O‘yinlarning bola hayotidagi ahamiyati

«Davlat» ertagi oddiy turmushga tegishli hodisalarni tasvirlovchi ertakdir. Ertakni o’qishga tayyorlash uchun ota-bobolarimiz atrofni, tabiatni, borliqni qanday tasavvur etishlari haqida suhbat o’tkaziladi. Bunday suhbat ertakdagi badiiy obrazlarni, ularning o’zaro munosabatlarini, xulq- atvorlari, xarakterlarini tug’ri tushunishga yordam beradi. «Davlat» ertagi matni ustida ishlash jarayonida bolalar «Dostonning xonadoni qanday hayot kechirar ekan?», «Nima uchun Davlatning xonadonidan ketishni istamaydi?» kabi savollarga javob topish orqali ertak qahramonlarini baholaydilar, ahil va inoq bo’lib, halol mehnat qilish lozim degan xulosaga keladilar.
Ertak o’stida ishlashda bolalarni ertakni o’qib berishga, balki uni aytib berishga o’rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og’zaki nutqni o’stiradi, bolalar nutqini yangi so’z va iboralar bilan boyitadi.
Bolalarni ertak tilidan erkin foydalanishga o’rgatish uchun ertak bilan birinchi tanishtirishda uni tarbiyachi aytib berishi mumkin.
Bola ertak mazmunini o’zlashtirib olgandan sung, uning tili ustida ishlashga alohida ahamiyat qaratilishi zarur. Ertak mazmunini qayta hikoyalashda, qaxramonlarga tavsif berishda bolalarning o’z nutqida til vositalaridan urinli foydalanish talab qilinadi. Til vositalaridan foydalanish uchun talab va vaziyat, ehtiyoj yaratish zarur.
Ertaklarda keltirilgan maqollar ustida ishlash, ularda ilgari surilayotgan g’oyalarni bolalar ongiga yetkazish, yod oldirish yo’li bilan bog’lanishli nutqni o’stirish, nutqning ta’sirchanligini oshirish lozim. Masalan, «Rostguy bola» ertagida bola o’z rostguyligi bilan podshoga ma’qul bo’lganligi hikoya qilingan. Ertak g’oyasiga mos xulosa esa «Boshingga qilich kelsa ham tug’ri gapir» maqoli bilan ifodalangan. Bolalar ushbu maqol mazmunini tushunib olishsa, o’zlari ham yuqoridagi kabi ertak tuzib, hikoya qilib berishlari mumkin.
Ertaklarni sahnalashtirish va atributlarni tayyorlash soya teatrlarini sahnalashtirish –qug’irchoq sahnalashtirishning o’ziga xos turlaridan hisoblanadi. Unda qug’irchoqlar emas balki shakllardan iborat uyinchoqlar uynaydi. Tomosha qiluvchilar sahna ruparasida o’tirib, ekranda yorug’lik orqali harakatlanayotgan soyalar: odamlar, hayvonlar va qushlar soyasini kurishi mumkin.
Soya teatrlarini sahnalashtirish uchun odam va xayvon soyalarini bolalarning o’zlari chizib, qirka oladilar. Bolalarga shakllarni boshlari dumlarini qkimirlatadigan qilishni o’rgatish kerak, buning uchun detallarni simlar bilan biriktirib, spiral holatda aylantirib quyiladi harakatlanuvchi qismlar qattiq simdan tayyorlanadi. Bunday o’yinchoqlarni shablon yordamida yoki o’zlari o’ylab, siluet chizadilar. Bolalar detallarni qirqib olganlaridan so’ng figuraga ko’zini yasash kerakligi taklif etiladi. Tarbiyachi ko’z urnini o’tkir asbob bilan teshib beradi, bolalar qalam yoki muykalam tayoqchasi bilan teshikchani kengaytiradi va yaltirok kogoz bilan kuzini elimlaydi. Bolalar elimga kora buyok aralashtirib kuzini chizib kuyishlari mumkin.
Teatrni kursatishlari uchun tarbiyachi ekranni yupka matodan yoki kalka qogozidan 2x1,5 metrli
ramkaga qoplama tayyorlaydi. Ishni
boshlash uchun 100 voltli lampa kerak Bo’uladi. Chiroq quti ichiga
joylashtiriladi, ichini qora rangga buyaladi. Tarang qilib qoplangan matoga qog’ozdan dekoratsiya jihozini applikatsiya qilib quyish mumkin. Bolalar o’uzlari tayyorlagan figuralarni ekranda kurib, shodliklari beqiyos bo’ladiki, ularning kichik shakllari mo’jiza bo’lib ko’rinadi. Soya teatrlarini saxnalashtirishni bolalarga kattalar quyib beradilar.
