ining bug'lanishi esa taxminan 30%gacha kam bo‘ladi. Purkash tizimining datchiklari. Havo bosimi datchigi Havo bosimi datchigi (7.25-rasm) kiritish trubaidagi siyraklanishni o‘lchash uchun xizmat qiladi. Datchik bevosita kiritish trubaiga joylashtirilgan boiib, undan olingan m a’lumot elektron boshqarish bloki (EBB)ga uzatiladi va dvigatelning yuklamasi aniqlanadi. Datchikning asosiy elementi pyezoelementli mikrosxemadir (silikonli chip). Kiritish trubaidagi bosim datehigining membranasi 2 ga ta’sir qiladi. Membrananing harakati ta’sirida pyezoelementda elektr yurituvchi kuch (EYuK) hosil boiadi. Datchikning A va В qisqichlariga qiymati 5V boigan etalonkuchlanish uzatiladi. 7.25-rasm. Havo bosimi datchigi: 1 -mikrosxemali pyezoelement; 2-membrana; 3-issiqbardosh shishadan plastinka; 4-vakuum kamera 168 Datchikning vakuum kamerasi 3 da qiymati 0,01 MPa (0,1 kgs/sm2) boigan bosim ushlab turiladi. Kiritish trubaidagi havo bosimi vakuum kameradagi bosimdan ortiqroq, shuning uchun datchik membranasi 2 ga kiritish tmbai va vakuum kameradagi bosimlar farqiga teng yuklama ta’sir qiladi. Kiritish trubaidagi bosim qanchalik katta boisa, membrana datchik pyezoelementini shunchalik ko‘proq siqadi va pyezoelementda hosil bolayotgan tok ham shunchalik katta boiadi. Tok qanchalik katta boisa, datchikning A va V qisqichlaridagi etalon kuchlanishning pasayishi shunchalik kam boiadi. Dvigatel salt yurish rejimida ishlaganda (drossel to‘siqcha yopiq) kiritish trubaidagi bosim minimal qiymatgacha kamayadi va 0,02...0,03 MPa (0,2...0,3 kgs/sm2)ni tashkil qiladi, datchikning chiqish qisqichlaridagi kuchlanish esa 1,5±0,2V gacha pasayadi. Bu ma’lumotni qabul qilgan EBB purkalayotgan yonilgi miqdorini kamaytiradi. Dvigatel maksimal yuklama bilan ishlaganida (drossel to‘siqchasi to la ochiq) kiritish trubaidagi bosim deyarli atmosfera bosimi qiymatiga yetadi va 0,085...0,095 MPa ni tashkil qiladi. Bosimga mos ravishda datchik membranasiga ta’sir qilayotgan kuch ham ortadi va datchikning chiqish qisqichlaridagi kuchlanish 4,6±0,2V ga yaqinlashadi. EBB esa bu kuchlanishga mos ravishda purkalayotgan yonilgi miqdorini oshiradi. Elektr yonilgi nasosi bakdagi yonilg‘ini 0,25 MPa bosim ostida mayin tozalash filtri orqali taqsimlash trubaiga uzatadi. Taqsimlash trubaiga silindr soniga teng boigan forsunkalar joylashtiriladi. Taqsimlash trubaining oxirida yonilgi bosimi rostlagichi o‘matilgan boiib, u purkash tizimidagi bosim qiymatini o' zgarmas holda ushlab tui'ish va ortiqcha yonilglni bakka qaytarish uchun xizmat qiladi. Bu yonilgining tizimda aylanishini ta’minlaydi va bug' tiqinlari hosil boiishi о Id ini oladi. 169 Purkalayotgan yonilg‘i miqdorini EBB belgilaydi. Havo harorati datchigi asosini termosezuvchan qarshilik tashkil qilib, haroratning joriy qiymatlari haqidagi ma’lumotni EBBga kuchlanish ko'rinishida uzatish uchun xizmat qiladi. Datchikning termosezuvchan qai'shiligi o'z qiymatini haroratga mos ravishda o ‘zgartirish xususiyatiga ega Harorat past bo Uganda datchikning qarshiligi eng katta qiymatga ega boiadi, ortishi bilan qarshilik kamayib boradi (ba’zi datchiklarda 400 Ora dan 50 Om gacha). Havo sarfi datchigi dvigatelda ishlatilayotgan havo miqdorini oichash uchun xizmat qiladi. Ko‘p hollarda u maxsus kanaldagi o ‘qqa o ‘matilgan oichash to‘siqchasi koi'inishida boiadi. 0 ‘tayotgan havo ta’sirida to‘siqchani o‘z o'qida buralishi potensiometr vositasi bilan unga mos kuchlanishga o'zgartiriladi. Havo sarfi datchigi tarkibiga havo harorati datchigi ham kiradi. Aylanish chastotasi va burchak holatini aniqlovchi fotoelektr (magnit-elektr) datchik tirsakli valning aylanish chastotasi va porshenning yuqori chyekka nuqtadan olish holatini aniqlash uchun xizmat qiladi. Datchik uzgich-taqsimlagichga yoki ilashish mexanizmining karteriga, maxovikka oinatilgan maxsus tishli gardish rcTparasiga joylashtiriladi. Fotoelektr datcliikning prinsipial sxemasi 7.26-rasmda keltirilgan. Uzgich-taqsimlagich valiga malikamlangan teshikli diskning har ikkala tomoniga ikkita fotodiod 2 joylashtirilgan. Yorugiik nuri navbatdagi teshikdan o'tganda datchik elektr impulsi ishlab chiqaradi. Taqsimlash vali bir marta aylanganda diskda nechta teshik boisa, EBBga shuncha elektr impulsi uzatiladi («Matiz» avtomobili datchigida 54 ta teshik). Diskning har ikkala tomonida oinatilgan boshqa ikkita fotodiod 3 porshenni yuqori chyekka nuqtadan olish daqiqasini aniqlash uchun xizmat qiladi. Buning uchun diskda uchta teshik «V» ochilgan. 