MühaziRƏ 15 yanğinsöNDÜRMƏ vasiTƏLƏRİ, onlarla iŞLƏMƏ qaydalarstrreplN

MÜHAZİRƏ 15
YANĞINSÖNDÜRMƏ VASİTƏLƏRİ, ONLARLA İŞLƏMƏ QAYDALARI
P L A N
1. Odsöndürücü maddə və tərkiblər

2. Yanğınsöndürmə avadanlığı və ləvazimatı

3. Yanğın rabitəsi və siqnalizasiyası

4. Bina və texniki qurğuların ildırımdan mühafizəsi

Odsöndürücü maddə və tərkiblər
Yanğın şəraitində yanma üç üsulla ləvğ edilə bilər:

1. 
   Havanın və ya yanar qazların yanma zonasına daxil olması qarşısının alınması və ya onların faizlə miqdarının yanma dayanan həddə qədər aşağı salınması.
   
2. 
   Yanma zonasında temperaturun yanma dayanan həddə qədər aşağı salınması.
   
3. 
   Yanar maddələrin yanma zonasından kənar edilməsi və ya onların xassələrinin dəyişdirilərək yanmayan vəziyyətə gətirilməsi.
   

Bütün odsöndürücü maddə və tərkibləri yanmanı ləğv etmə prinsipinə görə 4 növə ayırmaq olar: soyuducu, izoləedici, mühitə qarışanlar və yanma reaksiyasını tormozlayanlar.

Soyuducu odsöndürmə vasitələr. Su ən geniş yayılmış soyuducu odsöndürmə vasitəsidir. Suyun yüksək odsöndürmə keyfiyyəti onun böyük istilik tutumu, termik dayanıqlığı, gizli buxarlanma istiliyi və buxara çevrilərkən həcminin xeyli artması ilə izah olunur. (1 kq su 1700 l buxar əmələ gətirir).

Su yanan maddənin səthini isladaraq soyudur, əmələ gələn su pərdəsi havanın yanan maddə ilə təmasını çətinləşdirir, buxara cevrilərək yanma zonasında oksigenin qatılığını xeyli aşağı salır. Bunlardan əlavə, təzyiqlə vurulan su şırnağı alovu parçalayaraq onu mexaniki surətdə də söndürür.

Yanan bərk maddələrin yığcam su şırnağı ilə, lifli maddələri su səpələməklə, maye qazları isə suyu narın püskürməklə söndürmək məsləhət görülür.

Su ilə yaxşı islanmayan maddələrin söndürülməsində (pambıq, torf və s.) səthi gərilməni azaltmaq məqsədi ilə ona xüsusi isladıcılar əlavə edirlər (sulfanol, sintanol və s.)

Bu zaman suyun odsöndürmə qabiliyyəti artır. Suyun özlülüyünü artırmaqla da onun odsöndürmə səmərəsini yüksəltmək olar. Bu məqsədlə suya az miqdarda üzvi maddələr (sellüloz) əlavə etmək kifayətdir.

Odsöndürmə vasitəsi kimi suyun qüsurlu cəhətləri vardır:

a) 0⁰S temperaturda donduğu üçün nasosu və yanğın şlanklarını dağıda bilər.

b) bəzi maddələrlə (qələvi-torpaq metallar, karbidlər) reaksiyaya girdiyi üçün onların söndürülməsində tətbiq edilə bilməz.

c) yüngül mayelərin ( məsələn neft məhsullarının) söndürülməsində suyun tətbiqi səmərəli deyil, cünki, o, səthə qalxaraq yanğının ölçülərini daha da artırır.

ç) elektrik keçiriciliyi olduğu üçün su ilə gərginlik altındakı elektrik qurğularını söndürmək olmaz.

e) su ilə həmçinin qiymətli cihazları, arxiv sənədlərini, tarixi əlyazmaları və s. söndürmürlər, çünki, həmin əşyalara su dəydikdə onlar yararsız hala düşür.

Bərk karbon (karbon qazı) yanan maddənin səthindən böyük sürətlə xeyli istilik götürür. Yanğın söndürülməsində karbon qazından maye halında istifadə edilir. Karbon yanğını sudan daha tez söndürür. Su, köpük və s. işlətmək mümkün olmadığı hallarda yanğının söndürülməsi üçün bərk karbondan istifadə edilir. Bərk karbonla, adətən, elektrik qurğularında, mühərriklərdə, arxivlərdə, muzey və sərgilərdə və s. baş verən yanğınlar söndürülür.

Bərk karbon ilə maqnezium, metal natrium və kalium yanğınını söndürmək mümkün deyildir.

