Nazorat savollari. Qaysi to`qimalar qo`zg`aluvchan to`qimaga taaluqli?

Nazorat savollari.

1.Qaysi to`qimalar qo`zg`aluvchan to`qimaga taaluqli?

2.To`qima qo`zg`alganda nima paydo bo`ladi?

3.Tinchlik patensialini ion tabiati qanday?

4.Qaysi to`qimalar qo`zg`aluvchanlikka ega?

5.Qaysi to`qimalar tasirchanlikka ega?

6.harakat potensialini kelib chiqishini ion mexanizmi qanday?

7.Cho`qqi potensiali qachon hosil bo`ladi?

8.Qaysi to`qima eng kam tinchlik potensialiga ega?

9.Qo`zg`alganda qaysi ion o`tkazuvchanligi tez oshadi?

10.Hujayra sirtida Na ni konsentratsiyasi pasayganda harakat potensiali qanday o`zgaradi?

Javoblar:

1.Nerv, muskul va bez

2.Qo`zg`alish berilganda tasirga javoban to`qimalarning xususiy (nerv to`qimasidan impulslarning o`tishi, mushakning qisqarishi,bezlarning shira ajratishi)va umumiy reaksiyalar (harakatpotensialining generatsiyasi,metabolitiko`zgarishi)bilan javob berishi orqali namoyon bo`ladi.

3. Tinchlikpotensialining kelib chiqish mexanizmi. Tinchlik potensiali tabiatini

tushuntirishda turli nazariyalarga murojaat etiladi. Bu muammo haqida hozirgi

tasavvurlami birinchi bolib, yaratganlardan biri V. Yu. Chagovesdir. U 1896-yilda

≪Bioelektrik jarayonlarining ion tabiati≫ haqidagi fikmi bayon qildi va shu

potensiallaming kelib chiqishini izohlash uchun elektrolitik dissotsiya nazariyasini

tatbiq etishga urinib ko'rdi. Keyinchalik Yu. Bernshteyn ≪Membrana-ion

nazariyasi≫ni o!g‘a surdi. Bu nazariyani A. Xodckin va A. Xaksli (1952-y.)

takomillashtirib, tajribalarida isbotlab berdilar. Hozirgi kunda bu nazariyani ko'pchilik

olimlare’tirofetadilar. Membrana-ion nazariyasiga muvofiq, potensiallar hujayraning

ichida va sirtida ≪K+, Na+, Cl≫ ionlari konsentratsiyasining har xilligidan va membrana

bu ionlaming turlicha o‘tkazuvchanIigidan kelib chiqadi.

Nerv va muskul hujayralarining sirtidagi suyuqlikka nisbatan protoplazmasida

kaliy ionlari 20-50 baravar ko‘proq, natriy ionlari 8-10 baravar kamroq va xlor

ionlari esa 50 baravar kamdir. Bu holatning sababi shundaki, hujayra membranasi

qo‘zg‘almagan paytida kaliy ionlarini yaxshi o‘tkazadi va aksincha natriy ionlarini

yomon o'tkazadi. Bu natriy va kaliy izotoplari yordamida o‘tkazilgan tajribada

isbotlangan.

Membrana potensialining kelib chiqish mexanizmim Bemshteyn-Xodchkin

nazariyasi bo‘yicha quyidagi model-tajribada ko'rib chiqamiz. Sun’iy yarim

o tkazuvchan membrana bilan ajratilgan idishning o‘ng yarmiga konsentrlangan

K2 C04 eritmasi to‘ldiriladi, chap yarmiga esa kamroq konsentratsiyali kaliy sulfat

eritmasi solinadi. Idishning ajratib turgan membrana teshiklari musbat zaryadli K1

ionlarini bemalol o'tkazadi, lekin manfiy zaryadli C04~ ionlarini o ‘tkazmaydi.