170 Detonatsiya datchigi inersion massaga ega bo‘lib, uning tebranishi pyezoelektrik sezuvchi elementga uzatiladi. U silindrlar blokining datchik oinatilgan joyidagi tebranish chastotasiga teng chastotali tok ishlab chiqadi. Kislorod datchiklari (1-zond). (7.28-rasm) Yonilg‘i purkash tizimlarida ikki turdagi kislorod datchiklari ishlatiladi. Ularning birida sezuvchi element sifatida sirkoniy dioksidi Zr02, ikkinchisida esa titan dioksidi T i0 2 ishlatiladi. Bu datchiklar chiqindi gazlar tarkibidagi kislorodning parsial bosimini o'zgarishidan ta'sirlanadi. Datchiklar chiqarish kollektoriga o‘matiladi. Sirkoniyli datchik (7.28-rasm) tashqi 8 va ichki 9 elektrodlarga ega. Har ikkala elektrod ham g‘ovak yoki uning qotishma lari dan tayyorlanib bir-biridan qattiq elektrolit qatlami bilan ajratilgan. Elektrolit sifatida sirkoniy dioksidi Zr02 ishlatilib, o‘tkazuvchanlik xususiyatini oshirish uchun unga ittriy dioksidi Y20 3 qo‘shiladi. Ichki 2 7.26-rasm. Aylanish chastotasi fotoelektrik datchigi ning prinsipial 7.27-rasm. Burchak impulsi va tirsakli val aylanishlar chastotasi datchigi: l-doimiy magnit, 2-datchik korpusi, 3-ilashish muftasi karteri. 4-magnito-ywnshoq temirli о 'zak, 5-g ‘altak, 6-tishli gardish sxemasi: I-teshikli disk; 2-fotodiodlar; A,B-diskdagi teshiklar 171 elektrodga qiymati o'zgamias boigan kislorodning parsial bosimi ta’sir qilib turadi. Tashqi elektrod chiqindi gazlar oqimi bilan yuvilib turadi va uning tarkibidagi kislorodning parsial bosimi o‘zgarib turadi. 1 2 728-rasm. Kisloroddatchigi (l-zond): 1-rezbali metall korpus; 2-keramik korpus; 3-bog 'lovchi kabel: 4-tashqi g 'ilof; 5-kontakt uchlik; 6-aktiv keramik qalpoqcha; 7-tirqishli himoyalovclii korpus Datchikning tashqi va ichki elektrodlariga kislorodning parsial bosimi farqi ta’sirida qattiq elektrolitda ion o‘tkazuvchanlik yuzaga keladi. Bu esa o‘z navbatida tashqi va ichki elektrodlar orasida potensiallar ayirmasi yoki EYuK hosil boiishi ga olib keladi. Dvigatel boyitilgan aralashmada ishlaganda (a < l) chiqindi gazlardagi kislorodning parsial bosimi past boiadi va datchik galvanik element sifatida nisbatan yuqori kuchlanish ishlab chiqaradi (700... 1000 mV). Dvigatel suyultirilgan aralashmada ishlashga o'tganda (a > l) chiqindi gazlardagi kislorodning parsial bosimi sezilarli darajada ortadi va bu datchik ishlab chiqayotgan kuchlanish keskin kamayishiga (50...100 mV gacha) olib keladi. Datchik kuchlanishining o‘zgarish doirasi juda katta boiganligi sababli samarali yonuvchi aralashma tarkibini 0,5% dan katta forlmagan xatolik bilan aniqlash mumkin. Dvigatelni detonatsiyadan himoya qilish tizimi Dvigatel to ia yuklama bilan ishlaganda silindrlardagi maksimal bosim juda katta qiymatga erishishi tufayli 172 detonatsiya yuzaga kelish xavfi bor (yonish jarayonining tezligi tovnsh tezligiga yaqinlashadi). Bu silindr-porshen guruhiga tegishli qismlar, blok kallagi va qistirmalaming ishdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Detonatsiya bo'lmasligi uchun yonilg'iga. detonatsiyaga qarshi maxsus qo'shimchalar qo'shiladi yoki yonuvchi aralashmani boyitish choralari ko'riladi (yonish kamerasini qo'shimcha sovitish hisobiga). Detonatsiya oldini olishning yana bir yo‘li - o't oldirish daqiqasini kechroq qilish. Detonatsiyadan saqlash tizimlari dvigatelning barcha ish rejimlarida ish chi aralashmani detonatsiyali yonishi oldini oladi. Bu tizimning asosiy elementi detonatsiya datchigi boiib, (7.29-rasm) u detonatsiya vaqtida silindrlar blokining yuqori chastotali tebranishlaridan ta'sirlanadi. Detonatsiya datcliigi silindrlar blokining titrashini (vibratsiyasini) elektr signallarga aylantiradi va EBBga uzatadi. EBB bu signalni dvigatel detonatsiyasiz ishlayotganida olingan etalon signal bilan