Morfologiya. Fe’l so ‘z turkumi. Qadimgi turkiy til sintaksisi
Yüklə 105 Kb.
|
|
Morfologiya. Fe’l so‘z turkumi. Qadimgi turkiy til sintaksisi FE`L FORMALARINING XUSUSIYATLARI Reja: 1. Fe`llarning yasalishi. 2. Grammatik-funktsional shakllar 3. Fe`llarning tuslanishi. Adabiyotlar: Abdurahmonov G`., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. - T., O`qituvchi. 1982. Abdurahmonov N. Qadimgi turkiy til. – T., 1989. Koнонов A.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников,Л 1980. Fozilov E. O`zbek tilining tarixiy morfologiyasi.-T., 1965. To`ychiboev B. O`zbek tilining taraqqiyot bosqichlari. – T., O`qituvchi. 1996. Shukurov Sh. O`zbek tili fe`l mayllari taraqqiyoti. –T., 1980. Shukurov Sh. O`zbek tilida fe`l zamonlari taraqqiyoti. –T., 1976. Drevnetyurkskiy slovar’. – L., Nauka. 1969. Малов С.E. Памятники древнотюркской писменности Moнголии и Kиргизии. M.-Л., 1959. Насилов В.M. Древнотюркской язык. – M., 1963. Насилов В.M. Язык орхоно енисейских памятников. – M., 1960. Fe`l yasovchilar. Qadimgi turkiy tilda quyidagi fe`l yasovchilar bor: 1. —a,—a qo`shimchasi. Ot va sifatdan fe`l yasaydi: at (ot) — ata (ata), tuz (to`g`ri) — tuza (to`g`rila). 2. — la, — la qo’shimchasi. Otdan fe`l yasaydi: yay (ez) — yayla (yozni o`tkaz), su (lashkar)-sula (lashkar tort). 3. — lan, — lan qo`shimchasi. Ot va sifatdan fe`l yasaydi: kan (xon) — kanlan (xonlik bo`l) qato`g` (qattiq) — qato`g`lan (chiniq) 4. — ad, — ad qo`shimchasi. Bu qo`shimchadagi d o’rnida tish ora z bo’lishi ham mumkin. Otdan fe`l yasaydi. qul (qul) — qulad (qulga aylan) kung(churi) — kungad (churiga aylan) 5.— (o`)k, — (i) q qo`shimchasi. Otdan fe`l yasaydi: tash (tashkari) — tasho`k (tashqari chiq) Tag` (tog`) — tago`k(toqqa chiq) ich (ichkari) — ichik (ichkari kir) 7. — sa, — sa qo`shimchasi. Ot va fe`ldan fe`l yasab, istak bildiradi: at (gusht) — atsa (gushtsiradi) ach (och) — achsa (ochmoqchi bo’ldi). Daraja formalari. qadimgi turkiy tilda. kuyidaga orttirma daraja qo`shimchalarya bor: 1. —z qo`shimchasi. Negiz undosh bilan tugaganda oldida bir tor unli paydo bo’ladi:tut (tut) — tutuz (tutkiz) tuy (sez) — tuyuz (sezdir). 2. — r qo`shimchasi. Negiz undosh bilan tugaganda oldida asosan tor, ba`zan keng unli paydo bo’ladi:yash(yashirin) — yashur (yashir), ol (o`l.)—olur (o`ldir), qat (ket) — katar (ketkiz) 3. — t qo`shimchasi. Negiz undosh bilan tugaganda, oldida bir tor unli paydo bo`ladi. oqo` (o`qi) — oqo`t (o`qit), kucha (zo`rla) — kuchat (zo`rlat),sav (sev)— savit (sevdir). Bo`lishsiz forma. Fe`lning bo’lihsiz formasi — ma, — ma qo`shimchasi bilan yasaladi. Buning — ma varianta qalin negizga, ingichka negizga, ingichka negizga — ma qo`shiladi; bar (bor) — barma (boro`a), kal(kel) — kalma (kelma). Buyruk va istak formalari. Buyruk formasining ikkinchi shaxe birligi fe`lning bo’lishli va bo’lishsiz negizi bilan bir xildir, ko’pligi esa birlik shakliga — n qo`shimchasini qo’shish bilan yasaladi: ai (ayt), asid (eshit), baro`n (boring (iz), olurung (utiring (iz), amgatmang (kiynamang (iz). Sifatdosh. Qadimgi turkiy tilda quyidagi sifatdosh formalari mavjud: 1. — mo`sh (mo`s), —mish (mis),—mush, — mush formasi. N li laxjada — mo`sh, — mash shakliga ham ega.kal (kol) — kalmo`sh (kolgan), ar (a)— armish (ekan). 2. duk, — duk, -tuk, tuk formasi.bar (bor) — barduq (borgan) bol (bo’l)— boltuk (bo’lgan). 3. — g-u, — gu formasi. bar (bor) — bargu (borish kerak bo’lgan, boriladigan) kir (kir) — kirgu (kirish kerak bo’lgan, kiriladigan). 4. — tacho`, — tachi, -dacho`, —dachi formasi. bol (bo’l) — boldacho` (bo’lajak) ol (ul) — oltachi (ulajak). 5. -so`k (-so`r),—sik (sig), —suk ( — sut),— suk (— sut) formasi. Alkan (olkishlan) alkans’i<: (olkishlanishga loyik) tug (tut) — tutsuk (tutishlik, tutyshga loyik). 6. — r formasi, Undosh bilan tutagai negizga qo’shilganda oldida bir unli tovush paydo bo’ladi. bo’lishsiz fe`l negiziga qo’shilganda r z ga aylanadi. ta ( de) — tar (der) kalur (kelar) — kalmaz (kelmas). 