Konsentratsiya gradiyenti (tafovut) borligi sababli K* ionlari membrana orqali

idishning o ‘ng yarmidan chap yarmiga diffuzlanib bemalol o‘ta boshlaydi. Bunga

qarama-qarshi oMaroq, membrana orqali o‘ta olmagan manfiy zaryadli ionlar, ya’ni

SO / ionlar membranasining o‘ng yuzasida to'plana boshlaydi. Ular manfiy zaryadi

bilan K ionlarini elektrostatik yo‘l bilan ushlab turadi. Buning natijasida membrana

qutblanadi; uning ikki yuzasi o‘rtasidagi potensiallar farqi yuzaga chiqadi.

Membrana sirti va ichki tomonlarida K> ionlarining konsentratsiyasi farqi tinchlik

potensiali miqdorini belgilab beruvchi asosiy omil ekanligi hozirgi kunda ma’Ium.

Membrana orqali diffuz potensiallar farqi Nemstning quyidagi formulasi yordamida

hisoblab topiladi.

Tinchlik potensialining kelib chiqishida K* ionlari bilan birga Na" ionlari harn

ishtiroketadi. Hujayra sirtidagi suyuqlikdaNa* ionlari konsentratsiyasi ortiqroq boMib,

undan protoplazmaga difiliziyalanib o‘tadi. Tinchlik holatida membrana natriy ionlarini

juda kam o‘tkazganligidan Na* ionlarining diffuziyasijudaham qiyinlashgan bo‘ladi.

Shunga qaramay, Na* ionlari membrana orqali protoplazma ichidadiffuziyalanar ekan,

musbat zaryadlami olib kiradi, natijada K* ionlarining hujayradan diffuziyalanib

chiqishi tufayli vujudga keladigan tinchlik potensialining miqdori birmuncha

kamayadi.

4. Barcha hujayralar ta’sirlarga javoban flziologik tinch holatdan qo‘zg‘alish

ho!atigao‘taoladi. Lekin ≪qo‘zg‘aluvchan to‘qima!an> atamasi faqat nerv, mushak

va bez to‘qima!ariga nisbatan maxsus qo‘llaniladi, chunki bu to‘qimalarda qo‘zg‘alish

hujayra membranasi bo‘ylab tarqaladigan elektr impulsining yuzaga chiqishi bilan

birga davom etadi.

5.Nerv va muskul

6.Harakat potensiali vujudga kelishining ion mexanizmi. Qo‘zg‘aluvchan

membranalarda harakat potensiali vujudga kelishining sababi shuki, membrananing

ion o ‘tkazuvchanligi o‘zgaradi.

Yuqorida ko‘ribo‘tganimizdek, harakat potensiali kattaligining ortib borishi va

membrana zaryad belgisining o ‘zgarishi, hujayra ichiga natriy kirishi bilan

bogliqligmi birinchi bo‘lib, 1952-yilda A. Xodchkin, B. Kats va A Xakslilaro‘zlarining

harakat potensiali kelib chiqishini natriy nazariyasida kolrsatib berdilar. Hujayra

ta’sirlanganda membrana Na+ ionlari uchun o'tkazuvchanligi K* ionlariga nisbatan

taxminan 20 baravarortadi. Shu sababli tashqi eritmadan protoplazmaga oladigan

musbat zaryadli Na+ ionlarining oqimi tashqariga chiqayotgan K* ionlari oqimiga

nisbatan ancha ortib ketadi. Buning natijasida, membrana qayta zaryadlanadi: tashqi

yuzasi ichki yuzasiga nisbatan manfiy zaryadli bo‘lib qoladi. Hozir aytilgan ionlar

harakatidagi o‘zgarishIarharakat potensialiningegri chizigMda ko‘tariluvchi larmoq

shaklida q ay d qilinadi (depolyarizatsiya). Membrananing Na+ ionlariga

o‘tkazuvchanligi juda qisqa vaqt davom etadi. Shundan keyin, hujayra tiklanish

jarayoni ro‘y beradi, natijada membrana Na*ionlarini yanayomon o‘tkaza boshlaydi,

aksincha K* ionlarini yaxshiroq o‘tkaza boshlaydi.

Membrananing Na+ ionlarini kamroq o ‘tkazishiga olib keladigan jarayonlar