Övzu 1 Fövqəladə halların
Yüklə 152,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
O caqov H.O.
Nağıyev
N.T.
Muxtarov
R.M
•
- hadisələr iş yerindən, iş sahəsindən, mənzildən kənara yayılmır.
•
Obyekt - (səciyəli) hadisələr sənaye obyektində, bina və ya qurğu hüdudlarında məhdudlaşır.
•
Yerli - hadisələr ancaq yaşayış məntəqəsinin, təkcə bir şəhərin və ya kənd təsərrüfatı müəssisəsinin ərazisində özünü göstərir. •
rayonlarını, bütünlüklə şəhəri və onun ətraflarını əhatə edir.
•
Milli - miqyaslı fövqəladə hadisələr respublikanın xeyli ərazilərini əhatə edir, lakin dövlətin inzibati sərhədlərindən kənara çıxmayan hadisələrə deyilir.
• Qlobal - hadisələr isə bir ölkənin ərazisində məhdudlaşmır və qonşu dövlətlərin ərazilərinə də yayılır.
Təbii xarakterli fövqəladə vəziyyətlər Təbii fəlakətlər – insan iradəsinə tabe olmayan, təbiət qüvvələrinin hərəkəti nəticəsində qəflətən baş verən, çoxsaylı insan itkisi, böyük maddi zərər və başqa ağır nəticələrə səbəb olan faciəli təbii təzahür və ya proseslərdir.
Təbii fəlakətlərə zəlzələlər, vulkan püskürmələri, sellər, sürüşmələr, uçqunlar, daşqınlar, quraqlıqlar, qasırğalar, tufanlar, qar basqınları və uçqunları, uzun müddətli güclü yağışlar, güclü davamlı şaxtalar, genişmiqyaslı meşə və torf yanğınları aiddir. Bura həm də 1974- ci ildə Venesuella Konfransında epidemiyalar, epizootiyalar, epifitotiyalar, meşə və kənd təsərrüfatı zərərvericilərin kütləvi yayılması da daxil edilmişdir.
qəflətən baş verənlər (zəlzələlər, qasırğalar və s. );
uzunmüddətli davam edənlər(epidemiyalar, daşqınlar, epizootiyalar və s.).
Təbii fəlakətlər yaranma səbəblərinə görə də iki cür olurlar:
təbii amillərlə bağlı olanlar (vulkan püskürməsi, dəniz səviyyəsinin güclü ləngəri, güclü daşqınlar, qasırğalar, güclü hərarətli hava, buzlaşma və s.);
antropogen amillərlə bağlı olanlar (toz burulğanları, eroziya).
Bir çox təbii fəlakətlərin yaranması isə həm təbii, həm də antropogen amillərlə bağlı olur (yanğınlar, torpağın eroziyası, uçqunlar və s.).
)
Geoloji təhlükəli hadisələr (ekzogen geoloji təzahürlər)
4)
Dəniz hidroloji təhlükəli təzahürlər
5) Hidroloji təhlükəli təzahürlər
-
zəlzələlər
; -
vulkan püskürmələri.
- sürüşmələr;
-
sellər;
- qar uçqunları.
- tufanlar (9
-
10
bal); -
qasırğalar (12
- 15
bal);
- iri həcmli dolu;
4) Dəniz hidroloji təhlükəli hadisələr:
tropik siklonlar (tayfunlar);
sunamilər (qravitasiyalı dəniz dalğaları);
güclü dalğalar (5 bal və daha yüksək);
dəniz səviyyəsinin güclü ləngəri;
erkən buz örtüyü və ya hərəkətsiz qalın buz qatı;
gəmi və liman tikililərinin buzlaşması; sahil buzlarının qopması. 5) Hidroloji təhlükəli hadisələr:
suların yüksək səviyyəsi (daşqın, subasma); yeraltı suların daşqınları (əsasən buzlar əriyən vaxt);
yağış daşqınları;
maneə və əngəllər (çay mənsəbində xırda
buzların toplaşaraq sıxlıq yaratması);
suyun aşağı səviyyəsi;
6) İnsanların infeksion (yoluxucu) xəstəlikləri:
- epidemiyalar (insanların kütləvi şəkildə yoluxucu xəstəliklərə tutulması);
- ekzotik və xüsusi təhlükəli yoluxucu xəstəliklərin tək-tək təsadüf edilən halları.
