Nasiriddin tusiyning ijtimoiy-siyosiy qarashlari

NASIRIDDIN TUSIYNING IJTIMOIY-SIYOSIY QARASHLARI
Oripov Sarvarbek Saminjonovich, talaba
“Jahon tarixi” kafedrasi,
Farg`ona Davlat Universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada muallif XIII asrda yashab o'tgan Sharqning buyuk faylasufi
Nasiriddin Tusiyning hayoti va ijodi haqida to'xtalib, uning falsafiy qarashlari, ijtimoiy siyosiy masalalari yoritib berilgan.
Kalit so`zlar: teorema, kashfiyot, rasadxona, jamiyat, davlat, memorandum, astronomiya, byudjet, hokimiyat, adolat, boshqaruv.

SOCIO-POLITICAL VIEWS OF NASIRIDDIN TUSI
Oripov Sarvar Saminjonovich, student
Department of World History,
Fergana State University
Abstract: In the following article there is a discourse on the life and works of Nasiriddin Tusi, the great philosopher of the Orient who lived in the 13th century, his socio-political issues in his philosophical views are revealed. Included there, the activities of the scholar in the Maragha astronomical observatory, the tax system in the state administration, the issues of social stratification of rulers in the palace are analyzed.
Keywords: theorem, discovery, observatory, society, state, memorandum, astronomy ,budget, power, justice, administration.

ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ НАСИРИДДИНА ТУСИ
Арипов Сарвар Саминжонович, студент
Кафедра "Всемирная история", Ферганский государственный университет
Резюме. В данной статье расскрываются жизнь и творчество великого философа Востока Насириддина Туси, жившего в XIII-веке, освещени социальнополитические проблемы в его философских взглядах. В том числе, проанализированы деятельность мыслителя в астрономической обсерватории Марагы, вопросы налоговой системы в государственном управлении, социальной стратификации правителей во дворце.
Ключевые слова: теорема, изобретение, обсерватория, общество, государство, меморандум, астрономия, бюджет, власть, справедливость, управление.
XIII asrda yashab ijod etgan buyuk faylasuf Nosiriddin Tusiyning astronomiya, matematika, psixologik, mantiq, falsafa, ahloq va boshqa fanlar sohalariga bag`ishlangan 100 dan ortiq mukammal ilmiy asarlari mavjud bo`lib, ulardagi astronomiya va matematik saqlash tadqiqot va innovatsiyalarga tegishli qimmatga ega. Faylasuf olim bu sohada 20 dan ortiq miqdorda asar yozgan. Matematik asarlari faqat arab tilida, astronomiya va boshqa sohalardagi ilmiy ishlari esa ham arab ham fors tillarida yoziladi. Alloma 1248 yilda geometriya bag`ishlangan 14 qismdan iborat “Tahriri Eqlidis” (Euclid) asarini yozgan. Uch asar geometriyasi XIII asrgacha yozilgan barcha asarlarni o'zida qo'llagan asar sifatida fanda mashhur. Mutafakkir ushbu kitobda Pythagoras theoremasining 48 ta talqinini isbotlab bergan. Bugungi kunda mutafakkirning matematiklarning yutuqlari butun dunyoda e`tirof etilmoqda. Uch soha bo`yicha akademik Zohid Xalilov “Nasiriddin Tusiyning uzluksiz kattaliklar nazariyasi va sonlar nazariyasi haqidagi g`oyalari matematiklarning yanada rivojlanishi va zamonaviy matematiklarning tahlil qiymatlarining oʻchirish, differentsial va integral hisoblashning kashf qilinishiga katta taʼsir kursatib, muhim kashfiyotlarning rivojlanishida katta rol o`ynadi”[1], deb. takidlaydi.
Darhaqiqat, allomaning yuqori bilimga ega bo`lishi uning olimlar o'rtasida tez orada taniqli bo'ldi. N.Tusiy 30 yoshda bo`lganida Ko`histonda ismoiliylar hukmdori Nosiriddin Muxtaham uni saroyga taklif qiladi. 1235 yil esa faylasuf uni dunyoga tanilishiga olib kelgan asar “Akhloqi Nosiriy”ni yozib olib tugatadi. Ammo erksevar muallifning ushbu asaridan hukmdor g`azablanadi va uni qo`lga olib, tog`li qal’a Alamutga qamoqda saqlangan. Faylasuf bu erda 20 yildan ortiq vaqtga surgun etilgan shaxs kabi juda yomon sharoitda o'tirgan. Tusiyning ilm-fan bilan shug'ullanishga bo`lgan ishtiyoqini so`ndira olmaydi. Faylasufning bunday ahvolga tushib qolishiga manbalarda bir qancha sabablar aytilsada, hujjatlarda ko'pchiligi haqiqatga yaqin bo'lmay, asoslanmaganligini ko`rishimiz mumkin. Jumladan, Tusiyning o'zi bu haqida to'xtalib, ismoiliylar orasida yuqori intellektga ega bo`lgan ustozni uzoq bo`lsada, izlab topishga bo`lgan urinishlarini amalga oshmaganligidan afsusda buni etirof etadi [2].
1253 yilda Chingizxonning nevarasi Xulakuxon Yaqin Sharqqa harbiy yurish qilib, Alamut qal’asini zabt etadi va bu yerda qamoqda saklanayotgan N. Tusiy va boshqa olimlarni ozod qiladi. Besh yuz yillik Abbosiylar hukmronligi shu tariqa tugatiladi. Yangi davlat hukmdorlari “Elxon” asosida davlatni boshqarishlari tufayli davlat Elxoniylar davlati deb nomlandi. Ushba davlatning poytaxti Marog`a shahri bo`lgan bo`lsa, qadimgi va madaniy shahar sifatida Tabriz shahri poytaxtga aylantirildi [3]
Manbalarga kura, Tusiy mo`gullar hukmdori Xulakuxondan rasadxona binosini ko`rish uchun xazinadan mablag` ajratishni so`raydi. Ammo Xulakuxon birgina yulduzlar haqida ilmni o'rganish uchun rasadxonaga katta mablag' ajratish uchun hech qanday ahamiyatga ega emas deb javob beradi. Shunda olim xonga kechqurun askarlar uyquda bo`lgan vaqtida bir kishi tog` teppasiga chiqib, tepadan turib mis laganni tashlab yuborishini va bu haqida hech kim bilmasligini taklif qiladi. Mis lagan tog`dan dumalab tushganda uning tovushlari qoʻshinni birdan uyg`otib yuboradi va vahima soladi. Alloma xonga “Biz bu shovqin qayerdan paydo bo`lganini bilamiz, ammo qo‘shin buni bilishmaydi. Rasadxona esa bizga fazodagi o'zgarishlar haqida ma'lumot beradi va biz bu orqali har bir o'zgarishlar haqida xabar topib davlatimizda osoyishtalikni saqlaymiz”, deb hukmdorning ishonchini donolik bilan qo‘lga kiritishga muvaqqat bo`ladi. Xulokuxon uning so`zlariga ishonch hosil qilib, rasadxona qurish uchun 20 ming dinor ajratganligi haqidagi qiziqarli ma'lumotlar mavjud [4].