Avvalo karton yoki faner orqali ekran yasalib, ekranni yupka ok doka surp bilan tortib maxkamlanadi. Sungra xar bir gurux yoshiga mos ravishda ertakni tanlab uning kaxramonlarini kartonga tushirib, juda extiyotkorlik bilan kirkiladi. Keyin uni kora guash bilan buyaladi va kirkiladi. Sungra chirok, ya’ni yoruglik tushirib, saxnalashtirilgan ertak namoyish kilinadi. Stol teatrini saxdalashtirish. Stol teatrini saxnalashtirishning bir necha turi mavjud: birida pesa oddiy saxnada-pardasiz shirmada, boshka kutichaga uxshash saxnada (karton saxnalashtirish), uchinchisi yassi saxnalashtirishda, saxna ikki bulak kartondan kilinadi. Bu saxnalashtirishlardagi personajlarni kul bilan, tagliklar, sim va magnit orkali turlicha xarakat bajartiriladi. Shakllarning tuzilishi xam turlichadir.
Ish ertak yoki masal tanlashdan boshlanadi, sungra unga mos personajlar tayyorlanadi. Jonivorlar shakllarini bolalar badiiy kitoblardan kalkaga kuchirishlari mumkin. Kalkadagi rasmni nusxa kogoz yordamida ikkita ok kogozga tushiriladi. Bu rasmlarni rangli kalam bilan buyab, bittasini kartonga yopishtiriladi va kartonni shu rasm konturi buylab kirkiladi. Kartonning ikkinchi tomoniga ikkinchi rasm yopishtiriladi, shu bilan figura tayyor xisoblanadi. Shundan sung yarimta galtak va chup orkali balandligi 9-10 sm bulgan taglik tayyorlanadi. Chupning uchiga figura urnatiladi, galtak yikilib tushmasligi uchun uning tagiga doira kilib kirkilgan karton yopishtiriladi.
Saxna-shirma, figuraning tagligi kurinmasligi uchun butunlikda kilinadi. SHirmani buyash yoki unga rangli kogoz yopishtirish kerak. SHirmadan 20-22 sm oralik dekoratsiya urnatiladi. Agarda urmon, dala, daryo, toglarni tasvirlash lozim bulsa, muvofik keluvchi suratni topib, unga ok ramka kilish, rasmni kartonga yopishtirish kerak. Dekoratsiyani yarim doira shaklida egish xam mumkin. Saxna-shirma stol ustiga kuyiladi, uning orkasida esa figuralarni xarakatlantirila-digan va ular uchun gapiradigan bolalar turadi. Agarda pesa davomida dekoratsiya uzgarib turishi kerak bulsa, kitob sifatli kilib birlashtirilgan kartonga yopishtirilishi lozim.
Uning xar bir saxifasida bitta dekoratsiya buladi.
Agar kuyonni yasash kerak bulsa, avval butun figurani, sungra uning oldingi oyogini bir oz uzunrok yasab kirkib olinadi. Bu old oyokka sim utkaziladi. U mana shu sim vositasida boshkariladi. Tayyorlab kuyilgan old oyokka teshik kilinib ip utkaziladi, ipning bir uchi oyokka bir parcha kogoz bilan tutashtiriladi va ipning ikkinchi uchi figuradan utkazilib tarangrok kilib tortiladi va figuraning ich tomoniga yopishtirib kuyiladi. Kuyida ertak asosida stol saxnalashtirishi kaxramonlari namunalari berilgan:
Ertak kaxramonlarini, karton teatrini saxnalashtirish jixozlari. Karton teatrlarini saxnalashtirishda kartondan yasalgan yassi va xajmli o‘yinchoq shakllar ishtirok etadi. Bir tomonlama shakllar ip, sim va shu kabilar yordamida fakat bir tomonga xarakat kiladi. Karton teatrlarini saxnalashtirishda yukoridan turib ip, sim bilan boshkariladigan shakllar xam katnashadi, ular engil xarakat kiladilar, burila oladilar. Saxna uch bulak karton yoki fanerdan yasaladi. Saxnaning asosiy kismlari: orka devor, pol va oldi peshtokli devordir. Devorlarga ikki tomondan karton polosalar yopishtiriladi, bu polosalarga dekoratsiyalar osiladi. Dekoratsiyalarni ularning uzlaridan kattarok kartonga yopishtirish kerak, chunki ularda osgichlar kirkiladi. Pardaning rasmi xam uzidan kattarok kartonga yopishtiriladi, bu uni kutarish va tushirishga kulaydir. Kupgina spektakllar uchun xarakatlanuvchi dekoratsiyalar kerak buladi. Bunday dekoratsiya shakllarning tez xarakat kilayotganligini bildirish uchun kullaniladi. Xdrakatlanuvchi