solishtiradi. Detonatsiya yuzaga kelganda, EBBning boshqarish zanjiridagi bajaruvchi qurilmalar o't oldirish daqiqasini kechroq boiish tomonga suradi. Detonatsiya tugagandan keyin o't oldirish daqiqasi yana dastlabki holatiga qaytariladi. «Nexia» dvigatelining yonilgi purkash tizimi «Nexia» avtomobilining dvigateli yaxshi darajadagi dinamik va tejamli, chiqindi gazlardagi zaharli moddalar 7.29-rasm. Detonatsiya datchigi: 1-inersion massa; 2-/compound to 'Idirgich; 3-pyezoelektrik element: 4- kontaktlar; 5- datchik xulosasi 173 1 18 7.30-rasm. «Neksiya» avtomobili ning yonilg'i ta \min lash tizimi sxemasi: I-relelar bloki; 2-havo filtri; 3-kiritish tmbasidagi absolyut bosim datchigi; 4-salt aylanishda yonilg'i aralashma me’yorini rostlash vinti; 5-drossel-to smaqopqoq korpusi: 6-salt aylanish klapani; 7- o't oldirish qulfi; 8-sil indr lar bloki; 9-yonilg'i filtri; 10-forsunka; I I - o ‘t oldirish chaqmoqlari; 12-yonilg‘i nasosi; 13-yonilg‘i baki; 14-bosim regulyatori; 15-kiritish klapani; 16-sovitish suyuqligining harorati datchigi; 17-o‘t oldirishning datchiktaqsimlagichi; 18-elektron boshqarish bloki (EBB) miqdorini ancha kamaytiruvchi purkash tizimi bilan jihozlangan. Yonilg'i purkash va o ‘t oldirish tizimlari bitta elektron blok tomonidan boshqariladi. Bu ishlatilayotgan datchiklar sonini kamaytirish bilan birga yonuvchi aralashma tayyorlash va o‘t oldirish jarayonlarini bir-biriga moslash hisobiga dvigatelning tejamkorligini oshirish, chiqindi gazlaming zaharliligini kamaytirish, ishga tushirishni yengillatish imkonlarini beradi. Yonilg‘i purkash tizimini ishlashini ko‘rib chiqaylik (7.30-rasm). 174 Yonilg‘i baki - 2 ga o‘rnatilgan elektr yonilg‘i nasosi - 1, tozalagich - 15 orqali 0,25 MPa bosim bilan yonilg'ini taqsimlash trubai - 18 ga uzatadi. Kiritish trubaiga tutashtirilgan taqsimlash trubaiga elektromagnit boshqaruvti to'rtta forsunka joylashtirilgan. Taqsimlash trubaining oxirida bosim rostlagichi - 3 o ‘matilgan bo'lib, u purkash tizimidagi yonilg‘i bosimini kiritish trubaidagi siyraklanishga bog‘liq ravishda o‘zgarmas holda ushlab turadi va ortiqcha yonilg'ini bakka qaytaradi. Bosim datchigida (7.32-rasm) hosil bo'lgan elektr signal EBBga uzatiladi. EBB dvigatelning aynan shu daqiqadagi ish rejimi uchun zarur bo‘lgan yonilg‘i miqdorini aniqlaydi va forsunkalaming (7.31~rasm) elektromagnit klapanlariga boshqaruvchi signal yuboradi (forsimkalar ishining davomiyligi va chastotasini belgilovchi elektr impulslar). 6' 7.31- rastit Forsunka tuzilishi: 1-to ‘zituvchi plctstina; 2-to ‘zituvchi korpusi; 3-klapan prujinasi; 4-elektivmagnit korpusi; 5-elektromagnit; 6-kiritishdagi yonilg ‘i filtr i; 7-forsunka korpusi; 8-yo ‘naltiruvchi cfistansion vtulka; 9-klapan egari bilan vtulka; 10-klapan; 11-forsunka uchligi 4 - 2" 1 ' ----- - 11 Kiritish klapanlarining holatidan qat’i nazar forsunkalar yonilg‘ini tirsakli valning har bir aylanishida bir marta purkaydi. Agar purkash daqiqasida hamma kiritish klapanlari yopiq holda bo‘Isa, yonilg‘i klapaniar oldidagi bo‘shliqda 175 to‘planadi va kiritish klapanlaridan biri ochilganidayoq havo bilan birga silindrlarga so‘riladi. Qo'shimcha havo uzatish klapani drossel to'siqchasiga paralell qilib o'matilgan. U dvigatelning ishga tushirish va qizitish rejimlarida tirsakli valning aylanish chastotasini oshirish uchun qo'shimcha havo uzatadi. Bu dvigatel tez qizishini ta’minlaydi. Dvigatelning turli rejimlarida yonilg‘i miqdorini me’yoHash Datchiklardan kelayotgan signallar asosida EB Bda dvigatelning quyidagi ishrejimlari shakllanadi: Dvigatelni ishga tushirish, «salt ishlash». «qisman yuklamalar», «to‘la yuklama», «majburiy salt ishlash». Ti rsal< li vain ing ay lani sh chastotasi haqidagi ma'lurnot EBBga uzgich-taqsimlagichga o ‘matilgan datchikdan uzatiladi. Havoning hajmi kiritish trubaiga o'rnatilgan bosim datchigi vositasi bilan nisbiy usulda o'lchansa, dvigatelning yuklamasi drossel to‘siqchasining holatiga ko‘ra aniqlanadi. Dvigatelning issiqlik rejimi haqidagi ma'lurnot sovitish tizimiga o'matilgan harorat datchigidan olinadi. Sovuq dvigatelni ishga tushirish (tirsakli valning aylanish chastotasi haqidagi ma'lurnot EBBga kelmayapti; sovitish suyuqligfharorati datchigining qarshiligi maksimal qiymatga ega, drossel to‘siqdiasi yopiq). 