Mavzu: Falsafiy dunyoqarashning o'z-o'zini anglashdagi roli



Yüklə 416,83 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix26.08.2023
ölçüsü416,83 Kb.
#140660
falsafiy dunyoqarashning o\'z-o\'zini anglashdagi roli



Guruh:
I-110 
Bajardi : 
________________ 
Tekshirdi: ________________. 

MUSTAQIL ISH 
ANGREN UNIVERSITETI
Fan: Falsafa 



Reja: 

1. «Dunyoqarash» tushunchasi, uning mohiyati va 
tarixiy shakllari. 

2. Falsafiy dunyoqarashning mazmuni va yo’nalishlari. 

3. Falsafiy dunyoqarashning rivojlanish qonuniyatlari 
va asosiy tamoyillari. 



Demak, dunyoqarash o’zining kundalik ommaviy shakllarida chuqur va etarli darajada 
asoslanmagan stixiyali xarakterga ega. Shuning uchun ham ko’p hollarda kundalik 
tafakkur muhim masalalarni to’g’ri tushuntirish va baholashga ojizlik qiladi. Buning 
uchun olamni ilmiy tahlil qilish va bilish zarur. Dunyoqarashning tarixiylik tamoyili. 
Dunyoqarash muayyan davrda shakllanadi. Shu ma’noda, har qanday dunyoqarash 
ijtimoiy-tarixiy mohiyatga ega bo’lib, kishilarning umri, amaliy faoliyati, hayoti, tabiatga 
ta’siri va mehnati jarayonida vujudga keladi. Har bir avrda ijtimoiy guruh, jamiyat va 
avlodning o’z dunyoqarashi mavjudligi ham bu tushunchaning tarixiy mohiyatga ega 
ekanini ko’rsatadi. Dunyoqarashning tarixiyligi yana shundaki, u ma’lum dialektik 
jarayonda takomillashib boradi. Uning shakllari o’zgaradi, tarixiy ko’rinishlari muttasil 
yangilanib turadi. Ma’lumki, insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida dunyoqarash 
nihoyatda oddiy bo’lgan. Agar shunday bo’lmaganida, har qanday jism o’z hajmiga teng 
suyuqlik miqdorini siqib chiqarish xossasiga ega ekanini kashf etgan qadimgi zamonning 
buyuk olimi Arximed hammomdan yalong’och holda chiqib, «Evrika!», ya’ni «Topdim!», 
deya

qichqirmagan bo’lar edi. Dunyoqarash jamiyat rivojiga mos ravishda asta-sekin 
takomillashib borgan. Taraqqiyotning keyingi davrlarida fan sohasida qilingan 
kashfiyotlar inson dunyoqarashi naqadar chuqurlashib, uning bilimlar doirasi kengayib 
ketganini ko’rsatadi. Bunda vorislik an’anasi yaqqol ko’zga tashlanadi: har bir davrning 
dunyoqarashi, g’oyasi o’tmishda yaratilgan ma’naviy qadriyatlarning eng yaxshilarini, 
ilg’or va ijobiylarini o’zida saqlab qoladi. Shu asosda yangi tamoyillarga ega bo’lgan 
dunyoqarash ham takomillashib boradi. Oddiy bug’ mashinasidan kosmik raketalargacha 
bo’lgan fan-texnika taraqqiyoti bunga yaqqol misol bo’la oladi. Falsafiy dunyoqarash. Bu
tushunchaning mazmuni insonning olamga, voqea va hodisalarga, o’zgalarga va ularning 
faoliyatiga, o’z umri va uning mazmuni kabi ko’pdan-ko’p tushunchalarga munosabati, 
ularni anglashi, tushunishi, qadrlashida namoyon bo’ladi.



