Qarluqlar, O‘g‘uzlar, Tohiriylar

Tema: Bronza da'wiri Chust ma'deniyati
Joba:
I.Kirisiw
II.Tiykarg'ı bo'lim
2.1. Bronza dáwiri arxeologiyalıq mádeniyatı, xojaligi hám turmısı.
2.2. Miynet quralları hám xojalıq turmısı
2.3. Chust madeniyatının estelikleri.
III.Juwmaq
IV.Paydalang'ıan a'debiyat
Bronza dáwiri b.e.sh. 3 miñinshi jıllardı öz ishine aladı. Bronza-bul mis penen bronzanın aralaspası. Bronza misqa qaraganda qattı metall, onnan islengen qural-jaraqlar misqa qaraganda shidamli bolip keledi. Bronza ásiri metalshılıq dáwirinin jana basqishi bolip, ol adamzat jámiyetinin rawajlanıwında úlken ózgerislerdi payda etedi.
Chust ma'deniyatınin' topografiyaliq kartada jaylasqan ornı
Orta Aziyada bronza ásiri bronzadan qural-úskeneler islew menen birge, atalıq basqargan xojalıqlar, patriarxal shañaraq qatnasıqtıń payda boliwi, diyqanshiliqtan sharwashılıqtıń bóliniwi menen belgili. Áyyemgi civilizaciyanın payda bola baslawi, mülklik teńsizliktiń kelip shigiwi, qawimler arasında etno-mádeniy baylanıslardıń kúsheyiwi menen belgilenedi.
Sharwashılıqtan derek beriwshi tasqa oyip sizilgan suwret
Bronza dáwiri arxeologiyalıq mádeniyatı, xojaligi hám turmısı.
Metallardı eritiw, gúlalshiliq, tasta qayta islew, toqimashılıq, qurilis jumisları ósip, jámiyette ózgerisler payda boladı. Monumental arxitekturaliq qurilislar salınadı, músinler (terrakotalar) islenedi hám zergershilik isleri de rawajlanadi. Qubla Türkmenstanda bronza dáwiri mádeniyati Anov III basqishi menen belgilenip ol úsh dáwirge bólinedi. 1.Ayyemgi (erte) bronza. 2. Rawajlangan bronza. 3. Songi bronza. Áyyemgi (erte) bronza basqıshina (Namazgax IV b.e.sh. 2750-2300-jillar), rawajlangan bronza (Namazgax V b.e.sh. 2300-1850-jillar) hám songi bronza basqishina (Namazgax VI. b.e.sh. 1850-1100-jillar) tiyisli makan jayları kiredi.
Ayyemgi Margiana hám Baqtriyada erte proto-qalalar kelip shigadi. Máselen, Gonur, Togolok, Sapalli, Jarqutan, Dashli, Sarazm hám tagi basqa qala civilizaciya orayları belgili. Bulardın materiallıq madeniyatı óz ara uqsas bolgani ushin, alımlar olardı ayriqsha Baqtriya-Margiana arxeologiyalıq kompleksi dep ataydı. Bul arxeologiyalıq komplekstin kelip shigiwina tek qubla Türkmenstan mådeniyatı gana emes, al Hindstandağı Xarappa civilizaciyası, Iran, Awganstan etnosları menen de baylanısı, olardın bul aymaqqa kelip aralasıwı boladı.
Gonur, Togolok, Sapalli, Jarqutan, Dashli, Sarazm hám tagi basqa qala civilizaciya orayları
Rawajlangan bronza basqıshinda turaq jaylardın kólemi úlkeyedi. Jay-bólmeler tártip penen salınıp, jaylar ortasınan kósheler ótedi. Altıntepada birneshe úylerdiń payda boliwina qaraganda, qala xalqının birneshe toparga bólinip jasaganınan derek beredi. Altıntepadagi diniy sıyınıw orni qayta quriladi, onin minaralarınıf biyikligi hám bólmenin maydanı keńeyedi. Jaydın sıyınatugin bólmesinin birinen ishimlik saqlanatugin idis tabıladı. Bir bólmede muqaddes ot janıp turgan. Bul jerde de juldız belgiler ushirasadı. Songi bronza basqishinda, buringi úlken kólemli jaylar, kishi mákanlarga aylanadi. Usi dáwirde Altıntepani adamlar taslap ketedi.
Chust ma'deniyatına tiyisli Altıntepa esteligi
Miynet quralları hám xojalıg'ı turmısı