İzoləedisi odsöndürmə vasitələri. Belə vasitələr yanan maddənin səthini örtərək onun oksigen (hava) ilə əlaqəsini kəsir və yanğının sönməsinə səbəb olur. Bu vasitələrə köpüklər; kimyəvi ovuntu (toz) tərkiblər; yanmayan dənəvər maddələr (torpaq, qum, qrafit); və örtük materialları (keçə, asbest, brezent) aiddir.

Köpük-geniş yayılmış izoləedici odsöndürmə vasitələrindən biridir. O, nazik maye pərdəsinə dolmuş hava qovuqcuqlarından ibarətdir. Köpüyün odsöndürmə qabiliyyəti yanar maddənin səthini örtərək buxar və qazların yanma zonasına daxil olmasına imkan verməməsi ilə əlaqədardır. Köpük yanan maddənin üst səthini də soyudur.

Köpük hazırlamaq üçün xüsusi köpükləndirici maddə və tərkiblərdən (PO-1, PO-3A, PO-6K, albuminlər, kerosin kontaktı, biyan kökünün şirəsi və s.) istifadə edilir. Hazırlanma üsuluna görə köpüklər 3 növ olur: kimyəvi, hava-mexaniki və yüksək alınma nisbətli.

Köpük universal yanğınsöndürmə vasitəsidir. Su ilə reaksiyaya girməyən bütün mayelərdə və bərk maddələrdə baş verən yanğınları köpüklə söndürmək olar. Nəzərə almaq lazımdır ki, köpük də elektrik keçiricisidir və metalları korroziyaya uğradır.

Kimyəvi ovuntu (toz) tərkibləri geniş tətbiq olunur. Yanğının sönməsi üçün yanar maddənin səthində kimyəvi ovuntu təbəqəsinin qalınlığı azı 2 sm olmalıdır. Bu zaman kimyəvi ovuntular yanan maddəni havadan izolə etməklə bərabər, həm də yüksək temperaturun təsiri ilə əriyərək yanmayan qazlar əmələ gətirir ki, bu əlavə olaraq yanmanın kəsilməsinə imkan verir.

Yanğınsöndürmə vasitələri kimi ovuntu tərkiblərinin bir sıra müsbət cəhətləri vardır: onlar yanğını sürətlə söndürür, adamları yanğın zamanı istilik şüalanmalarından mühafizə edir, elektrik cərəyanı keçirmir, söndürülən materialı korlamır. Mənfi cəhətləri isə otaq daxilində tətbiq edildikdə güclü toz əmələ gətirməsi və yanan maddəni soyutmadığı üçün təkrar alovlanma imkanı olmasıdır. Sonuncu xassəsini aradan qaldırmaq üçün yanğın söndürüldükdən sonra həmin yerə köpük verilməlidir. Kiçik sahələrdə baş vermiş yanğınların söndürülməsində bərk dənəvər maddələrdən (talk, zəy, boz cuqunun qırıntıları, quru qum, torpaq və s.) geniş tətbiq edilir, bunlar müəssisə və idarələrdəki yanğın lövhələrində saxlanılır. Yanğının sönməsi üçün dənəvər maddə yanan materialın səthinə bir necə sm-lik təbəqə halında səpilir.

Yanma zonasının mühitinə qarışan odsöndürmə vasitələri. Bu vasitələr yanma zonasının mühitinə qarışaraq orada oksigenin, qaz və ya buxarların qatılığını yanma dayanan həddə qədər azaltmaqla yanmanın qarşısını almağa imkan verir. Bu məqsədlə daha geniş tətbiq olunan odsöndürmə vasitələri karbon 4-oksid, azot su-buxarı, narın səpilən sudur.

Yanma reaksiyasını kimyəvi tormozlayan odsöndürmə vasitələri. Yanma zonasında yanma reaksiyasına fəal təsir edən odsöndürmə vasitələri kimi halogen əsaslı karbohidrogen tərkiblər işlədilir. Bu tərkiblərin əsasını bromlu etil təşkil edir, o, yanan səthi isladaraq yanma prosesini kəskin sürətdə tormozlayır. Bromlu etil özü asan alovlanan maye olduğuna görə odsöndürücü tərkiblərdə karbon 4 oksidə birgə işlədilir.

Kimyəvi mayelər yanma zonasında sürətlə buxarlanaraq havadan 3-9 dəfə ağır buxarlar əmələ gətirir. Bu da odsöndürücü buxarların yanma zamanında müəyyən müddətdə qalmasını təmin edir.