Falsafiy dunyoqarash kundalik faoliyat, dunyoviy, diniy, ilmiy bilimlar, hayotiy 
kuzatishlar va ijtimoiy tarbiya ta’sirida shakllanadi hamda rivojlanadi. Fanda 
ijtimoiy borliqning barcha jihatlari ks etadi. Dunyoqarashning shakllanishida 
his-tuyg’u, aql-idrok va tafakkur ham muhim o’rin tutishi tabiiy. Uning 
shakllanishi kishilarning hissiy kechinma va kayfiyatlariga ham bog’liq bo’lib, 
inson kayfiyatida uning hayot sharoitlari, ijtimoiy ahvoli, milliy xususiyati
madaniy saviyasi, shaxsiy taqdiri, yoshi va hokazolar aks etadi. Muayyan davr 
dunyoqarashida zamon ruhi, ijtimoiy kuchlarning kayfiyati, intilishi ham o’z 
ifodasini topadi. Masalan, bugungi O’zbekiston mustaqilligini mustahkamlash 
zarurati istiqlol dunyoqarashini shakllantirishga ulkan ta’sir ko’rsatmoqda. 
Falsafiy dunyoqarash murakkab tuzilishga ega. U muayyan bilimlar, kelajakka 
qaratilgan g’oya va maqsadlar, tabiiy va ijtimoiy fan yutuqlari, diniy tasavvurlar, 
qadriyatlar, ishonch, e’tiqod, fikr, hissiyot kabi tarkibiy qismlardan iborat. 
Bularning ichida e’tiqod muhim ahamiyat kasb etadi. U dunyoqarashning 
mazmunini tashkil etadigan asoslardan biridir. E’tiqod insonning o’z qarashlari 
va g’oyalari to’g’riligiga, orzu-umidlarining asosli ekaniga, faoliyati va xatti-
harakatining umumiy maqsadlarga va talablarga mosligiga bo’lgan chuqur 
ishonchidan paydo bo’ladi. U insonning hissiyoti, irodasi va faoliyatini 
belgilaydi, ularni boshqaradi, shaxsni omilkorlikka, samarali faoliyatga 
undaydi. Falsafiy dunyoqarash tarkibida hissiyot va aql muhim o’rin tutadi. 
Hissiyot dunyoqarashning emotsional-ruhiy jihati bo’lib, dunyoni tushunish 
esa, dunyoqarashning aqliy shaklidir.



Prezidentimiz, aynan shu yo’lni taklifetar ekan, asosiy e’tiborni uning mohiyat-
mazmuni, tarixda qanday natijalar bergani kabi masalalarga qaratgan. Bunda 
taraqqiyotning mazkur yo’li aniq tarzda tasavvur etilgan. Ya’ni, uning tarixiy va 
zamonaviy jihatlari, umumbashariy va mintaqaviy xususiyatlari, 
mamlakatimizning buguni va kelajagi uchun naqadar ahamiyati har 
tomonlama o’rganilgan. Ana shu asosda kerakli xulosalar chiqarilgan va ularni 
hayotga tadbiq etishning asosiy yo’l-yo’riqlari ko’rsatib berilgan. Biz ana shu 
nazariyani, bir tomondan, taraqqiyotimizning o’zimizga xos va mos modeli deb 
ataymiz. Ikkinchi tomondan esa, uni mamlakatimiz hayotini tubdan 
o’zgartiradigan va uning kelajagini belgilab beradigan, milliy dunyoqarash, ong 
va tafakkur rivojida muhim o’rin tutadigan umumfalsafiy tayanch – 
metodologiya deb bilamiz. Chunki, uning tamoyillari taraqqiyotimizning 
asosiy yo’nalishlarini belgilaydi va shu bilan birga, bu jarayonga kuchli ta’sir 
ko’rsatadigan metodologik asos bo’lib xizmat qiladi. Inson ongli ijtimoiy 
mavjudot bo’lgani bois, uning dunyoqarashi muayyan ehtiyoj va manfaatlarga 
asoslanadi. Demak, har qanday dunyoqarash muayyan inson, ijtimoiy guruh 
yoki tabaqaning o’z ehtiyoj, manfaatlaridan kelib chiqqan holda borliqqa 
munosabatini ifodalovchi g’oyalar, nazariyalar, bilimlar majmuasi, ruhiy xolat 
va e’tiqod mujassami hamda ularning namoyon bo’lishidir. Falsafiy 
dunyoqarash, mohiyat-mazmuniga ko’ra, ma’naviy faoliyat bo’lgani bois, u 
borliqqa bo’lgan ongli, insoniy munosabatning muayyan yo’nalishlarini 
vujudga keltirgan.