0 4 oldirish kaliti ulanganda EBB rele orqali yonilg‘i nasosini 2 sekundga 7.32- rasm. Bosim regulyatori: I-diafragma: 2-regulyator korpusi; 3-klapan; 4-klapan egari 176 ishga tushiradi va tizimda 0,25 MPa bos:.m hosil qilinadi. Shu bilan birga EBBga tirsakli valning aylanish chastotasi, drossel to‘siqchasining holati va sovituvchi suyuqlik harorati datchiklaridan signallar keladi. EBB dvigatelni ishga tushirish va qizitish uchun zarur boiadigan yonilgi miqdorini hisoblaydi (forsunkalami ishlash tezligi va davoniiyligi aniqlanadi). Silindrlarni shamollatish rejimi Yonuvchi aralashma me’yordan ortiq boy itilib, dvigatelning ishga tushishi qiyinlashgan hollarda EBB silindrlarni shamollatish hisobiga ortiqcha yonilgi chiqarib yuborilishini va o‘t oldirish chaqmoqlari quritil ishini ta’minlaydi. Drossel to‘siqchasi to ia ochiq boiganda va tirsakli valning aylanishlari chastotasi taxminan 400min' boiganda EBB silindrlarga yonilgi uzatilishini to‘xtatadi. Agar drossel to‘siqchasi bir oz yopilsa (drossel to‘siqchasining ochilishi darajasi 80% dan oshmasligi kerak) EBB ko‘p nuqtali y on ilgi purkash tizimini (KNYoPT) dvigatelni ishga tu s h iris h rejimiga qaytaradi. Akkumulyatorlar batareyasining razryadlanganligini qoplash rejimi Akkumulyatorlar batareyasining razryadlanishi natijasida kuchlanish pasaysa. EBB o‘t oldirish chaqmoqlarining elektrodlari orasidagi razryad cnergiyasini kamayishini quyidagicha qoplaydi: -.forsunkalaming ochiq turishi davomiyligini oshirish; -.salt a y la n is h la r chastotasini oshirish; -.uchqunli razryad energiyasini oshirish maqsadida o i oldirish bloki ning ishiga o’zgarish kiritish. Yonilgi uzatihshini to‘xtatish rejimi O i oldirish kaliti o‘chirilganda EBB yonilgiuzatilishini toia to‘xtatadi. Bu o i oldirish kaliti 177 o‘chirilgandan keyin dvigatel cho‘g'dan o ‘t olib ketishini oldini oladi. Tirsakli val aylanmayotganda, ya’ni EBBga o‘t oldirish blokidan signal kelmagan hollarda ham yonilg‘i uzatilishi to‘xtatiladi. Bu, silindrlarga ortiqcha yonilgi yuborilishini va o't oldirish chaqmoqlarining ish rejimi buzilishini oldini oladi. Salt ishlash rejimi EBB dvigatelning salt ishlash rejimi drossel to‘siqchasi korpusiga o ‘matilgan salt yurish klapani (SYuK) vositasida boshqariladi. SYuK tirsakli valning aylanish chastotasi drossel to‘siqchasiga paralell boigan qo‘shimcha truba orqali yuborilgan havo miqdorini me’yoriash hisobiga rostlaydi. SYuK yordamida EBB salt ishlash aylanishlar chastotasini belgilangan qiymatlarda ushlab turadi. Bu qiymatlar sovitish suyuqligining harorati, avtomobil tezligi, akkumulyatorlar batareyasining kuchlanishi va havoni sovitish tizimidagi bosimiga (agar avtomobilga kondisioner o‘rnatilgan bo‘lsa) bog‘liq boMgan funksiya ko'rinishida EBBning doimiy xotirasida saqlanadi. EBB, qizitilgan dvigatelning turli rejimlardagi ishlash sharoitlari uchun (masalan, avtomat uzatma qutisining selektori «to‘xtab turish» va «harakat» holatlari, kondisioner ulangan yoki ulanmagan va hokazo) zarur bo'lgan salt ishlash chastotasiga ko‘ra SYuKning berkituvchi elementi holatini belgilaydi. Dvigatelning salt ishlash chastotasi qiymatlari doimiy xotira qurilmasida saqlanib, bu ma’lumot o't oldirish kaliti o‘chirilgandan keyin ham o‘chmaydi. Bu ko‘rsatkichlar SYuKning joriy holatini hisoblashda EBB uchun dastlabki ta’sir nuqtalar vazifasini bajaradi. Bu salt yurish chastotasini drossel to‘siqchasining holati tasodifan yoki sistematik ravishda chetlashish 178 hollariga bog‘liqligini istisno qiladi (akselerator tepkisi qo‘yibyuborilgan hollarda). EBB salt yurish chastotasini belgilangan qiymat doirasida avtomatik tarzda ushlab turadi. EBBning elektr ta’minoti o ‘chirilganda dvigatelning salt ishlash rejimi buzilishi mumkin. Shuning uchun dvigatel ishga tushirilayotgan vaqtda EBB salt ishlash rejimini avtomatik ravishda boshqarish jarayoni boshlanguncha, akselerator tepkisini qisman bosib turishga to‘g‘ri keladi. Dvigatelning salt yurish chastotasi kiritish