dekoratsiya 3-4 metrli kogoz lentadan ishlanib, orka devorga kilingan teshikdan utkaziladi va kerak vaktda tortib, xarakatga keltiriladi. Aytaylik, figura chap tomonga xarakat kildirilmokchi bulsa, dekoratsiya ung tomonga tortilib tez xarakat kilayotgandek tasavvur xosil kilinadi. Saxna boshkacha kurilishi xam mumkin, bunday xolda uning old kismi trilyajga uxshaydi. Unda peshtok-saxna oynasi kirkiladi. Bunday xolda oyna orkasida -3 sm oralikda ingichka dumalok chup urnatiladi. CHupni urnatishdan oldin unga 10 tacha sim aylanalar kirgizilib, ularga suriladigan pardaurnatiladi. Parda burma bulishi uchun kengrok bulishi kerak. Punktir bilan agarda ijrochilarning kulini yashirishning xojati bulmasa, olib tashlanishi oson 9-10 smli bulgan taxtacha kursatilgan. Saxna bunday kurilganda dekoratsiyalar kup kavatli parda kurinishiga ega buladi yoki karton doiraga joylashadi. Bu doira ingichka mixda aylanib, dekoratsiyani tezda almashtirish, ba’zi xollarda xarakatlanuvchi dekoratsiyani kursatish imkonini beradi. Dekoratsiyalarning tez almashishi uchun ularni kanselyariya nakolkasiga uxshash vertushkaga urnatiladi. Bu doira taxtaga urnatilgan bir bulak yugon simdir. Doira yoki vetushka orkasiga doka yoki tyul tortilgan uch ost ramkadan iborat parda joylanadi. Doka kuk yoki och kuk rangga buyaladi. Bunday tusikdan ijrochilar saxnani bemalol kurib tura oladilar va shakllarni ishonch bilan boshkara oladilar.
Paxmoq o‘yinchoq o‘yinchoq lar yordamida ertaklarni sahnalashtirish.
Paxmok o‘yinchoqlar yordamida ertaklarni saxnalashtirishning o’ziga xos
tomoni shundaki, kichkintoylar, ertak kaxramonlarining aynan uzini kuradilar. Personajlar paxmok ekranga yopishtiriladi. Ekran tayyorlash uchun balandligi 40 uzunligi 60 sm li kalin karton yoki faner ustiga paxmok gazlamasi yopishtiriladi. Personajlar ekranda mana shu paxmok orkali yopishtiriladi. Bolalar uchun muljallangan paxmok o‘yinchoq lar yordamida ertaklarni saxnalashtirish ertak ishtirokchilari, personajlar, dekoratsiyalar ertak matni, boshlovchi, ertakchi bobo yoki momolardan iborat buladi Paxmok o‘yinchoq lari yordamida ertaklarni saxnalashtirish uchun personajlar kuyidagicha tayyorlanadi: personajlar karton kogozdan kirkib olinadi va rangli buyokda, guashda buyaladi. Tayyor bulgan personajlar ertak matni bilan birga papkaga solib kuyiladi.
Quticha o‘yinchoq . o‘yinchoqning bosh kismi uchun turli-tuman kutichalarni moslashtirish mumkin (kaymokdan, sutdan bushagan kubik, silindr shaklidagi idishlar). Asosiysi unga bolaning kuli sigishi kerak. Mavzuga mos kutichalardan, detallarini esa turli ashyolardan kirkish va elimlash mumkin. Buning uchun bolalarga jixozlash uslubini kursatish kerak. Bolalar bilan shunday uyinchoklar rasmlarini kurib chikish yasashning ikki varianti mavjud: figuraning butun yoki bosh kismini aks ettirish.
Bunda bolalar kulga matodan yubka kiyib, mustakil tika oladilar. Kul barmoklari kuticha ichiga berkitilgan. Bunday o‘yinchoq lardan gapiruvchi o‘yinchoq kilish mumkin. Bolalarga ogzini kilish uchun tuynukcha kirkitttga. yordam berish kerak. Kutichaning ichidan tuynuk oldini kursatgich barmok bilan kimirlatsa, guyoki, o‘yinchoq gapirayotganday tuyuladi.
Sakrovchi uyinchoklar. Bunday saxnalashtirish kaxramonlarini yasash uchun dumalok rezina kerak buladi. Kogoz bulaklaridan kuyuk massa xosil kilish, rezina esa shu kuyuk massa ichida kolishi kerak. Bu kuyukadan xar-xil kaxramonlarning bosh kismini yasash mumkin. Bu uyinchokni yasashda kogoz, turli mato, paralon, sim, klyonka kerak buladi. Bolalar xayotini muxofaza kilish maksadida elektr simlar, tugnogich, skrepka, spitsa va xokazo shikastlantiruvchi asboblardan extiyot bulish zarur.