Masalan, kishilarning jamiyatdagi axloqiy munosabatlari – axloqiy dunyoqarashlarida, 
huquqiy munosabatlari – huquqiy, siyosiy munosabatlari – siyosiy, diniy munosabatlari – 
diniy, ekologik munosabatlari – ekologik dunyoqarash shakllarida o’z ifodasini topgan. 
Buni tizim tarzida izohlaydigan bo’lsak, quyidagicha ko’rinish kasb etadi:

1. Axloqiy.

2. Diniy.

3. Huquqiy.

4. Siyosiy.

5. Ekologik.

6. Estetik.

Bu tizimni tashkil qilgan nisbatan mustaqil dunyoqarash shakllari o’zaro bog’liqlikda, 
aloqadorlikda harakat qiladi. Dunyoqarash tizimining rivojlanish darajasi jamiyat 
taraqqiyotiga mos keladi va uni ifodalab turadi. Bundan tashqari, har bir tarixiy davrda 
millatning rivojlanishi, uning mentaliteti va dunyoqarashida namoyon bo’ladi. 
Boshqacha qilib aytganda, dunyoqarash tizimi va ularning xususiyatlari muayyan inson, 
ijtimoiy guruh, tabaqa va butun millatning ma’naviy qiyofasini belgilab beradi. 
«Dunyoqarash» tushunchasi o’zlikni anglash, vatanparvarlik, milliy g’urur, tarixiy xotira, 
ma’naviy barkamollik kabi tuyg’u va tushunchalar bilan uzviy bog’liq holda shakllanadi. 
Chunki, dunyoqarash aynan ana shu ruhiy-ijtimoiy hodisalar orqali oydinlashadi, 
umuminsoniy qadriyatlarning tarixiy bir bo’lagiga aylanadi. Falsafiy dunyoqarashning 
tarixiy shakllari insoniyat taraqqiyotining qonuniy natijasi bo’lib, jamiyat rivojlanishining 
ma’naviy mezoni sifatida namoyon bo’lgan. Taraqqiyotning dastlabki bosqichlarida 
kishilarning tabiatga, o’zlarining ijtimoiy hayotiga bo’lgan munosabati turli rivoyat va 
afsonalarda o’z ifodasini topgan. Ular shu tariqa mifologik dunyoqarashni shakllantirgan. 
Yovuzlik va ezgulik o’rtasidagi kurashda yaxshilikning mudom tantana qilishi mifologik 
dunyoqarashning gumanistik mazmunidan dalolat beradi.