7. — g`lo` formasi. Undosh bilan tugagan negizga qushilganda oldida bir tor tovush paydo ouladi va qaysi variantining qo`llanishi negizning qalin — ingichkaligiga bog`liq. Sodir bo’lishi kerak bo`lgan xarakatdan iborat sifatni bildiradi: bar (bor) — baro`glo` (boradigan, borishi kerak bo’lgan) kal (kel) — qaligli (keladigan, kelishi kerak bo’lgan). Ravishdosh formalari. Ravishdoshning quyidagi formalari mavjud: 1. a, — a, — u, — u, — o` — i formasi. Bu hozirgi —a ravishdoshining turli variantlaridir: ash-(osh —) — asha ( osha, oshib), kach— (kech) — kacha ( kecha, kechib) tugun — (ushla —) — tugunu (ushlay,ushlab) asid (ehit —) — asidu (eshita,eshitib) al— (od —) — alo` (ola, olib) 2. — l, — up, — up, — ‘sh, — ip frrmasi, Bu hozirgi — ib ravishdoshning turli variantlaridir: ta—(de — ) tap(deb) al— (ol~) — alo`p(olib) asid— (eshit —) — asidip (eshitib) olur — (ultir —) — olurup (ultyrib) sungush — (urush) — sungushup (urushib) Bunga yana — an, —an qo’shilishi ham mumkin: kal — (kel—) — kalip (kelib) — kalipan (kelibon) tut—(tut)— tutup (tutin) — tutupan (tutibon) 3. — galo`, — gali, —kalo`, — kali formasi.Bu hozirgi — gani ( — ga —li) formasining turli variantidir:al — (ol—) — algado` (olgani) uz — (uz —) — uzgali (uzgani). Ravishdosh qo`shimchasining kaysi varianti qo’llanishi negizning qalin — ingichkaligi va unlining Ablangan — lablanmaganligiga bogliq Zamon formalari. Qadimgi tuxqkiy tildd quyidagi zamon formalari mavjud:—di,—ti formasi. Bu forma ma`no jixatdan hozirgi shu shakli bilan bir xil bo’libfonetik jixatdan farq qiladi. qo`shimchaning qalin varianti qalin negizga. ingichka varianti ingichka negizga qo`shiladi. Unli bilan tutagan negizga asosan jarangli — do` varianti qo`shiladi: kalmado` — qolmadi (Tun,4); tadi —dedi (Tun,5), Lekin negiz undosh bilan tugaganda ko`pincha jaranglisiga jarangsizi, jarang — siziga jaranglisi orttiriladi: Turuk bodun olti, alko`nto`, — turk xalqi uldi, tutab ketdi.(Tun ,3): bir urugi yadag erti — bir qismi yayov edi (Tun, 4). Shart formasi. Fe`lning shart formasi Qadimgi turkiy tilda — cap, — cap qo`shimchasi bilan yasaladi:bar — (bor —) — barsar (borsa) , ar — (e —) — arsar(esa,bo’lsa). Fe`llar qadimgi turkiy til davrida birinchi va ikkinchi guruh tuslovchilari bilan tuslangan. Tuliq formali birinchi guruh tuslovchilari kishilik olmoshlaridan kelib chiqqan: -man, -san, -ol, -miz, -biz, -siz, -olar. Ikkinchi guruh qisqa formali tuslovchilar esa to`liq formalilarning qisqariishidan hosil bo`lgan. Keltim, kelting, kelti, keltimiz, keltingiz, keltilar. Kelurman, kelursan, kelurol, kelurbiz, kelursiz, kelurolar. Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar. 1. Matnlardan yasama fe`llarga misollar toping. 2. Sifatdosh yasovchi qo`shimchalarning ma`no xususiyatlarini aniklang. 3. Ravishdoshlarning ma`no farqlarini aniklang. 4. Fe`llarning shart shakli bilan gaplar keltiring. Tayanch iboralar. 1. Fe`l yasovchilar. 2.Fe`llarda daraja hosil qilinishi. 3. ma, ma qo`shimchalari. 4. Buyruk va istak shakllarining yasalishi. 5. Sifatdosh yasovchilar. 6. Sifatdoshlarning otlashuvi. 7.Maksad ravishdoshi. 8. -cap, -cap qo`shimchasi SON, OLMOSH VA YORDAMCHI SO`ZLAR Reja: 1. Son so`z turkumi. 2. Olmosh so`z turkumi. 3. Ravishlar haqida. 4. YOrdamchi so`zlar. Adabiyotlar: Abdurahmonov g`., Rustamov A. qadimgi turkiy til. - T., O`qituvchi. 1982. Abdurahmonov N. qadimgi turkiy til. – T., 1989. Koнонов A.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников,Л 1980. Fozilov e. O`zbek tilining tarixiy morfologiyasi.-T., 1965. To`ychiboev B. O`zbek tilining taraqqiyot bosqichlari. – T., O`qituvchi. 1996. Древнетюркский словарь. – Л., Наука. 1969. Малов С.E. Памятники древнотюркской писменности . M.-Л., 1951. Малов С.E. Памятники древнотюркской писменности Moнголии и Kиргизии. M.-Л., 1959. Насилов В.M. Язык орхоно енисейских памятников. – M., 1960. Насилов В.M. Древнотюркской язык. – M., 1963. Son. Yodnomalarda sanoqqa oid bir xususiyat bor bo’lib, u o’ndan yuqori birligi bor ikki xonali sonlarga taalluqlidir. Bunda birlik oldin aytilib, undan so`ng shu songa oid o’nlik emas, undan keyingi o’nlik aytiladi: Bas yigirmi (o’n besh), alto` yigirmi (o’n olti), yati yigirmi (o’n etti), bir otuz (yigirma bir), uch otuz (yigirma uch), alto` otuz (yigirma olti). O’nlik oldin aytilganda esa undan sung birlikdan oldin artuqi so’zi orttiriladi: otuz artiqi to’rt yashima (o’ttiz to’rt yoshimda). Hozirgi ikkilangan undoshli sonlarda qadimgi turkiy tilda bir undosh bo`lgan: iki (ikki), yati (etti), sakiz (sakkiz), toquz (to’qqiz), otuz (o’ttiz), alig (ellik), Yigirma soni yigirmi, sakson sakiz o’n, to’qson to’quz —o’n, ming — bing shakliga ega. O`n ming tuman soni orqali ham ifodalanadi. Tartib son qo`shimchasi fonetik variantlariga ega va hozirgi o’zbek tilida bo’lgani kabi so’z oxiridagi i unlisi yo’q uchunch (uchinchi), to’rtunch (to’rtinchi), basinch yoki bashinch (beshinchi). Birinchi o’rnida bashtunko` yoki ilki v a ikkinchi o’rinda ikinti shakli ishlatiladi. Jamlov qo`shimchasi aru, agu shakliga. ega: alto` (olti) altaru(oltov), iki (ikki) ikagu (uchov), uch(uch) uchagu(uchov). Taqsim formasi (r) -ar, (r) -ar qo`shimchasi bilan yasaladi: bir(bir) — birar(bittadan), uch (uch)—uchar (uchtadan), alto` (olti) — alto`rar(oltidan), iki (ikki)— ikirar (ikkitadan). Olmosh, qadimga turkiy tildagi olmoshlar quyidagi xususiyatlarga ega: 1. O`zlik olmoshi ozdan tashqari, kantu (kandu) so’zi bilan zqam ifodalanadi. Oz a eli da ot bo’lib, u "nafs" va "jon” ma`nolarida ishlatilgan. 