trubaiga uzatilayotgan havo miqdoriga bog‘liq. Havoning umumiy sarfi SYuK, qisman yopilgan drossel to‘siqchasi orqali o‘tgan havo miqdori hamda kiritish trubaini turli xil vakuum qurilmalar bilan bog‘lovchi vakuum shlangi arid agi havo sarflariningyig‘indisi bilan belgilanadi. Yonilg‘i purkash tizimining boshqa rejimlardagi ishi Ishlash vaqtining ko‘p qismida dvigatel qisman yuklama rejimlarida ishlaydi. EBBga kiritilgan dastur bu rejimlarda ham yoni!g‘ini imkon boricha kam sarflanishini hamda chiqindi gazlardagi zaharli moddalami miqdoriga bo‘lgan talablarni bajaradi. Yonilg'i tarkibini chiqindi gazlardagi erkin kislorod miqdoriga ko‘ra rostlash tashqariga chiqarilayotgan zaharli moddalarni kamaytirish imkonini beradi. «O'zDEU avto» zavodining «Nexia» va «Matiz» avtomobillariga o'rnatilayotgan dvigatellai'da kislorod datchigini o'matish ko‘zdatutilmagan. Dvigatel to‘la yuklama bilan ishlaganda (drossel to^iqchasi to‘la ochiq), EBB boyitilgan yonuvchi aralashma tayyorlashga yo'naltirilgan boshqaruvchi signal beradi. Majburiy salt ishlash rejimida EBB silindrlarga yonilg‘i uzatilishini to'xtatadi. EBBni bunday boshqaruvchi signal berilishi uchun 3 ta shart baj aril ishi lozim: akselerator 179 tepkisi butUnlay qo‘yib yuborilgan bc'**s*1' kerak; tirsakli valuing aylanishlar chastotasi ma’lum сhyegaradan yuqorida bo‘lishi kerak (odatda 1200... MOO.min'1) ’ sovitish tizimidagi suyuqlik harorati 60°S dan yuqori bo‘lishi shart. Agar yuqorida keltirilgan gliartlardan birontasi bajarilmasa, silindrlargayonilg‘i uzatilisbi yana tiklanadi. Majburiy salt ishlash rejimini elytron boshqarish yonilg‘i sarfini taxminan 2...30/ 0 Д 3» tashqariga chiqarilayotgan zaharli moddalar miq^ormi esa 25...30% gacha kamaytiradi. «Matiz» avtomobili dvigatej*n*nS yoni!g‘i purkash tizi*01 «Matiz» dvigatelining yonilg‘i uzatish tizimida «Nexia» dvigatelidagi purkash jar3^’0]11^ 1. boshqarish tamoyili ishlatilgan. Har ikkala avtoni0 ^1 dvigatellandagi yonilg‘i purkash tizimlarida yonilg'i va havo miqdorini EBB uchta datchikdan kelgan signal asosida: drossel to‘siqchasining holati, tirsakli valning aylanish chastotasi va kiritisli trubaidagi bosimning qiymati ni bir-biriga moslashtiradi. Har ikkala avtomobilda ham yoflite Xf ?.* oldirish tizimlari bittaelektron blok у or d 31111 boshqanladi. Shu bilan birga «Matiz» dvi gate lift111» yonilg i purkash tizimi ancha takomillashtirilgan. «Nexia» va «Matiz» avtomobili31! dvigatellaridagi yonilg'i purkash tizim idagi farqlar quyidagilardan iborat. -«Matiz» avtomobilining yonilgi uzatish tizimida ortiqcha yonilg'ini bakka qaytarish trubai yo q (bosim rostlagichi bakning o'zida, ^nzonasos yoniga joylashtirilgan va tizimdagi bosimni kirish tiubaidagi siyraklanishga bog‘liq bo‘lmagan holda rostlaydi); ^ - dvigatelni detonatsiyadan saqlash tizimi о matilgan. Dvigatel detonatsiya bilan ishlay boshlasa, ^ detonatsiya datchigidan kelgan signal a s o s id ^ E B B о t oldirish onini yoki yonuvchi aralaslima tarkibi111 0 zRartiiishga 180 yo‘naltirilgan boshqarish signal ishlab chiqara boshlaydi. Bu jarayon detonatsiya bartaraf etilmagunicha davom etadi; - qo‘shimcha o ‘matilgan, so‘rilayotgan havoningharorati datchigi silindrga kirayotgan havo zichligini hisobga olish imkoniyatini beradi. Bu, ayniqsa, avtomobil tog4 li hududlarda harakati an ganda katta ahamiyatga ega. Bundan tashqari «Matiz» dvigateli ishlatilgan datchiklaming konstruksiyasi bilan ham farqlanadi. Masalan, tirsakli val aylanishining burchak tezligi va burilish burchagi datchiklari sifatida taqsimlagich o'qiga joylashtirilgan fotoelektrik datchik o'rnatilgan («Nexia» avtomobilida magnitoelektrik datchik ishlatilgan). Tizimning ishlashi. «Matiz» dvigateli yonilgi purkash tizimi (7.33-rasm)ning ishi barcha asosiy rejimlarda «Nexia» dvigatelidagi purkash tizimi bilan bir xil. Yonilg'i elektronasos - 8 yordamida filtr - 7 orqali taqsimlagich trubaiga o‘rnatilgan (sxemada ko‘rsatilmagan) forsunkalar - 14 ga uzatiladi. Taqsimlash trubai kiritish kollektoriga o'rnatilgan forsunkalar esa yonilgini bevosita kiritish klapanlari atrofiga purkaydi. Y onilgi bosimi rostlagichi - 6 purkash tizimidagi bosimni belgilangan qiymatda ushlab turadi. U bevosita nasos korpusiga o'rnatilgan va filtr - 7 dan keyin yon ilgi taibaiga tutashtirilgan. Ortiqcha yonilgi qisqa yo‘1 bilan bakka qaytariladi. Avval qayd qilinganidek, bu - yonilgi isib ketishi va bugianishini kamaytiradi. Purkalayotgan yonilgi miqdori datchiklardan kelayotgan quyidagi maiumotlar asosida EBB tomonidan belgilanadi: havo filtri ga kirish joyidagi havo harorati (D|), sovitish suyuqligi harorati (D2),tirsakli valning aylanish chastotasi va holati (D5), detonatsiya datchigi (D6), chiqarish gazlaridagi kislorod miqdori (D7). Bu ко 'rsatkich larning ba'zilari purkash tizimida hisobga olinmasligi mumkin («Matiz» dvigateliga chiqindi gazlardagi kislorod miqdorini oichovchi kislorod datchigi o'rnatilmagan). 181 11 4 3 10 13у 7.33-rasm. «Matiz» avtomobilin ingyonilg'i ta’win lash tizimi: 1-radiator; 2-havo filtri; 3-drossel to 'sig'i korpusi; 4-kiritish tmbasi; 3-adsorber; 6-bosim rostlagichi; 7-filtr; 8-nasos; 9-yonilg‘ifiltri; 10-chiqarish tmbasi; 11-yondirish taqsimlagjchi; 12-eIektron boshqarish bloki; 13-so‘ndirgich YoniIg‘i purkash tizimidagi datchiklarni tekshirish Drossel-to^maqopqoqning holat datchigi. Drossel - to'smaqopqoq ochiq boiganda datchikning qarshiligi 5,5...7,5k, potensiometrga kirish joyida kuchlanish 4,5...5,0 V, yopiq holatda esa qarshilik 1,0...3,0 k, kuchlanish 0,4...0,8 V chyegarasida boiishi kerak. Sovitish siivuqligining harorati datchigi. Dvigatel harorati me’yorida boiganda (80^...100°S) datchik qisqichlaridagi kuchlanish 1,5...2,0 V ni, harorat 10°S boiganda datchik qisqichlari orasidagi qarshilik 16180 Om, harorat 20°S da 3520 Om, harorat 80°S da - 332 Om ni tashkil qilishi kerak. 182 Kiritish trubasidagi havoning harorati datchigi. Dvigatel harorati me’yorida bo‘lganida (80°...100°S) datchik qisqichlaridagi kuchlanish 0,8... 1,5 V, qarshiligi esa 10°S da 9200 Om, harorat 20°S da - 2500 Om ni tashkil qilishi kerak. Kiritish trubasidagi havoning absolyut bosimi datchigi. Dvigatel salt ishlaganda datchik qisqichlaridagi kuchlanish 1,0... 1,5 V, drossel to‘siqchasi to‘la ochiq holatida 4,5...5,0 V ni tashkil qilishi kerak. Kislorod datchigi (-zond). Dvigatel salt ishlaganda datchik qisqichlaridagi kuchlanish 0,01 ...0,45 V, drossel to'siqchasi to'la ochiq holda - 0,45.. .0,90 V bo'lishi kerak. Dvigatel tirsakli valining aylanish chastotasi datchigi. 0 ‘t oldirish kaliti ulangan holatda datchik qisqichlaridagi kuchlanish 0 yoki 5V bo'lishi mumkin, dvigatel ishlayotganda - 2,0 V. Elektromagnit forsunka. Forsunka qisqichlari orasidagi qarshilik 13,75... 15,25 Om bo'lishi kerak. Bir marta ulangandagi yonilg'i sarfi 1,35 gs. Salt yurish klapani. Elektrodvigatel o‘ramining A-V va S-D qisqichlari orasidagi qarshilik 40...80 Om atrofida bo'lishi kerak. A, V ,S ,D qisqichlari va «massa» orasidagi kuchlanish 0,5...1,2V chyegarasida bo'lishi kerak. Adsorberning elektromagnit klapani Qisqichlar orasidagi qarshilik 40...44 Om. Dvigatelning. sovitish suyuqligining harorati 35...40°S bo'lgan da klapan yopiq, 40°S dan yuqori bo‘lganda - ochiq. Yonilg‘i bosimining rostlagichi. Rostlagich yonilg'i bosimini 372...380 kPa atrofida ushlab turishi kerak. 183 v n i BOB. DIZELLARNING YONILG‘I BERISH APPARATURASI 8.1. UMUMIY MA’LUMOTLAR Avtomobil va traktor dizellarida yonilg‘i berish apparaturasining asosan ikki turi qo'llaniladi. 1. Ajratilgan yonilg'i berish apparaturasi. Bunda yonilg‘i alohida yuqori bosimli nasosdan quvurlar orqali forsunkaga beriladi. 2.Ajratilmagan yonilg'i berish apparaturasi. Bunda yuqori bosimli yonilg'i nasosi va forsunka yagona moslama tarzida yasalgan bo‘lib, u nasos-forsunka deyiladi. Yonilg'ini dozalash usuli bo'yicha zolotnikli dozalash va kiritishda drossellash sxemasi ishlatiladi. Yonilg‘i berish apparaturasiga quyidagi talablar qo‘yiladi: 1) yonilg'ini silindrga yuqori bosim ostida purkash, yonish kamerasining shakliga bog'liq bo‘lgan yonilg‘i to‘zonini hosil qilish va yonish jarayonining samarali kechishini ta’minlaydigan purkash tavsifmi hosil qilishi lozim; 2) yonilg'ini mayda zarrachalarga to‘zitishi va havo bilan aralashib, optimal yonuvchi aralashma hosil qilishi kerak; 3) avtomobilning barcha rejimlarida kerakli quvvat bilan ishlay olishini ta’minlaydigan miqdorda yonilg'i berishi, dizelning yuklamasi o'zgarganda, qisqa vaqt ichida silindflarga purkalayotgan yonilg'ining miqdorini yuklamaga qarab o'zgartira olishi zarur; 4) hamma silindrlarga bir xil purkash tavsifida va bir xil miqdorda yonilg'i uzatishi lozim. Bundan tashqari, yonilg'i berish apparaturasining tayyorlanishi va ekspluatatsiya qilinishi oson bo'lishi va uzoq muddat ishlashi ta’minlanishi lozim. Yonilg'i berish apparaturasi quyidagi asosiy qismlardan tashkil topgan: 1) yonilg'i baki, dag'al tozalash filtri, past bosimli yonilg'i haydash nasosi va quvurlar; 2) 184 mayin tozalash filtri; 3) purkash onini va yonilgi miqdorini rostlash tuzilmalari bilan jihozlangan yuqori bosimli yonilgi nasosi; 4) yuqori bosimli quvurlar; 5) forsunkalar; 6) regulyator (tirsakli valning aylanishlar chastotasiga mos ravishda yonilgi purkashning ilgarilatish burchagini rostlagich). T o il taktli dizelning ajratilgan turdagi yonilgi tizimi 8.1-rasmda koisatilgan. Yonilg‘ining silindrga tushguncha boigan harakat y o ii strelkalar bilan koisatilgan. Y onilgi yordamchi nasos 5 orqali 0,15...0,17 MPa bosim ostida yuqori bosimli nasos 6 ga beriladi. Purkalmay qolgan ortiqcha yonilgi naychalar 11 orqali bakka qayta quyiladi. Silindrga purkalishi lozim boigan yonilgi mayda mexanik abraziv zarralardan tozalangan boiishi shart. Shu maqsadda dag'al va mayin filtrlar ©‘matiladi. 8.2. YUQORI BOSIMLI YONILG‘I NASOSI Nasosning tuzilishi. Yuqori bosimli yonilg'i nasosi juda murakkab tuzilgan bo'lib, u dvigatelning yuklamasiga mos holda hamma silindrlarga forsunkalar orqali bir xil miqdorda yonilgi berish uchun xizmat qiladi. 185 Yuqori bosimli yonilgi nasoslarining ko‘p seksiyali va taqsimlovchi turlari islilatiladi. Ko'p seksiyali nasoslarda har bir ish seksiyasi yonilg‘ini faqat bir silindrga yetkazib beradi. Taqsimlovchi nasoslarda esa bitta ish seksiyasi bir nechta silindrga yonilg‘i yetkazib beradi. Bunday nasoslar bir yoki ikki plunjerli bo‘lishi mumkin. Ko‘p seksiyali nasoslarida dvigatel berilayotgan yonilg‘i plunjeming holatiga Plunjerning holati esa dvigatelning yuklamasiga mos ravishda reyka orqali markazdan qochirma regulyator yordamida o'zgartiriladi. YAMZ-236 dizelidagi yuqori bosimli yonilg‘i nasosining bitta seksiyasi 8.2-rasmda ko'rsatilgan. Har bir seksiyaning ish elementi plunjer 2 va gilza 1 dan tuzilgan plunjerli . yonilg‘i silindriga miqdori bog‘liq. 8.2-rasm YAMZ-236 dizel ining yuqori bosimli yon Ug 7 n as о si seksiyasi juftdan iborat. Nasos seksiyasi quyidagicha ishlaydi. Yonilg‘i nasosining vali tirsakli val yordamida harakatga keltiriladi, u ikki marta sekin aylanadi. Yonilg‘i nasosining kulachok 9 li vali aylanganda turtkich 8 ko‘tariladi. Turtkich o ‘z navbatida plunjer 2 ni ko‘taradi. Turtkichning roligi kulachokningo‘zgarmas radiusli qismiga kelgan da plunjer prujina 5 ta’sirida boshlang‘ich holatiga qaytadi. Burish \tu\kasi 10 gilza 1 ga erkin o‘rnatilgan. 186 a 8.3-rasm. Nasos seksiyasining detallari Yonilg‘i nasosi korpusining yuqori qismiga-o‘rindiq 14 ga haydash klapani 15 o‘rnatilgan. Nasos seksiyasining detallari 8.3-rasmda alohidaalohida ko'rsatilgan. Plunjerning yuqori qismida ikkita vintsimon ariqcha 3 bor. Ular plunjer toretsi (ko‘ndalang yuzasi) bilan markaziy (2) va ko‘ndalang kanallar orqali birlashgan. Ariqchalardan birining qirrasi 2 juda aniq ishlangan. Silindrga beriladigan yonilg'i miqdori qirra 1 ning holatini o‘zgartirib rostlanadi. Plunjerning pastki qismidagi ikkita chiqiq 4 uni burish vtulkasi bilan biriktirish uchun, aylana chiqiq 5 esa, qaytarish prujinasining pastki tarelkasini o ‘matish uchun mo‘ljallangan. Juftlar juda aniq tayyorlangan bo'lib, gilza - plunjer orasidagi tirqish 0,8-1,5 mkm, nina-to‘zitkich orasidagi tirqish esa 2,5...5 mkm oralig‘ida bo‘ladi. Gilzada qarama-qarshi joylashgan ikkita teshik 6 bor. Bu teshiklaming biri yonilg‘ini plunjer tepasiga haydash uchun, ikkinchisi esa ortiqcha yonilg‘ini qayta haydash uchun xizmat qiladi. Burish