Xususan, o’zbek xalqi tsivilizatsiyasi jarayonida yaratilgan rivoyat, 
afsona va boshqa janrlardagi og’zaki ijod namunalari millatimiz tarixda 
qanday ma’naviy qiyofaga ega bo’lganini hanuz ko’rsatib turadi. Ular 
bugungi kunda jahon ahlini ayratga solmoqda. Masalan, qadimiy 
merosimiz namunasi – «Avesto»da yaxshilik ramzi – Axuramazda va 
yomonlik timsoli – Axriman o’rtasidagi kurash tarixi misolida oxir-
oqibatda ezgulik baribir g’alaba qozonadi, ya’ni yorug’lik zulmat 
ustidan g’alaba qiladi, degan g’oya asosiy o’rinni egallaydi va hayotbaxsh 
g’oyalar ilgari suriladi. Mifologik dunyoqarash qadimgi zamon 
kishilarining 
o’zlariga 
munosib 
hayot 
sharoitlarini 
yaratish 
ehtiyojlaridan kelib chiqqan. Ezgulik va haqiqat uchun kurash 
g’oyalarining ifodasi bo’lgan afsona va rivoyatlarda millatning muayyan 
ruhiy holati, kelajakka ishonchi, vatanga muhabbati, insoniy 
kamolotga intilishi badiiy vositalar, afsonaviy qahramonlar timsolida 
ifoda etilgan. Dunyoqarashning mifologik mohiyati bugungi fan-
texnika taraqqiyoti, insonning aqliy salohiyati bag’oyat yuksalib ketgan 
davrda juda jo’n va ibtidoiy bo’lib ko’rinadi. Ammo afsona va rivoyatlar 
o’zining kuchli jozibasi, insonparvarlik g’oyalari bilan hozirgi kunda 
ham kishilarni ezgu fazilatlar ruhida tarbiyalashning ta’sirchan va 
samarali omili bo’lib qolmoqda. 



Diniy dunyoqarashni teologiya deb ataladigan falsafiy fan o’rganadi. Teologiya olam va 
odam munosabati, umrning mazmuni, hayot va o’lim muammosi kabi masalalarni 
ilohiyot, diniy e’tiqod tushunchalari bilan bog’lab tahlil qilish hamda o’ziga xos 
mukammal tizimini yaratgan. Bugungi kunda diniy dunyoqarashning bir talay asosiy 
vazifalari orasida, uning hayot ziddiyatlarini bartaraf qilish bilan bog’liq regulyativ 
faoliyati nihoyatda muhimdir. Umuman, dinning barkamol avlodni tarbiyalashdagi o’rni 
va ahamiyati benihoyat ulkan va u tobora ortib bormoqda. Falsafiy dunyoqarashning 
asosiy yo’nalishlari. Dunyoqarash tizimi va unga xos nisbatan mustaqil yo’nalishlarning 
har birini falsafiy mulohazaning oydinlashgan (konkretlashgan) shakli sifatida qarash 
mumkin. Falsafiy dunyoqarash, sodda qilib aytadigan bo’lsak, insonning olam, odam va 
borliqqa munosabatini ifodalovchi bilimlar tizimidir. Unga inson borlig’ining mohiyati 
nuqtai nazaridan yondashiladigan bo’lsa, moddiy yoki ma’naviy jihatlari nechog’lik 
mutlaqlashtirilishiga qarab, uning tarkibida materialistik va idealistik dunyoqarash 
yo’nalishlari mavjudligini ko’ramiz. Agar borliq va uning xossalariga mavjudlik, bog’liqlik, 
o’zgarish va taraqqiyot nuqtai nazaridan bildirilgan munosabatlarni umumlashtiradigan 
bo’lsak, uning tarkibida metafizik va dialektik, sofistik va sinergetik kabi qator 
dunyoqarashlar mavjudligini ko’ramiz. Bular sof nazariy-falsafiy masalalar bo’lib, ular 
to’g’risida «Olam va odam», «Dunyoni falsafiy tushunish» bo’limlarida maxsus to’xtalib 
o’tamiz. Falsafiy dunyoqarash borliq haqidagi ilmiy qarashlar tizimining o’z-o’zicha 
shakllangan (mexanik) yig’indisi emas, balki ularning umumiy qonuniyatlar asosidagi 
tizimidir. Falsafiy dunyoqarash tarkibida quyidagi tamoyillar nomoyon bo’ladi: - turli 
dunyoqarash shakllarining o’zaro aloqadorligi kuchaymoqda; - muayyan dunyoqarash 
shakllanish va rivojlanish jarayonida insonga munosabatning ahamiyati ortib bormoqda; 
- milliy dunyoqarash umuminsoniy dunyoqarash shakli va uning tarkibiy qismi sifatida 
yuzaga kelgan.