2. Uchinchi shaxs kishilik olmoshi bosh formada ol shakliga. ega bo’lib, boshqa formalarda a (n) shaklini oladi: anung (uning) ano` (uni), angar (unga), anda yoki anta (unda), anun (u bilan). 3. Kishilik olmoshlarining birinchi shaxs birligi may va ban shakllariga, ikkinchi shaxs birligi san shakliga ega bo’lib, junalish formasida qalinlashadi banga, manga (menga), sanga (senga). 4. Biz va siz olmoshlarining qaratkich formasi n, junalish formasi —na qo’shimchasi bilan yasaladi: bizing (bizning), sizing (sizning), bizinga (bizga), sizinga (sizga). 5. Bu olmoshining qaratkich formasi bunung va munung shakllariga va junalish -formasi bunga (r):munga (r) ko`rinshyalariga ega. 6. Surok olmoshi nima o’rnida na, kaysi o’rnida kan(y) u va kayu, kanday ux)inda naluk ishlatiladi. 7. Birgalik olmoshi gramma urinda kamur va alku iste`mol qilinadi. 8. Beltilash olmoshi xar o`rnida sayu (postpozitiv x;olatda) ishdatiladi. 9. Inkor olmoshi x;ech o’rnida nang iste`mol qilinadi Ravish. Olimlar ravishlarni nisbatan yangi so`z turkum deb hisoblaydilar. Ravishlarning aksariyati ot va fe`l formalarining qotib qolgan o`zgarmas shakllari sanaladi. Ravishlarning formal jihatdan o`zgarmasligi uning muhim morfologik belgisi hisoblanadi. Otlar ayrim kelishiklarda qotib qolishi bilan ravishga o`tgan. Fe`llarda esa ravishdoshlarning ravishga o`tishi kuzatiladi. Qadimgi turkiy tilda hozirgi o`zbek adabiy tilida yo`k bo`lgan ravishlar bor. Masalan otru (so’ngra), kisra ( keyin), karu (orqaga).ongra (oldinga, oldinda,) kabi. Ba`zi ravishlar shaklan va mazmunan o`zgargan. Masalan, kadimiy kop (butunlay), dozir xo`p shaklida va ma`nosi ham bir oz toraygan. endi amti shakliga ega. Ravish yasovchi qo`shimchalar quyidagilar: 1. — do`, — to`, — ti qo`shimchasi: qato`g` (kattik) — kat’shdi (kattik qilib) adgu (yaxshi) — adguti (yaxshilab) 2. — la, — la qo`shimchasi: tun (tun) — tunla (tunda) cho`n (chin) — cho`nla (chindan) 3.—cha, —cha qo`shimchasi: azrak (juda oz) — azrakcha (juda oz xolda) turk (turk) — turkcha (turkchasiga) 4. — pa, — pa qo`shimchasi: as (ost) — asra (ostda) ich (ich) — ichra (ichda) Bu qo`shimchalarning ham yuqoridagilardek kaysi variantlarda qo`llanishi negizning qalin ingichkaligi va lablangan va lablanmaganligiga borliq Bu kelishik kutnimchasi — karu, —karu dan vujudga kelgan. Bundan tashkari turkiy tilda, xuddi hozirgi turkiy tillarda bo’lgani singari, zam on va makon hamda vosita kelishigi qo`shimchalari ham ravish yasashi mumkin. YOrdamchi so’zlar. qadimgi turkiy til davrida yordamchi so`zlar hozirgi tilimizda bo`lganidek rang-barang bo`lmagan. Ma`lumki, arab va fors tilining ta`siri qadimgi turkiy tilda mavjud bo`lmagan. Shuning uchun hozirgi tilimizdagi ko`pchilik yordamchi so`zlar qadimgi yodgorliklar tilida uchramaydi. Mavjud yodgorliklar tilida ba`zi bir yordamchilar qayd etilgan. qadimgi turkiy tilda yordamchi so`zlarga oid xususiyatlar quyidagilardan iborat: 1. Hozirgi u, va borlovchilari o’rnida lo` (li) qo`shimchasi ishlatiladi: ado`glo` tonguzlo` (ayik va tungiz) tunli kunli (tunu kun). 2. Hozirgi yo o’rnida azu bog-lovchisi ishlatiladi. 3. Hozirgi — gacha o`rnida tachi-, tokonta o`rnida tapa ko`makchisi qo`llaniladi. 4. Hozirgi ham o’rnida yama ishlatiladi, — ok yuklamasi — ok, — ak shakliga ega. Mustahkamlash uchun savol va topshirhlar. 2. Sonlarning qadimgi turkiy tildagi turlarini anhlang, 3. Olmoshlarni kelishik qo’shimchalar bilan turlang. 4. Son, ravish va olmohlarga darslikdagi matnlardan misollar toping va ularni grammatik kategoriyalar bilan turlang. 5. YUqoridagi qo’shimchalarga matnlardan misollar keltiring. 6. YOrdamchi so`zlarga misollar keltiring. Tayanch iboralar, 1. Taqsim son 2. Jamlovchi son 3. Tartib sonlarining yasalishi. 4. O`zlik olmoshlari. 5. Co`poq olmoshlari. 6. Birgalik va belgilash olmoshlari. 7. Otdan ravishga ko`chgan so`zlar 8. Fe`ldan ravishga ko`chgan so`zlar 9. Ravish yasovchi qo`shimchalar. 10. Borlama vositalar. 11. — azu bog`lovchisi. 12. — tapa kumakchisi. QADIMGI TURKIY TIL SINTAKSISI Reja: 1. So`z birikmasi. 2. Sodda gap 3. Qo`shma gap Adabiyotlar: Abdurahmonov g`., Rustamov A. qadimgi turkiy til. - T., O`qituvchi. 1982. Abdurahmonov N. qadimgi turkiy til. – T., 1989. Abdurahmonov g`., Shukurov SH. O`zbek tilining tarixiy grammatikasi. –T., 1973. Abduraxmonov G.A. Issledovanie po starotyurkskomu sintaksisu. Moskva. 1967. Koнонов A.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников,Л 1980. To`ychiboev B. O`zbek tilining taraqqiyot bosqichlari. – T., O`qituvchi. 1996. Abduraxmonov G.A. Issledovanie po starotyurkskomu sintaksisu. Moskva. 1967. Насилов В.M. Язык орхоно енисейских памятников. – M., 1960. Насилов В.M. Древнотюркской язык. – M., 1963. Малов С.E. Памятники древнотюркской писменности . M.-Л., 1951. Малов С.E. Памятники древнотюркской писменности Moнголии и Kиргизии. M.-Л., 1959. Kondrat’ev V.G. Ocherk grammatiki drevnetyurkskogo yazo`ka. – L., 1970. Aydarov G. Yazo`k orxonskix pamyatnikov drevnetyurkskoy pis’mennosti VIII veka. Alma-Ata, 1971. Древнетюркский словарь. – Л., Наука. 1969. Sintaksis. Xar bir tilning, shu jumladan o`zbek tilining gap qurilishi, so`z birikmalari, gap bo`laklari, ular orasidagi mazmun va grammatik aloqalar o`zoq taraqqiyot qonunlari asosida va boshqa tillarning ta`siri tufayli ro`y beradi. Qadimgi turkiy til o`zbek va boshqa ko`p turkiy tillarning shakllanishida asos bo`lgan. Ammo bu turkiy tilning o`zi ham ma`lum taraqqiyot bosqichlarini boshidan kechirgan, shakllangan ma`lu bir qolipga tushgan yozma til edi. Har qanday tilning qurilishi asta – sekinlik bilan taraqqiy etadi, o`zgaradi. qadimgi turkiy tilning tuzilishi, sintaktik strukturasi bilan hozirgi zamon o`zbek va boshqa turkiy tillarning tuzilishi o`rtasida ko`p yaxshilik va farqli tomonlari bor bo`lib, bu hol tilning bir bir yarim yillik taraqqiyoti natijasidir. So`z birikmalari. qadimgi turkiy tildagi so`zlar o`zaro birikib, ma`lu bir so`z birikmasini tashkil etgan va ma`lum fikrni yoki uning ayrim elementlarini ifodalagan. Bu so`z birikmalarining biri hokim boshqaruvchi so`z bo`lib, ikkinchisi tobe so`z bo`lgan va hokim so`z tomonidan boshqarlgan. Boshqaruvchi so`zning harakteriga ko`ra, so`z birikmalarini ikki gruppaga bo`lish mumkin: 1. Otli birikmalri. 2. Fe`lli birikmalar. 1. Otli birikmalarda boshqaruvchi so`z ot bo`lib, u boshqarib kelayotgan so`z ot, sifat, son, olmosh, sifatdosh bo`lishi mumkin: Turuq bodun (Tun, 1) turk xalqi. Samiz buqa, turuq buqa (Tun, 5). Aki, uch kisiligin tazib bardo` (Kt, 41) ikki uch kishi bilan kochdi. OL aki kisi bar arsar (Tun, 10) u ikki kishi bor ekan ... udo`zo`g`ma ulug`i (Tun, :) uyushtiradigan ulug`i. Fe`lli brikmada boshqaruvchi so`z fe`l yoki uning funktsional shakllari sifatdosh, ravishdosh, shart fe`li, xarakat nomi bo`lib, unga tobe bo`lib boshqarilib kelayotgan so`z ma`lum kelishik yoki ko`makchi bilan birikib kelgan ot yoki otlashgan so`z, olmosh, ravish yoki ravishdosh, shart fe`li bo`lishi mumkin: qag`an qo`sdo`m hoqonni qo`lga oldim. qadimgi turkiy tilda so`z birikmalarini tashkil etgan bo`laklarini o`zaro aloqaga kirish usuliga ko`ra 3 turga bo`lish mumkin. 1. Bitishuv. So`zlar hech qanday grammatik vositalar (kelishik qo`shimchasi va ko`makchi) yordamisiz o`zaro aloqaga kirib, so`z birikmasini tashkil etadi. Bunday so`z birikmalar mazmun va intonatsiya yordami bilan o`zaro birikadi. quyidagi so`z turkumlari bitishuv yo`li bilan so`z birikmasini tashkil etgan: 1). Ot bilan ot: tÿrÿq bodun (Tun, 1), Ögÿm katun (Kt, 49(9) ona Xatun. Tÿrk sir bodun yärintä (Tun, 3), 2). Ot bilan fe`l: Tabg`ach ... bas tuman su kalti (Kt, 25) Mag`m korgan k’shglap (Kt 48(8), Ol sub qodn bardnmiz (Tun, 27) u suvning quyi tomoni bilan bordik, 2. Boshqaruv. Tobe so`z ma`lum grammatik vosita (kelishik formalari yoki.ko`makchilar) orqali bosh so`zga birikadi. qadimgi turkiy tilda bosh kelishikdan tashqari tushum, jo`nalish, o`rin chiqish, vosita kelishiklari bo`lib, tobe so`z ma`lum bir kelishik affikslari yordami bilan bosh so`zga bog`lanadi: a). tushum kelishigi — g` (mg, ig — uo`, —ug (‘sh ) — in, vositasida: bodun’sh qop almns (Kt,29) — qan’shg’sh qodup (Tun,3). b) junalish kelishigi — ka (ka, — taru), — garu,- — a, — a vositasida: On tunke ... bardo`mo`z (Tun 26) — un tunda bordik. Ilg&ri kuro`garu sulap tarmish (Kt, 12) v) urin —; chirsh kelishigi — da, da, (ta, ta) vositasida; Tabgachda adrultu (Tun 2). Orlano`- birla tashto`n tagta aro`kta ilinguka bardo`. (Oyo, 608 (7 — 8) — O’g’li bilan chetga, togda, daryoda sayr qilishga bordi.Oguzda korug kalti (Tun,8) — Ogizdan kuzatuvchi keldi. g) vosita kelishigi — n, —o`n, — in,—un, — un vositasida: Yuz artik okun urto` (Kt,32) — yuzdan ortik uk bilan urdi.Kul tagin yadago`n tagdi. Ot yoki ot ma`nosidagi so’zlar kumakchilar bilan birikib, xokim so’zga bog’lanadi. qadimgi turkiy tilda quyidagi kumakchilar qo’llaniladi: birla, asha, tana, uza,sayu, ara,kisra,: sakiz tuman (bir)la songushdim. 3. Moslashuv. Kddimgi turkiy tilda. ega bilan kesim, hozirgi zamon o’zbek tilidagi kabi, shaxe va sonda o’zaro moslashgan. Ammo bunda quyidagicha uziga xoslik bo`lgan: 1. Uchinchi shaxe ot kesimda ko’pincha ol bog’lamasi kesimlik belgisi bo’lib, ega bilan kesim munosabatini ifodalaydi.Asho` natu ol — ovkati nimadir? Bilga Tonyo’quk anyo`g ol, oz ol, — anglar (Tun, 34) —Bilga To’nyuquq zur, usta — anglar. Turkiy izofa. Turkiy izofa ikki otning aniklovchi va aniklanmishlik aloqasiga kirishuvidir. Odatda birinchi ot aniklovchi, keyyngi ot esa anik — lanmish bo’ladi. Qadimgi turkiy tilda turkiy izofani ko’proq uchinchi turi (belgisiz shakli) qo’llangan: Turuk bodun(Kt:25), Ksgman yar (Kt.20). Izofaning ikkinchi turi (aniklovchining belgisiz kelishi) kamrok uchraydi: Turuk oguz baglari (Kt.ZO). Turkiy izofaning birinchi turi (aniklovchi va aniklanmipshing belgili kelishi) Qadimgi turkiy tilda kam qo’llanadi; Turuk bodunun alii torusun - Turk xalqining eli va konun — koidalari. Sintaksis. Xar bir tilning, shu jumladan o`zbek tilining gap qurilishi, so`z birikmalari, gap bo`laklari, ular orasidagi mazmun va grammatik aloqalar o`zoq taraqqiyot qonunlari asosida va boshqa tillarning ta`siri tufayli ro`y beradi. Sodda ran turlari. Qadimgi turkiy tilda, hozirgi zamon turkiy tillaridagidek, sodda gaplar fe`l kesymli yoki ot kesymli bo’lgan. Fe`l kesymli gaplarnint kesimi aniklik fe`li yoki fe`lning turli funktsional shakllari bilan ifadalanadi: Turuk bodun olto`,x alko`nto`, yok bolto` (Tun, 3) turk xalqi uldi, sarson bo’ldi, yo’q bo’ldi. Kuta tURURla-R (Ue. 187) kutib turadilar. kop bilirsiz (Kt, 31) -ko`p bilasiz. Bilmaz arti (Kt, 30) bilmas edi. Yango`lto`g (Kt, 28) yanglishding. Okush kishig oltig (Kt, 28) Ko’p kishini uldirdi. Igiding, amgatmang, tolgatmang (Bb, Xa, 13) tarbiya xiling, kiynamang, xayajonlantirmang. Ot kesimli gaplarning kesimi, ot, sifat, son, olmosh. ravish bilan ifodalanadi. Kesimlik kursatkichi vazifasida bog’lamalar (may, san, di, ol, bol, tur, ar- kabilar) qo’llanadi. Ammo bu belgilar bo’lmasligi ham mumkin; Bunda kesim gapning mazmunidan, intona — tsiyasidan, o’rnidan.bilinib turadi; Turuk bodun yama bo’lganch (ol, tamish), oro`z yama, tarkanch ol, tamish (Tun, 62) Turk xalq.i ham tinch emas, ug-iz ham tarkok debdi. Gap bo’laklari. ega bosh kelishik formasyda bo’ladi. Ammo qadimgi turkiy tilda xar kanday bosh keli1Pykdagi so’z ham ega bo’la olmaydi: Kagano` su taso`kdo` (Tun, 33) Xoroni lashkar bilan yo’lga chiqdi. Kesim. vazifasida fe`lning turli zamon va mayl formalari, funktsional shakllari qo’llanib, fe`l kesimli gaplarni tashkil etgan. Ot kesimli gaplarning... kesimi ot, sifat, son, olmosh, ravigd orqali ifodalangan. Bu xil kesimlar orqali turli zamon, mayl va modal munosabatlarni:" ifodalash uchun bog’lamalar va shu vazifadagi yordamchi so’zlar qo’llangan. To’ldiruvchi. To’ldiruvchilar hozirgidek, vositasiz yoki vositali bo’lib, ot va ot ma`nosidagi so’zlar bilan ifodalangan., Bu davrdagi to’ldiruvchiga xos xarakter li xususiyat quyidagichadir: To’ldiruvchi vazifasida ayrim kelishik formasi bilan hakltshngan so’zlar gan, bu formalar' hozir ishlatilmay di: Uro` og`lo`n, kul bolto`, silig ko`z orlo`n kung bolto`. Aniklovchi qadimgi turkiy tilda, hozirgidek, aniklovchilar sifat, son, olmosh, bilan ifodalanadi: Silig ko`z (Kt) chiroyli kiz. Kun batso`kdaxi sogd (Kt) Ardar odka (Kt) unday paytda. Izohlovchi. Ot bilan otni anhlash. yodnomalarda keng qo’llanadi. Bunday izohlovchilar. karindoh, unvon, millat, belgi xususiyat va bosh'ka munosabatlarni ifodalaydi: Ogum katun (Kt, 49(9) onam Xotun faol. Qadimgi turkiy tilda xol ot, son, ravishdosh, olmoshlar orqali ifodalaniladi:Turk kagan Otukan yo`gd olursar (KT) Turk hoqoni Utikan yailovida bo’lsa. Ol sub kodo` bardo`mo`z (Tun) u suvni qo’yilab bordik. Ancha tamis (KT) shunday debdi.Kultagin ozincha kargak bolto` (KT) Kul tigiv: uz ajali bilan uldi. Tiru olu yoro`yur arto`g (KT) Tirilib, ulib yurar edik. Bol'chuka tan unturu tagdimiz (Tun) Bulchikka tong otganda etdik. Turk kagan olurgalo` oguzka tagmis yoq ermis.(Tun,18). Uyushik bo’laklar Kddimga turkiy tilda gapning bosh bo’laklari ham, ikkinchi darajali . bo’laklar ham uyugdib kedishi mumkin: Bilgasi, chabo`so` ban ok artim (Tun,7) Allomasi, chovugdi men uzim edim. Turuk bodun olto`, alko`nto`, yoq bolto` (Tun,3) Turk xalqi uldi, sarson bo’ldi, yo’q bo’ldi.. Ajratilgan bo’laklar. qadimgi turkiy tilda ajratilgan gap bo’laklari ham uchraydi. Ajratilgan gap bo’laklari ifodalangan ma`noni ajratib, ta`kidlab kursatish uchun stilistik vosita bo’lgan. Bu usul quyidagicha amalga oshyrilgan: Turuk qara kamug bodun ancha tamis (Kt, 8 9) , ban ozum bilga Tonyo’quk. Gap bo’laklarining tartibi. Qadimgi turkiy yodnomalarning xil xususiyatini urganish bu' tilning ancha ishlangan adabiy til ekanini kursatadi. Bu tilda xar bir gap bo’lagi ma`lum tartibga ega. Bu tartib hozirgi zamon turkiy tillaridan deyarli farq qilmaydi. Ega odatda kesimdan oldin. kesim esa gap oxirida keladi. Gapni uyushtir.adi, yakunlaydi. Aniklovchi aniklanmishdan, xol va to’ldiruvchi kesimdan, ravish xoli fe`l kesimdan oldin qo’llanadi. qadimgi turkiy yodnomalar tilida qo’llangan gaplarning chegarasi kesimlarnin'g o’rniga va ularning mazmuniga ko’ra belgilanadi, gaplarni-, biriktiruvchi bog’lovchilar deyarli qo’llanmaydi, Bog’lovchi vazifasidagi vositalar kam qo’llanadi, gaplar orasida tinish belgilar ishlatilmaydi. Qadimgi turkiy tilda qismlari orasida logik munosabati ma`lutm darajada differentsiallashgan konstruktsiyalar bor. Ular ma`lum darajada hozirgi zamon o’zbek tilida qo’llanuvchi qo’shma gaplar ga yaqin turadi. Ular o’zaro logik va grammatik aloqasiga ko`ra, ikki katta guruhni tashkil qiladi; 1. Parataksis konstruktsiyalar. 2. Gipotaksis konstruktsiyalar. Parataksis konstruktsiyalar hozirgi turkiy. tillardagi ayrim boglovchisiz va bog’langay qo’shma gaplarning shakllanishiga asos bo’ladi. Bunday konst — ruktsiyalarni tashkil etgan qismlar (gaplar) logik jixach'dpp bir —biriga bog’langan bo’lsada mazmunan mustaiqil bo’ladi. Ularning tarkibiy qismlari o’zaro, grammatikatasiz bog’lanadi, hozirgidek teng bog’lovchilar Gipotaksis konstruktsiyalar esa hozirgi zamon tilida bor (Vositalarsiz va ergash gapli qo`shma gaplarning shakllanihiga asos bo’ladi. Bu xil konstsruktsiyalarni tashkil etgan qismlar mazmunan. bir — biriga zich bog’lanadi, birining mazmunidan ikkinchisi kelib chiqadi. Parataksis konstrukpiyalar, Qadimgi yodnomalar tilining asosini tashkil qiladi. Bu xil konetruksiyalarni tashkil etgan sodda gaplar tuzilishyga ko’ra oddiy bo’lib, ular umumiy bir fikrni ifodalash uchun xizmat qiladi, mazmunan va shaklan bir —biriga tobe bo’lmaydi, ammo umumiy bir fikrni ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu xil sodda gaplar asosan sanash ohangi bilan talaffuz etiladi. 1. Parataksis kostruktsiyalar bir paytda yoki ketma —ket ro’y bergan yoki mavjud bo’lgan voqea — hodisa, belgi — xususiyatlarni ifoda etadi: a) sodda gaplarning kesimi ot kesim yoki fe`l kesim bo’lib, odatda ular zamonni ifodalaydi: Udar Sangun kalti, Tabg-ach kaganta Isyi Likang kalti, bir tuman aro`, altun, kutmush: kargaksiz kalurti (Kt, 52) Udar sangun keldi; Tabgach hoqondan Isyi Likang; keldy, bir tuman ipak, oltin, kumushni xaddan ortik keltirdi. b) ketma —ket ro’y beradigan voqea— hodisalar, belgi xususiyatlarni ifodalovchi konstruktsiyalarni tashkil etgan sodda gaplarning qismlari shaklan bir xil zamonga oid bo’lsa ham, mazmunan hodisa yoki xususiyat ketma —ket ro’y beradi: akinti O`gdbara Yamtar boz ato` binip tagdi, X,ol at anta olti; uchunch Yagin, Silig bagin kadimtshg toro`g at binip tagdi, ol'at anta olti. Parataksis konstruktsiyalarking tarkibidagi sodda gaplar da voqea —hodisa, belgi xususiyatlarning bir — biriga zidligi, nomuvofiqligi ifodalanadi yoki ular qiyoslanadi. a) Zidlik, nomuvofiq -Tokuz oguz bodun kantu boduno`m arti, tangri yar bo’lgako`i uchun yago` bolto` — (Kt,44G`4) Tukkiz ug-iz xalqi uz xa,lkim edi, kuk, er fitnaga. tulgani uchun, dushman bo’ldiG`allig bodun artim, alim amti kano`? (Kt,9) Davlatli xalq edim, davlatim endi qani? b) Qiyoslang: Tangri kuch bartuk uchun kango`m kagan susi boritag armis, yago`so`' konitag armis (Kt,12) tangri kuch bergani uchun otam hoqonning lashkari bo’riday ekan. Yago`mo`z tagra uch ok tagirti, biz shag artimiz (Tun,8) Gipotaksis konstruktsiyalar. Qadimgi turkiy yodnomalarda' shunday murakkab rap konstruktsiyalari ham uchraydiki, bunday konstruktsiyalarni tashkil etgan sodda-gaplar mazmunan bir —biriga bog’liq bo’ladi, bir i ikkinchisini mazmunan to’ldiradi yoki izohlaydi. Shuning uchun ham bunday konstruktsiyalarni tashkil etgan gaplar o’zaro maxsus intonatsiya bilan bog’lanadi yoki bu xil gaplarni biriktirish uchun maxsus bog’lovchilar yoki bog’lovchi vazifasidagi vositalar (fe`l formalar, kelishik va b.) qo’llanadi. Shunga ko’ra gipotaksis konstruktsiyalar ikki turga bo’linadi: 1. Bog’lovchisiz gipotaksis konstruktsiyalar. 2. Bog’lovchili gipotaksis konstruktsiyalar. 1. Bog’lovchisiz gipotaksis konstruktsiyalar. Gipotaksis konstruktsiyalarni tashkil etgan qismlar (gaplar) o’zaro grammatik boglovchilarsiz intonatsiya vositasida birikadi. Ammo qismlarni bir. biriga bog’lash uchun ba`zi leksik elementlar ham xizmat k.iladi. . Bunday konstruktsiyalar orqali quyidagi mazmun munosabatlari ifodalanadi: : 1) Sabab natija. Gipotaksis konstruktsiyani tashkil etgan qismlarning birinchisi sababni, ikkinchisi esa undan kelib chiqadigan natijani ifodalanadi. Sabab — natija ifodalangan konstruktsiyalarni tashkil etgan qismlar fe`l kesim yoki ot kesim bo’lishi mumkin: Yargun kolta buzdo`mo`z, arkin azko`na arii tazip bardo`. 2) Payt. Gitsotaksis konstruktsiyaning . tarkibidagi birinchi qism ikkinchi qismdan anglashilgan mazmunning ro`y berish paytini ifodalaydi: qara kolta sungushdimiz, Kul tagin bir qirq yashayur arti. 3) Sabab. '. Gtspotaksis konstruktsiyaning ikkinchi qismi birinchi qismidan anglashilgan mazmunning ro`y berish- sababini ifodalaydi; ...angar koru biling, turk amtm bodun baglar yang’ltach’ 4) Izohlash, Gipotaksis konstruktsiyaning` ikkinchi qismi birinchi qism tarkibidagi biror bo`lakning mazmunini izohlaydi, aniqlaydi yoki to`ldiradi: Sak’sht’sh; turuk, buqalm samiz buqalm arqda bilsar, samiz buqa turuq buqa tayin bilmaz armis 2. Bog`lovchili "gipotaksis konstruktsiyalar(ergash gapli konstruktsiyalar) Gipotaksis konstruktsiyalarning birinchi qismi ikkinchisiga bog`lovchi yoki bog`lovchi vazifasidagi vositalar —sifatdosh, ravishdosh, shart fe`li, kelishik formalari, nisbiy olmoshlar orkdli olinishi mumqin. Shuning uchun bu xil konstruktsiyalar hozirgi ergash gapli konstruktsiyalarga o`xshasa zsam, mazmuni bog`lovchi va bog`lovchi vazifasidagi vositalarning o`ziga xosligiga ko`ra, bunday konstruktsiyalardan farq qiladi. Gigpotaksis konstruktsiyalarni tashkil etgan gaplarni, mazmuni va ayrim grammatik belgilariga ko`ra, ergash va bosh gaplarga bo`lish mumkin.Ergash va bosh gaplar o`zaro quyidagi vositalar yordamida bog`lanadi: 1. Sifatdosh orqali. Sifatdosh o`zi yolg`iz yoki biror vosita bilan (ko`makchi yoki kelishik "formasi) ergash va bosh gaplarni biriktiradiga) yolg`iz sifatdosh shakli orqali: achumiz apam’v tutm’yu yar sub idisiz bolmazun tayin.b) sifatdosh 1 uchun ko`makchisi orqali: Tangri kuch bartuk uchun qan’sh qag`an susi boritag armis. 2. Shart fe`li orqali. Shart fe`li shart, to`siqsizlik, payt munosabatini ifodalagan gipotaksis konstruktsiyalarning qismlarini biriktirish uchun qo`llanadi: Kul tagin yoq arsar, q°p oltachi artigiz. 3. Nisbiy olmoshlar yordami bilan, Nisbiy olmoshlar (nang,—nang, qachan) ergash gapni bosh gapga bog`lash bilan birga to`siqsiz, payt, to`ldiruvchi ergash gap hosil qiladi: qachan anta tagip, ilinchu mangi ishin arturduqta otru. 4. Ravishdosh orqali. qadimgi turkiy tilda ravishdoshning turli formalari qo`llanib, shulardan ip va uning turli variantlari formasi ergash gapning kesimi bo`lib keladi hamda bog`lovchi vazifasida ishlatiladi: Oza kalmis susin Kul tagin agnt’sh, at ongara bir og`ush alpagu on arit, Tonga tagin yog`nnta, agirip olurtimiz. 5. Bog`lovchilar orqali. qadimgi turkiy tilda quyidagi bog`lovchi vazifasidagi va yordamchi so`zlar ergash gapni bosh gapga bog`lash uchun xizmat qiladi.a) bog`lovchi vazifasidagi ani uchun II antagan’sh uchun so`zlari orqali. Buyruqi yama bitiga armis - arinch, baglari yama' tuz armis, ani uchun alig ancha tutmis arinch.b) bog`lovchi vazifasidagi tayin va uning variantlari orqalj. Bunday holda ergash gapning kesimi buyruq fe`li orqali ifodalanadi: Sog`dak bodun atayin tayin, Yinchu oguzug kacha Tamir qapig`ka tagi suladimiz. Ergash gapli qo`shma gaplarning tuplari 1. Maqsad ergash gapli konstruktsiya, Maqsad ergash gap gipotaksis konstruktsiyalarni tashkil etgan qismlarning biri ikkinchisidan anglashilgan mazmun nima maqsadda ro`y beryshini ifodalaydi tayin va uning variantlari vositasida bosh gapga bog`lanadi. Bu bog`lovchi ergash gapning birinchi yoki uchinchi shaxs formasidagi buyruq fe`li orqali ifodalangan. Ot kesim bo`lganda esa bo’lz-yuq bog`lamasini. oladi. Bodunug` igidayin tayin, y’fg`aru... suladim] (Kt,28). 2. Payt ergash gapli.konstruktsiya. Payt ergash gap bosh gapdan anglashilgan mazmunning ro`y berish vaqtini ifodalaydi va bosh gapga o`rin payt, chiqish kelishigi formasi orqali bog`lanadi, Bunda ergash gap kesimi sifatdosh orqali ifodalanib, ot kesim bo`lmoq bog`lamasini oladi: achim qag`an ali qamshag` boltuqishta, bodun olug iklig Izgil bodun birla bormoqdamiz. 3. Sabab ergash gapli konstruktsiya.Sabab ergash gapni tashkil etgan gap bosh gapdan anglashilgan harakat —holatning ro`y berish sababini ifodalaydi, ergash gapni bosh gapga bog`lashda uchun ko`makchisi xizmat qiladi. Bu xolatda ergash gap kesimi sifatdosh yoki ot, sifat va bor so`zi orqali ifodalanadi Tangri yarliqadukun, uchun qagan olurt’i (Kt,9). 4. Shart ergash gapli konstruktsiya, Shart ergash gap ,bosh gapdan anglashilgan mazmun qanday shart— sharoitda ro`y berishini ko`rsatadi va kesimi shart fe`li yoki ot bilan ifodalanadi, Yozma yodgorliklarda bu fe`l har uchada shaxs uchun bir xil shaklda qo`llanadi.a) kesimi shart fe`li orqali ifodalangan shart ergash gap: Uza tangri basmasar, asra yar talinmasar, turuq bodun, alingin. torungin kim artat’g? (Kt, 22).b) kesimi ot orqali ifodalangan shart ergash gap: Kul tagin yoq arsar, qop oltachi artigiz. 5. Aniqlovchi ergash gapli konstruktsiya. Yodnomalarda aniqlovchi ergash gapning maxsus turi uchraydi va bevosita o`zi aniqlab kelayotgan otning oldida qo`ll.anadi, Bu xil ergash -gaplar bosh gap tarkibiga kiradi, tashqi intonatsion tomondan bir gap sifatida o`qiladi: Kang’shnz achimiz kaz ganmnsh budun at’, kusi yoq bolmazun tayin turo`q bodun uchun tun udimaditi, kuntuz olurmadim. 6. To`ldiruvchi ergash gapli konstruktsiya. To`ldiruvchi ergash: gap bosh gap tarkibidagi olmosh to`ldiruvchi yoki fe`l — kesimning ma`nosini izohlaydi va bosh gap mazmunini to`ldiradi: a) ...nanshang sab’sh arsar, banggu tashka urt’sh (KtD1'} b) tap, tayin yordamchilari bklan ...bodunum kozi kashm yabdaq boltachm tap saq’yut’sh. Bir iecha ergash gapli konstruktsiyalar. qadimgi yodnomalar tili .ma`lum darajada shakllangan yozma adabiy til edi. Shuning.uchun ham bu yodnomalarda qo`shma gapning turli formalari bir necha ergash gapli qo`shma gaplar, ergash va bog`lovchisiz gaplarni o`z ichiga olgan murakkab sostavli qo`shma gaplar qo’llanadi. Yodnomalarda bir necha ergash gapli qo’shma gapning har ikki turi (bir tipli va turli tipli) qo`llanadi: a) Uza tangri basmasar asra yar talinmasar tur}x bodun alining toruning kim arta.ti (Kt, 22) Murakkab tarkibli konstruktsiyalar. Tarkibi ham gipotaksis, ham parataksis tipli konstruktsiyalardan tuzilgan murakkab sostavli qo`shma gaplar uchraydi: Tangri kuch bartuk uchun qang’sh qag`an susi boritag armis; yag`’tsn qonytag armis (Kt, 12) Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1.Otli birikmalarga alohida, fe`lli birikmalarga alohida misollar keltiring. 2.Bitishuv, boshqaruv, moslashuvli birikmalarning o’zaro farqini tushuntirib bering. Z.Matnlardan misollar keltiring Tayanch iboralar 1.Otli birikmalar.2.Fe`li birikmalar. 3.Bitishuv. 4.Boshqaruv. 5.Moslashuv. 6.Turkiy izofa. Mustahkamlashucho`n savol va topshiriqlar: 1. Payt munosabatli parataksis konstrktsiyalar. 2. Parataksis konstruktsiyalarning tarkibidagi sodda gaplarda voqea—hodisa, belgi —xususiyatlarning o`zaro zidligi va nomuvofiqligini qiyoslash. 3. Bog`lovchili va bog`lovchisiz gipotaksis konstruktsiyalar. 4. Maqsad, payt, sabab, ergash gaplarga matndan misollar toping. 5. Shart, aniqlovchi, to`ldiruvchi ergash gaplarga matnlardan misollar topish. 6. Matnlardan bir necha ergash gapli konstruktsiyalarni aniqlash. Tayanch iboralar 1. Qo`shma gaplar. 2. Payt munosabati. 3. Konstruktsiyalarda zidlik va qiyoslash. 4. Bog`lovchisiz gshyutaksis konstruktsiyalar 5. Ergash gapli konstruktsiyalar 6. Sifatdosh orqali bog`lanish 7. Shart fe’ll orqali bog`lanish 8. Ravishdosh orqali bog`lanish 9. Bog`lovchilar orqali. bog`lanish Yüklə 105 Kb. Dostları ilə paylaş:
|