Kənd təsərrüfatı heyvanlarının yoluxucu xəstəlikləri:
- epizootiya (heyvanların yoluxucu xəstəliklərinin geniş yayılması);
- enzootiya (müəyyən ərazidə heyvanlar arasında epidemiya);
Kənd təsərrüfatı bitkilərinin xəstəlik və zərərvericilərə məruz qalması:
- inkişaf edən epifitotiya (bitkilərin kütləvi xəstəlikləri);
-
bitki zərərvericilərinin kütləvi yayılması. GEOFĠZĠKĠ TƏHLÜKƏLĠ HADĠSƏLƏR Zəlzələ - ən çox dağıdıcı qüvvəyə malik, ağlasığmaz , idarə
olunmaz təbii fəlakətdir. Zəlzələ deyildikdə yeraltı təkan və yer qatının titrəmələri, yer qatının və yaxud mantiyanın üst qatlarının sürüşməsi və parçalanması nəticəsində, böyük məsafələrə elastik dalğavari ötürmələr başa düşülür. Zəlzələlər qəflətən yaranan və tez yayılan fövqəladə hallara aid olur. Bu zaman ərzində təxliyə və qabaqlayıcı tədbirlər görmək mümkün deyil.
Zəlzələlərin baş verdiyi mərkəzə onun fokusu və ya hipomərkəz deyilir. Hipomərkəzin yer səthinə olan proyeksiyasına zəlzələnin epimərkəzi deyilir. Epimərkəzdən müşahidə nöqtəsinədək olan məsafəyə epimərkəz məsafə deyilir.
ZƏLZƏLƏ DALĞALARININ YAYILMA SXEMĠ Seysmik dalğaların qüvvəsi epimərkəzdə daha yüksək olur. Yerin deformasiyası da məhz bu epimərkəz zonasında maksimuma çatır və tikintilərin dağılmasına səbəb olur. Epimərkəz sahəsində zəlzələlərin dağıdıcı qüvvəsi daha yüksək olduğu zonaya pleystoseyst sahəsi deyilir. Zəlzələ qüvvələri eyni olan nöqtələri birləşdirən xəttə izoseyst deyilir.
ZƏLZƏLƏNĠN ĠNTENSĠVLĠYĠNĠN AVROPA MAKROSEYSMĠK ġKALASI ĠLƏ ÖLÇÜLMƏSĠ
Zəlzələnin intensivliyi
yüngül titrəməsi ilə müəyyən edilir.
pəncərə ĢüĢələrində və suvaqlarda çatların əmələ gəlməsi, yatanların oyanması ilə müĢahidə olunur.
düĢür, suvaq parçaları tökülür. Binalar yüngül xəsarət alır.
7
MAKROSEYSMĠK ġKALASI ĠLƏ ÖLÇÜLMƏSĠ
Zəlzələnin intensivliyi
xəsarət dəyir.
əmələ gəlir. DaĢ binalar tamam dağılır, dəmir yol reyslərin əyilir.
çöküntülər. DaĢ binalar tamamilə dağılır.
12
VULKAN Vulkanların püskürməsi - yer kürəsinin bəzi regionları üçün tez-tez təkrarlanan hadisədir. Vulkanlar fəaliyyətdə olan, yatmış və sönmüş vulkanlara bölünürlər. Yer üzərində 522 fəaliyyətdə olan
vulkan qeydə alınıb və bunlardan 20-40- ı hər il püskürür. Ən çox vulkan Ġndoneziyada, Yaponiyada,
. Vulkanların püskürməsi zamanı əsas zədə yetirən faktorlar bunlardır: közərmiş lava, qazlar, tüstü, buxar, qaynar su, kül, dağ cisimlərinin qırıntıları, partlayış dalğası, lil və daş axınları.
VULKANLARIN PÜSKÜRMƏSĠNDƏN ZƏRƏRĠ AZALTMAQ YOLLARI Vulkanların püskürməsindən zərəri azaltmaq üçün onların
proqnozlaşdırmaq və lazım olan profilaktik tədbirlərin keçirilməsi lazımdır. Fəaliyyətdə olan vulkanların əksəriyyəti ―vulkanik ərazilərdə‖ yerləşən xüsusi stansiyalar tərəfindən daim müşahidə altında saxlanılır. Vulkanların püskürməsini proqnozlaşdırmaq üçün
tərtib edilir.
Əhalini vaxtında məlumatlandırmaqla, müdafiə və təxliyə tədbirlərinin aparılması ilə vulkanik püskürmələrin törətdiyi mümkün zərəri kəskin azaltmaq mümkündür.
-
vulkanın vəziyyətini daim
etmək;
-
təhlükəli ərazidən əhalinin vaxtında
;
-
müdafiə bəndlərinin
qurulması; -
lava və lil daşlı axınlarının axması
üçün xüsusi kanalların
tikilməsi; -
lavanın su ilə
;
-
yaralanmış insanlara ilk yardımın
göstərilməsi GEOLOJĠ TƏHLÜKƏLĠ TƏBĠĠ FƏLAKƏTLƏR Sürüşmə - adətən dağ yamaclarında olan torpağın eroziyadan, yaxud abraziyadan aĢınması, suyun dağın ətəklərinin yuması, yamacların titrəməsi və ya əlavə təsirə məruz qalması nəticəsində baĢ verən torpaq sürüĢməsindən ibarət hadisədir.
Sürüşmələrin sürəti saatda onlarca metrə çata bilir. Məsələn: 1990-cı ildə leysan yağışlardan fəallaşan sürüşmə Xəzər donanmasının hərbi Ģəhərciyində bir neçə binanı elə sürətlə dağıtmışdı ki, adamlar oradan çıxmağa imkan tapa bilməmişdilər.
Respublikamızda ən çox sürüşmələrin olduğu yer Bayıl zonasıdır.
Sürüşmələrin qarşısını alımaq üçün görülən tədbirlərdən ən vacibi həmin ərazilərdə çoxlu sayda ağacların əkilməsidir.
SELLƏR Sel – Çayların məcrası boyu özü ilə çoxlu (həcminin 10- 15% dən artıq) bərk material (qum, çınqıl) gətirən və sıxlığı suyunkundan 1,5-2 dəfə çox olan axındır.
20-40 sm olan dalğa Ģəkilində saniyədə 2030m sürətlə hərəkət edir və rast gəldiyi maneələrə hər kvadrat metrə onlarla ton güclə təsir göstərir.
növlərinə aid edilir. Sellərin 80-90% -i leysan mənĢəlidir.
QAR UÇQUNLARI Ocaqov H.O.
Nağıyev N.T. Muxtarov R.M
Nisbi hündürlüyü 20-40 m -dən çox, mailliyi 25 dərəcə olan sahələrdə baş verir. Qar uçqunlarının sürəti saniyədə onlarla metrə , həcmi milyon kub metrə çata bilir.
Quru
qar uçqunu, yaş
qar uçqununa nisbətən daha sürətlə hərəkət edir. Qar uçqunlarının əsas səbəbi qarın itensiv yağması və yamacların aşağı hissələrinin əriməsidir. Sutka ərzində qarın qalınlığı 30 sm-ə çatan
hallarda külli surətdə iri qar uçqunları təhlükəsi meydana çıxır.
Müdafiə üsulları qar yağmış hündürlükləri atəşə tutmaqdır .
METEOROLOJĠ XARAKTERLĠ TƏBĠĠ
Fırtına – Əsasən
9-11 bal arasında olub, böyük dalğaların əmələ gəlməsinə səbəb olur və güclü dağıdıcı gücə malikdir.
– Əsasən dolmuş buludlar arasında əmələ gəlir. Dairəvi şəkildə fırlanaraq Yer səthinə enir. Yer səthinə endiyi andan 30 m dərinliyində 40-
60 km məsafəni qət edə bilir. Qasırğalar sulu və alovlu
olurlar. Küləyin sürəti səs sürətindən böyük olur. Sürətləri 1200km/saat çata bilir. Qasırğaların dağıdıcı təsiri küləyin sürətilə, eləcə də tufan və leysan yağışları sayəsində törəyən yağışlarla müəyyən edilir. Sürəti 18 ballıq Boforton şkalası ilə ölçülür.
Tufan - Küləyin sürəti 0-dan səs sürətinə qədər ola bilir. 1946-cı ilə kimi 12 ballıq şkala ilə, 18 ballıq şkala ilə ölçülür. Tufanlar əsasən atmosferdə baş
DƏNĠZ HĠDROLOJĠ TƏHLÜKƏLĠ TƏZAHÜRLƏR Sunamilər - ən təhlükəli təbii dəniz hidroloji hadisəyə aid edilir, yapon dilindən “
kimi tərcümə olunur.
Sunami sualtı və sahilyanı zəlzələlər nəticəsində yaranan dəniz dalğalarının bir növüdür. Okeanın dibinin qalxması, enməsi zamanı sahildə qəflətən qeyri adi hündür ləpələr peyda olur.
Sunamilər torpağın tektonik hərəkətindən, sualtı
vulkanların püskürməsindən, okeanda böyük torpaq
hissələrinin çökməsindən , yeraltı
sürüşmələrdən yaranır.
HIDROLOJI TƏHLÜKƏLI TƏZAHÜRLƏR Daşqınlar, subasmalar - çaylarda, göllərdə, dənizlərdə su səviyyəsinin qalxması nəticəsində yerin xeyli ərazilərinin müvəqqəti olaraq su basmasıdır. Bütün fəlakətlər arasında təkrar olunma sayına görə, ərazinin əhatə dairəsinə görə və illik iqtisadi ziyanın həcminə görə daşqınlar ön yeri tutur.
Hidroloji proqnoz aparmaqla, daşqınları proqnoz etmək olar. Su basmiş sahələrdən və dəymiş ziyandan asılı olaraq daşqınlar kiçik, böyük, mühüm və faciəli olur.
su basır. Kiçik daşqınlar insan qurbanları və maddi itkilərlə əlaqədar deyil.
KƏND TƏSƏRRÜFATI BĠTKĠLƏRĠNĠN XƏSTƏLĠK VƏ ZƏRƏRVERĠCĠLƏRƏ MƏRUZ QALMASI Epifitotiya – bitki xəstəliklərinin yayılmasından ibarətdir. Bu xəstəliklərə təbiətdə geniş rast gəlinir. Bunlar: dənli bitkilərin pas xəstəliyi, çəltiyin göbələkcik xəstəliyi və s.
Müxtəlif kimyəvi maddələrdən düzgün istifadə edilməməsi nəticəsində də məhv ola və ya xəstəliklərə məruz qala bilər.
İnfeksion xəstəlik ocağı yaranarkən yoluxmuş ərazidə insanların, heyvanların və bitkilərin mühafizəsi üzrə tədbirlər müvafiq orqanlar tərəfindən, o cümlədən də dövlət sərhədlərində gömrükxanalar tərəfindən yerinə yetirilir.
TEXNOGEN XARAKTERLĠ FÖVQƏLADƏ HALLAR Bu halların əsas səbəbkarı insandır (90% qəzalar məsuliyyətsizliyin, səhlənkarlığın, həddən ziyadə istismarın nəticəsidə baş verir yaxud qəsdən törədilir).
nəticəsində əmələ gəlir:
-
qəzalar;
- yanğınlar; - partlayışlar.
zədələnməsi olub, insan həyatı üçün təhlükə yarada bilən istehsalat proseslərindəki pozulmalarla müşayiət olunur. Qəzalar kommunal-enerji şəbəkəsində, nəqliyyatda və istehsalat müəssisələrində baş verə bilər.
İstehsalatda baş verən qəzalar nəticəsində yanğınlar və partlayışlar baş verə bilər. Bunun nəticəsındə isə bina və tikililərin, qurğu, texnikaların dağılması, zədələnməsi, ərazinin suyun altında qalması, rabitə, elektrik və kommunal şəbəkədə zədələnmələr baş verə bilər. Partlayışlar zamanı zərbə dalğasının təsiri yalnız dağıntılara deyil, insan tələfatına da gətirib çıxarır.
propan) istifadə edildiyi sahələrdə baş verir. Bəzi kimyəvi maddələrin yanma prosesində zəhərli tüstü yaranır ki, bu da zəhərlənmələrə gətirib çıxarır.
TEXNOGEN XARAKTERLĠ FÖVQƏLADƏ HALLAR İri müəssisələrdə baş verən partlayışlar konstruksiyaların deformasiyası və dağılması, yanğınların əmələ gəlməsi, enerji sistemlərinin sıradan çıxması və zəhərli maddələrin ətraf mühitə yayılması ilə müşahidə olunur.
Ən ağır qəzalar yeraltı mədənlərdə kömür tozunun və təbii qazın partlanması nəticəsində baş verir. Belə partlayıĢlar adətən yanğın uçulma və insan tələfatı ilə nəticələnir.
TEXNOGEN XARAKTERLĠ FÖVQƏLADƏ
yaşayış məntəqələrində qəza vəziyyəti yaradır. Qəza və təbii fəlakət zamanı yanğınların yaranmasına əsas səbəblər tez alışan və ya partlıyıcı maddələrin dağılması, istixanaların partlaması, elektrik xətlərində qısaqapanma, bəzi kimyəvi maddələrin qarşılıqlı təsiri ola bilər. Yanğınların əmələ gəlməsinə başlıca səbəb həmin müəssisənin iş fəaliyətindən və binanın tikildiyi materiallardan asılıdır.
YANAN MADDƏ VƏ MATERĠALLARIN NÖVLƏRĠNƏ GÖRƏ YANĞINLARIN TƏSNĠFATI
sinfi yanğınlar — Bərk maddələrin yanması.
А1 — közərən bərk maddələrin yanması (kömür, kağız).
А2 — közərməyən bərk maddələrin yanması (plastik maddələr).
“B” sinfi yanğınlar — Mayelərin yanması.
B1 — Suda həll olunmayan mayelərin yanması
(benzin, efir yağı, neft).
B2 — Suda həll olunan mayelərin yanması (spirt, qliserin).
“C” sinfi yanğınlar — qazabənzər maddələrin yanması.
Məişət qazının, propanın və s. yanması.
“D” sinfi yanğınlar — metalların yanması.
—yüngül metalların yanması, qələvilər istisnma olunmaqla (alüminium, maqnezium və onların birləşmələri).
D2 — Qələvi metalların yanması (Natrium, kalium).
D3 — Metal birləşmələri olan maddələrin yanması (üzvümmetal birləşmələri).
“E” sinfi yanğınlar — Elektrik qurğuların yanması.
“F” sinfi yanğınlar —Radioaktiv maddələrinvə onların tullantılarının yanması.
YANAN MADDƏ VƏ MATERĠALLARIN NÖVLƏRĠNƏ GÖRƏ YANĞINLARIN TƏSNĠFATI FÖVQƏLADƏ HALLARIN SAYININ ARTMASINA SƏBƏB OLAN TEXNOGEN AMĠLLƏR
•
iqtisadiyyat sahələrində ən yeni təhlükəsiz texnologiyalaristifadə edilməməsi;
•
israfçıl texnologiyalardan istifadə olunması davam edir ki, bu zaman işlədilən təbii ehtiyatların 90%-dən çoxu zərərli istehsalat və məişət tullantıları kimi ətraf mühitə atılır. Eyni zamanda günəş enerjisi, geoterminal və külək enerjisi kimi ən ucuz və təhlükəsiz enerci növlərindən əməli olaraq, istifadə edilmir.
EKOLOJĠ XARAKTERLĠ FÖVQƏLADƏ HALLAR Litosferin (torpağın, yerin təkinin və səthinin) vəziyyətinin dəyiĢməsilə əlaqədar baĢ verən fövqəladə hadisələr
dəyiĢməsilə əlaqədar baĢ verən fövqəladə hadisələr
Hidrosferin (su mühitinin) vəziyyətinin dəyiĢməsilə əlaqədar baĢ verən fövqəladə hadisələr
baĢ verən fövqəladə hadisələr
SOSĠAL SĠYASĠ VƏ HƏRBĠ SĠYASĠ
1)
Əyalət
üzrə baş
verən
narazılıqlar
;
2)
Hərbi hissələrin,
hərbi
arsenalından
qarət
olunmuş
silahların
əhali
arasında
yayılması
;
3)
Təsadüfi atom
zərbəsinin
neytral
ərazilərdə
partlamasından əmələ
gələn
narazılıqlar
;
4)
Əhalinin hərbi
qornizonlara
hücumu
.
O
caqov H.O. Nağıyev
N.T.
Muxtarov
R.M
Yüklə 152,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|