Falsafiy dunyoqarashning bu umumiy tamoyillari har qanday konkret dunyoqarash shakllari uchun uslubiy asos bo’lib 
xizmat qiladi. Shu bilan birga, uning yana quyidagi tamoyillari ham bor:

1- ilmiylik;

2- tarixiylik;

3- mantiqiylik;

4- universallik;

5- maqsadlilik;

6- g’oyaviylik;

7- nazariya va amaliyotning birligi.

3 Ислом Каримов. Буюк келажак сари. - Т.: «Ўзбекистон», 1998, 441-бет. 4 Ислом Каримов. Буюк келажак сари. - 
Т.: «Ўзбекистон», 1998, 442-бет. 1. Falsafiy dunyoqarash ilmiydir, chunki u narsa va hodisalar o’rtasidagi bog’lanish, 
aloqadorlik va munosabatlarni kundalik ong darajasidagina emas, balki nazariy ong darajasida ham ifodalaydi. Har 
qanday falsafiy dunyoqarash shakli ob’ektiv olamdagi narsa va hodisalarning konkret munosabatlarini aks ettiradi.

2. Falsafiy dunyoqarashning tarixiylik tamoyili jamiyatning o’tmishi dunyoqarashlar tarixidan iboratligini va uzluksiz 
rivojlanishini ifodalaydi. 3. Falsafiy dunyoqarashning mantiqiy izchilligi tamoyili har qanday dunyoqarash shakli va 
darajasining mantiqiy birikmalar orqali ifodalanishi bilan izohlanadi. Agar mantiqiy izchillik buzilsa, dunyoqarashning 
tashqi olamni xolis, ilmiy, aniq-ravshan va izchil aks ettirishiga putur etadi. 4. Falsafiy dunyoqarashning universalligi 
boshqa dunyoqarash shakllarining mazmunini tashkil qilishi bilan sifatlanadi, ya’ni har qanday dunyoqarash shakli 
o’ziga xos falsafiy xususiyatga ega. 5. Falsafiy dunyoqarash maqsadga mavofiq bo’lib, inson manfaatlariga mos keladi. 
Chunki, inson muayyan maqsad, orzu-umidlar bilan yashaydi, ularni o’z dunyoqarashida aks ettiradi.

6. Falsafiy dunyoqarashning g’oyaviylik tamoyili, uning asosida muayyan g’oya yotgani bilan ifodalanadi. Xususan, 
bugungi o’zbek milliy falsafiy dunyoqarashi milliy mustaqillik, o’zlikni anglash, millatimiz kelajagini belgilaydigan 
istiqlol g’oyasiga tayanishi bilan xarakterlidir. Falsafiy dunyoqarash shu g’oyani e’tiqodga aylantirish va uning amalga 
oshishi uchun xizmat qiladi.

7. Falsafiy dunyoqarashning eng muhim tamoyillaridan biri nazariya va amaliyot birligidir. Dunyoqarashning nazariya 
sifatida mavjudligi ijtimoiy amaliyot tajribalarini ijodiy umumlashtirib, istiqbol rejalarini belgilashda qo’l kelishi bilan 
izohlanadi.



ADABIYOTLAR

 1. Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T. «Sharq», 
1998. 

2. Islom Karimov. «Donishmand xalqimizning mustahkam 
irodasiga ishonaman». – «Fidokor», 2000 yil 8 iyun. 

3. Karimov I. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. — T.: 
O’zbekiston, 1999. 

4. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. — T.: O’zbekiston, 
2000. - 352 b. 

5. «Falsafa» o’quv qo’llanmasi. — T.: «Sharq», 1999. 

6. «Osnovi filosofii». — T.: «O’zbekiston», 1998.



Yüklə 416,83 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin