Mavzu. Zoopsixologiya va qiyosiy psixologiyaga kirish. Hayvonlar psixik faoliyatining umumiy tavsifi

---

26-27-mavzu. Zoopsixologiya va qiyosiy psixologiyaga kirish. Hayvonlar 
psixik faoliyatining umumiy tavsifi 
Reja: 
1. Zoopsixologiya fan sifatida tarkib topishi.
2. Hayvonlar xatti-harakatlarini o‗rganishdagi yondashuvlari. Bixeviorizm, 
etologiya.
3. Zoopsixologiya va qiyosiy psixologiyani Rossiyada o‗rganilishi (V.A.Vanger, 
N.N.Ladigina-Kots va boshqalar).
4. Tabiiy shart-sharoitlarni kuzatishda aniq ilmiy metodlarning turlicha ekanligi 
5.Zoopsixologiyada psixikani paydo bo‗lishi. Filogenezning bosqichlarida xatta-
harakatlarning paydo bo‗lishi.
6. Hayvonlar xatti-harakatlarini o‗rganish bosqichi. J.O.Lamettri, J.L. Byuffonning 
qarashlari.
7. Evolyutsion bilimlar nuqtai nazarida instinktlarni o‗rganish. (J.B.Lamark, 
K.F.Rule, Ch.Darvin).
8. Instinktlarga zamonaviy yondashuv. Instinktiv xatti-harakatlar.
9. Instinktiv xatti-harakatlarning ichki omillari. 
10. Instinktiv xatti-harakatlarning tashqi omili. Instinktiv xatti-harakatlarning 
psixik komponenti.
11. O‗rgatish. O‗rgatishning umumiy xarakteristikasi.
Tayanch iboralar: etologiya, zoobiologiya, zoologiya, videomateriallarni 
solishtirish, matematik modellashtirish, tekshirish usullari, Bixeviorizmб 
hayvonlarni fe‘l – atvori, afferent sintez, fikran qaror qabul, natijalar aktseptori, 
efferent sintez, shartsiz reflekslar, instinkt, noassotsiativ o‗rganishlar, assotiativ 
o‗rganishlar, kognitiv o‗rganishlar 
Hayvonlar organizmi tashqi muhit bilan munosabatda bo‗lish orqali o‗zini 
biologik 
motivatsiyalarini 
qondirishga 
qaratilgan 
xatti-harakatlarini 
zoopsixologiya, ekologiya fani o‗rganadi. Fanning asosiy tekshirish usullari: 
kuzatish, eksperiment, mini guruhlar, egizaklar, populyatsiyalarni o‗rganish. 
Fanning priedmetini hayvonlarni fe‘l – atvori tashkil etadi. 

---

 Geraklit Efess, Demokrit, Lukretsiy Kar, Plutarx asrlar, miloddan burun
hayvonlarni joni odamni jonidan farq qilmaydi deb, Sukrot, Aflotun jon tanadan 
ilgari paydo bo‗lgan deb hisoblashganlar Arastu jonni ikkiga bo‗lgan : aql joni va 
sezgi joni . Aql joni miyada , sezgi joni tanada joylashgan. Hayvonni aqli uni 
qo‗lga o‗rganish tezligidir. Foma Akvinskiy, Dekart hayvonlar bilan odam 
o‗rtasidagi farq odamni harakati uni tuzilishi va fuktsiyasiga bog‘liq bo‗lib, 
hayvonlarni harakati uni tuzilishi va funktsiyasiga bog‘liq bo‗lib, hayvonlarni 
harakati esa avtomatlashgan ongsiz harakatdir deb hisoblashgan. Reomyuro (1732) 
dastlabki etologik tekshiruvlarni hashoratlarda o‗tkazgan va yozib qoldirgan. 
Kyuve (1842) hayvon xatti-harakatlari turga bog‘liq belgi deb hisoblagan. Ingliz 
filosifi Mil etologiya so‗zini birnchi bo‗lib qo‗llagan bo‗lib, u ETOS (grekcha) 
odat, xulq ma‘nosini bildiradi. 1850 yili Rule zoobiologiya, 1857 yili esa zoologiya 
fanini maqsad va vazifalarini aniqlab ushbu so‗zni fanda ishlatadi. Darvin 1869 
yili o‗zini yozgan mashhur ―Tabiiy tanlanish yo‗l bilan turlarni paydo bo‗lishi‖ 
degan kitobida instinkt terminini ishlatdi. 1866 yili esa Gekkel fanda ekologiya 
so‗zini birinchi bo‗lib kiritgan. Zoopsixologiya (etologiya) fani ko‗p fanlarni 
birganlikdagi harakati tufayli rivojlangan. 
Zoolog-etologlar Xaynrot (1911), Uitmen (1918), Lorens (1957), Tinbergen 
(1969), Tembrok (1975) hozirgi paytda hayvonlardagi fazo va vaqt o‗rtasida ro‗y 
beradigan hayvonlarni xatti-harakatini, ularni sababiyligini uni hayvon va uni 
kelajagi uchun qay darajada zarurligini o‗rganishni asosiy vazifalaridan biri deb 
hisoblamoqda.
Fiziolog - etologlar Sechenov (1861), Pavlov (1903) Sherington (1902), 
Lobashev, Ponugaeva, Sheglova, Slonim (1985-1980), Vlikjanin (1990) hayvonlar 
xulq - atvorini fiziologiya nuqtai nazaridan o‗rganigan va bu sohada ilmiy ishlar 
qilinmoqda Vlikjaninni laboratoriyasi (Rossiyya), Garkaviy laboratoriyasi 
(Latviya), Rossiya chorvachilik institutida ( Safronov, Galpern va boshqa 
Belorusiya veterinariya ilmiy-tekshirish instituda va boshqa joylar). Psixolog-
etologlar: Veber, Vagner, Uitmen, Fabri va boshqalar hayvonlar fe‘l-atvorini 
psixologik usullar orqali tekshirishga harakat qilishgan. 

---

Yangi tekshirish usullari: videomateriallarni solishtirish. Matematik 
modellashtirish, radio va teleapparatlarni hayvonlarga o‗rnatib to‗xtovsiz asbob- 
uskunalar yordamida yozib olish.