vtulkasining tishli gardishi reyka bilan birlashgan, chuqurlar 7 ga esa plunjerning chiqiqlari 4 kirgiziladi. Nasos seksiyasining ishlashi. Nasos seksiyasning ishini uchta jarayonga bo‘lish mumkin: to'ldirish, siqish va qayta chiqarish. Plunjer pastga harakat qilganda (8.4-rasnj, a) kiritish teshigi ochiladi va plunjerning ustki bo'shligi yonilgi bilan to'ladi. Plunjer yuqoriga harakat qilganda yonilg‘ining bir qismi aw al gilzadagi kiritish teshigi orqali yonilgi keladigan kanalga qaytib chiqadi. Yonilgining qaytib chiqishi plunjerning toretsi gilzadagi kiritish teshigini 187 berkitganda tugaydi (3-sxema). Plunjer yuqori ga harakat qilishda davom etganda yonilgining bosimi tez ko‘tariladi. Natijada haydash klapani 15 (8.2-rasm) ochilib, yonilg'i katta bosimli naychalar orqali forsunkalarga keladi va silindrlarga purkaladi. Plunjerning vintsimon qirrasi gilzadagi qayta chiqarish teshigini ochganda (4-sxema) nasosdan forsunkaga yonilgi yuborish to‘xtaydi va plunjer yuqoriga harakat qilislmi yana davom ettirsa, yonilg'i qaytarish kanaliga chiqarib yuboriladi. Natijada plunjer ustidagi bosim tez pasayadi, haydash klapani esa prujina va nasos shtutseridagi bosim ta’sirida o'rindiqqa o‘tii'adi. Ayni vaqtda nasos bilan forsunkaga yonilg'i haydash va purkash to‘xtaydi. Kiritish teshigi yopilgan paytdan boshlab gilzadagi qayta chiqarish teshigi ochilguncha boigan davr ichida plunjeming o ‘tgan yo‘li faol yo‘l Sa deb ataladi. Bu yo‘lni plunjer yuzasi f p, ga ko‘paytirsak, plunjer bilan siqib chiqarilgan yonilgining nazariy miqdorini topamiz: K n ~ ' j pi-,- Sikl davomida yonish kamerasiga purkaladigan haqiqiy yonilgining miqdori quyidagicha hisoblanadi: vhu, = Vy„ ■ nb = ■ fpi' nb ; bu yerda r/h - yonilgi berish koeffitsiyenti, nh =0,75...0,9. Bu koeffitsiyent plunjerli juftdagi va to'zitgichdagi tirqishlar orqali yonilgining sizishini, iming siqiluvchanligini hamda yonilgi berish tizimining deformatsiyasini hisobga oladi. Dvigatelning yuklamasi o'zgarishi bilan silindrga uzatilayotgan yonilgining miqdori ham o'zgarishi kerak. Buning uchun plunjer reyka va markazdan qochirma regulyator yordamida buriladi, natijada uning faol yo'li (8.4-rasm, b) va yon ilgi miqdori o'zgaradi. Tezyurar dizellarda qoilaniladigan plunjerlarda yon ilg i bera boshlash vaqti juda kam o'zgaradi. Dvigatelga 188 siklda ko'proq yonilg‘i berish uchun plunjerning faol y o ii kattalashtiriladi. Bunda chiqarish teshigi kech ochiladi (5- sxema). To'ldirish Qayta o'tkazib Uzatishning yuborish boshlanishi a 6 Uzatishning tugashi Uzatishning Uzatishning Uzatishning Uzatishning Uzatish yo'q boshlanishi oxiri boshlanishi oxiri b 8.4-rasm. Plunjer juftining ishlashi (a) va purkalayotgan yonilg'i miqdorini rostlash sxemasi (b) Y onilgi miqdorini kamaytirish uchun plunjer teskari tomonga buraladi, natijada uning faol yo‘li qisqaradi. Bu holda chiqarish teshigi barvaqt ochiladi (6-sxema). Yonilgi berishni to'xtatish uchun reyka toia tortilib chiqarilishi kerak. Bu holda plunjerning vintsimon qirrasi chiqarish teshigini kiritish teshigi berkitilishidan oldinroq ochadi (7- sxema). Natijada forsunka orqali purkash to‘xtaydi, chunki plunjerning ustki hajmi bir vaqtning o*zida ham chiqarish, ham kiritish teshiklari bilan bogiangan boiadi. Dizellarda beriladigan yonilgining maksimal miqdori chegaralangan boiib, regulyatordagi boshqarish richagining siljishini cheklash bilan amalga oshiriladi. 189 Nasos-forsunkalarda zolotnik tipidagi yuqori bosimli nasos va klapan-soplo to‘zitgichli forsunka bir agregatga birlashtirilgan bo‘ladi. Nasos-forsunkaning plunjeri yuqorida koi'ib o‘tilgan YAMZ nasosining plunjeridan ikkita ishclii vintsimon qirrasi borligi bilan farq qiladi. Yuqoridagi qirra yonilg‘i purkashning boslilanish vaqtini, ikkincliisi (pastkisi) esa yonilg'i purkashning tugash vaqtini reykaning holatiga qarab boshqaradi. Purkalayotgan yonilg‘i miqdori qirralar yordamida o ‘zgartiriladi. Nasos-forsunkaning plunjeri ham reyka yordamida buraladi. AR-20A3 nasosforsunkadan purkalayotgan yonilg‘ining miqdori kamayishi natijasida vonilg'i berish kechroq, ya'ni yu.ch.n. yaqinida boshlanadi.