Chustlilar diyqanshiliq hám sharwawiliq penen shugullangan. Diyqanshiliqta arpa, biyday hám basqa dánli ósimliklerdi jetistirgen. Bul jerde suwgarilatugin diyqanshiliqqa tiykarlanbagan. Sharwashiliqta qara mal, qoy, eshki baqqan. Dárya hám kól boyında jasagan xalıqlar balıqshiliq penen de shugullangan. Chustlılarda bronzani qayta islew, olardan miynet qurallar tayarlaw jaqsi rawajlangan. Dalvarzintepa esteliginen b.e.sh IX ásirge tiyisli temir buyım úlgisi tawıp úyrenilgen bolsa da, Ferganalılarda temir metallurgiyası payda bolgan degen juwmaq jasawga bolmaydı. Tastan miynet quralların sogiw oz ahmiyetin jogaltpaydı. Chustlılardın gúlal buyımları qoldan jasalgan. Olarda bul dáwirge tiyisli gúzeshilik sharxında jasalgan gúlal buyımlar ushiraydı. Gülal buyımlarının astı domalaq formada bolip, olardıń kópshiliginin átirapina túrli nagıslar salingan.

Ekinshi túrdegi mákan-jaylar eki bólekten ibarat bolip, bunday estelikler toparına Chust esteligin kirgiziw mumkin. Mákan- jaydın arqa-batis bólegi 1,5 ga qorganiw sistemasın quraydı, qalgan tiykargi bólegi bolsa qorganiw sistemasına iye emes. Kishi mákan-jaylar birneshe bólmeden ibarat turaq jaylardan quralgan. Olar diyqanlardı ülken patriarxal shanaragi jasaytugin mánzil bolgan degen juwmaqqa keliw mumkin.
Chust esteligin kiriwshi Kishi mákan-jaylar
Chust madeniyatınıń estelikleri.
B.e.sh. II min jıllıqtıń sonğı shereginde oypatlıq aymağında, atap aytqanda, Andijanda Chust mádeniyatına tiyisli måkanlar keń tarqaladı. Bügingi künge kelip 80 nen artıq sonday estelikler anıqlangan. Olar arasında en irileri: Dalvarzin 25 gektar, Ashqaltőbe 13 gektar (Andijan wálayatı), Chust 4 gektar (Namangan wálayatı). Bul mådeniyat wákilleri urbanizaciya proceslerinin payda boliwi jolında dáslepki qådemlerdi qoygan hám dáslepki mámleketshiliktın belgilerin rawajlandıradı.
Házirgi kúnde Chust madeniyatında 3 túrdegi jasaw orınları qazılğan:

• qosqa uqsas jeńil úyler;
• jer tóleler;
• gerbish paqsadan islengen úyler.

Házirde Chust mádeniyatınıń ózine tán jergilikli ózgeshelikleri hám qońsılas aymaqlar [Tashkent oazisindegi Burawluq (Búrgenli)] mádeniyatı, Qubla Ózbekstannıń Kúshiktóbe mádeniyatı menen baylanısları (B. X. Matboboev) úyrenilip atır.
B.X Matboboev basshılıg'ındag'ı ekspeditsiya
1.Úlkenov J., Sagdullayev A. Orta Aziya arxeologiyası.- T., 1990.
2. Sagdullayev A. Áyyemgi Orta Aziya tariyxı.- T., 2004.
3. Eshov B. J. Áyyemgi Orta Aziyanıń qalaları tariyxı.- T., 2006.
4 Askarov A. Sapallitepa.- T., 1975.
Elektronderekler:
1. www.history.ru
2. www.natura.com
3. www.archaelogy.ru
4. www.archaelogy.com
Paydalanılg'an a'debiyatlar