Qitishda fizikaning tabiiy fanlar bilan fanlararo integratsiyasini amalga oshirish metodikasi

---

FIZIKA O'QITISHDA FIZIKANING TABIIY FANLAR BILAN 
FANLARARO INTEGRATSIYASINI AMALGA OSHIRISH METODIKASI 
 
Tugalov Farxod Qarshiboyevich - p.f.b.f.d.(PhD), dots.v.b. 
Jizzax davlat pedagogika instituti
 
Tayanch so'zlar: tabiiy fanlar, tadqiqot, metod, fanlararo aloqalar, 
integratsiya, fanlararo integratsiya. 
Ключевые слова: естественные науки, исследование, метод, 
междисциплинарные связи, интеграция, междисциплинарная интеграция. 
Key words: natural sciences, research, method, interdisciplinary 
connections, integration, interdisciplinary integration. 
Respublikamizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy sohalardagi 
islohotlar, bitiruvchilarning kasbiy muammolarni hal qilishga tayyorligiga 
qo'yiladigan talablarni o'zgartirish, bozor munosabatlari sharoitida yangi muhitga 
moslashish muammolari, mavjud ko'nikmalar va ijtimoiy ahamiyatga ega 
fazilatlar, nostandart vaziyatlarda qaror qabul qilish qobiliyati va boshqa 
xususiyatlarning shakllanishiga
olib keladi. 
Bunday sharoitda integratsiya talabalarning olamga yaxlit nuqtai nazarini 
shakllantirish, hodisa va jarayonlarning chuqur aloqalarini tushunish, talabalarni 
kundalik hayotning murakkab muammolarini
hal qilishga tayyorlashning muhim 
vositasidir. Shuning uchun, fizika va astronomiya bakalavriat ta’lim yo’nalishi 
talabalarini maqsadli tayyorlash tizimini yaratishda fizika o‘qitishda fanlararo 
integratsiyani amalga oshirish uchun ehtiyoj bor. 
O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan 
tasdiqlangan 60110700-Fizika va astronomiya bakalavriat ta’lim yo’nalishi uchun 
ishlab chiqilgan malaka talablarida bakalavrlar kasbiy faoliyatlarining turlari, 

---

kasbiy vazifalari, kasbiy kompetensiyalariga qo’yiladigan talablar pedagog 
kadrlarni tayyorlash jarayonini takomillashtirishga qaratilgan [1]. 
Hozirgi kunda ta’lim jarayonida fanlararo aloqalarni an’anaviy shaklda 
amalga oshirish yetarli darajada emas, fanlararo integratsiya nafaqat axborot 
jihatida, balki faoliyatda ham amalga oshirilishi kerak. 
Ushbu maqola fizikaning boshqa tabiatshunoslik fanlari bilan fanlararo 
integratsiyasini amalga oshirish yo'llari, shakllari va xususiyatlarini ochib berishga 
qaratilgan. 
Fanlararo aloqalar fanlararo aloqalarning o`quv jarayonidagi aksi sifatida 
qaralishi kerak, ular quyidagicha ifodalanadi: 
- bir ob'ektni turli fanlar tomonidan har tomonlama o'rganish; 
- bir fanning metodlarini boshqa fanlar ob’ektlarini o‘rganishda qo‘llash; 
- turli ilmiy sohalarda bir xil tushunchalar, qonunlar, nazariyalardan 
foydalanish; 
- yangi ilmiy nazariyalar, ma’lumotlar, asbob-uskunalar, texnologiyalarni 
integratsiyalashgan asosda ishlab chiqish. 
Fanlararo aloqalarni amalga oshirishning qayd etilgan yo`llariga muvofiq 
o`quv amaliyotida fanlararo aloqalar ham o`rnatiladi. 
O‘quv fanlari o‘rtasidagi bog‘lanish zarurati ta’limning didaktik tamoyillari, 
tarbiyaviy vazifalari, ta’limning hayot bilan bog‘liqligi, talabalarni amaliy 
faoliyatga tayyorlash bilan bog‘liq [2]. 
Ta'lim jarayonida fanlararo aloqalarni amalga oshirishning ko'plab usullari 
mavjud: 
- turli xil o'quv fanlaridan aniq ma’lumotlarni qisman ko'rib chiqish; 
- fanlararo xususiyatdagi ta'lim muammolari va muammoli vaziyatlarni 
belgilash, fanlararo loyihalarni amalga oshirish; 
- bilimlarni bir fandan boshqasiga o'tkazishni ta'minlaydigan umumiy ta'lim 
va umumlashtirilgan ko'nikmalarni shakllantirish; 
- fanlararo mazmundagi masalalarni yechish; 
- yaxlit va kompleks darslarni o‘tkazish; 

---

- integratsiyalashgan kurslarni (ixtiyoriy, tanlov, fakultativ va boshqalar) 
joriy etish. 
Bugungi zamonaviy chuqur integratsiyalashgan davrda fanlararo integratsiya 
zamonaviy umumta’lim maktablarida o'quvchilarni hayotga tayyorlashga 
qaratilgan. Buni quyidagi usullarda amalga oshirish mumkin: 
- alohida fanlarni o'rganish jarayonida - tushunchalar o'zaro bog'liqligi orqali 
yoki bir fan bo'yicha bilimga tayangan holda, fanlararo masalalarni yechishda yoki 
fanlararo laboratoriya ishlarini bajarishda; 
- integratsiyalashgan fanlarni o'rganish jarayonida ("Atrofdagi dunyo", 
"Tabiatshunoslik", integratsiyalangan tanlov fanlar, tanlov fanlari). 
Fizika fanining boshqa fanlar bilan integratsiyalashuvining o‘ziga xosligini 
o‘quv fanining mazmunini, integratsiyani amalga oshirishda metodistlar tomonidan 
tavsiya etilgan shakllar, metodlar va o‘quv qo‘llanmalarini tahlil qilish orqali 
aniqlash mumkin. Fizika fani mazmuni bilan boshqa tabiiy fanlar mazmuni 
o`rtasidagi bog`liqliklarni tahlil qilish quyidagilarni belgilaydi. Fizika fani boshqa 
tabiiy fanlar bilan ham, ijtimoiy, gumanitar, matematika va texnologiya bilan ham 
deyarli barcha aloqa turlariga ega. 
Fizika va kimyo o'qitish o'rtasidagi bog'liqlik (kimyo bo'limi - fizik kimyo - 
mohiyatiga ko'ra, asosan, fizik bilimlar), asosan konseptual - atom va uning 
tuzilishi, ko'plab umumiy miqdorlar - moddaning miqdori, molyar massasi va 
boshqalar kimyoda fizikaga qaraganda ertaroq o'rganiladi, moddaning elektron 
tuzilishi, elektr zaryadlarining o'zaro ta'siri, elektroliz - fizikani o'rganish 
jarayonida qaraladi.
Fizika va kimyo kurslari bir-biri bilan chambarchas bog'liq - 
bir fan bo'yicha o'rganila boshlagan narsa boshqasida davom etadi, keyin esa 
birinchisida yana chuqurlashadi (atomning tuzilishi, davriy sistemasi). 
Biologiya (botanika va zoologiya) fanlarini o‘rganishda talabalar harorat, 
yorug‘lik, namlik va boshqalar, gazlar, suyuqliklar va qattiq jismlar xossalarining 
namoyon bo'lishini, kapillyar hodisalarni, diffuziyani ko'rib chiqish orqali, tarozi, 
lupa, mikroskop va boshqa asboblardan foydalanishning dastlabki ko'nikmalarini 
egallaydilar. Fizik bilimlar talabalarga elektr zaryadlari va elektr maydonining 

---

hujayralar hayotidagi rolini yaxshiroq tushunishga imkon beradi. Fanlararo 
aloqalar - biologiyada fizika bilimlaridan foydalanish qoida tariqasida, faktlar 
darajasida o'rnatiladi. 
Geografiyani o'rganish boshqa tabiiy fanlarga ham murojaat qilishni talab 
qiladi - suv ob'ektlarining (sun'iy va tabiiy) iqlim va mikroiqlimga ta'siri, ob-havo 
hodisalari asosan fizik bilimlar bo'lib, issiqlik sig'imi, atmosfera bosimi, bug'lanish, 
kondensatsiya, konveksiya tushunchalari va boshqalar bilan bog'liq. 
Astronomiya o’qitishda fizik bilimlarga tayanilgan holda astronomik 
kuzatishlar va nazariy qonuniyatlar o’rganiladi. Jumladan osmon jismlarining 
sutkalik va yillik ko’rinma harakatini kuzatish jarayonida uning sutkalik gorizontal 
va yillik paralakslari, osmon jismlarigacha bo’lgan masofa, o’lchami, zichligi, 
temperatura, yorqinliklarini aniqlashda fizik bilimlarga tayaniladi. Osmon 
yoritkichlarining tarkibiy qismini ularning nurlanish spektrlarini tahlil qilish orqali 
aniqlash mumkin. Fizika va astronomiya rivoji natijasida oraliq fan sifatida 
astrofizika shakllandi. 
Ekologik muammolar ko'p tarmoqli - ular barcha tabiatshunoslik fanlarida 
ko'rib chiqiladi va ularni hal qilish yo'llarini izlashda birlashtiriladi. 
Fizika o`qitishning eng muhim vazifalaridan biri talabalarda olamning ilmiy 
manzarasining bir qismi bo`lgan olamning hozirgi zamon fizik manzarasi
haqidagi 
tasavvurlarini shakllantirishdir. Olamning zamonaviy ilmiy manzarasi haqidagi 
g'oyalarni faqat fanlararo asosda shakllantirish mumkin, chunki har bir fan ushbu 
muammoni hal qilishga hissa qo'shadi [3]. 
Ta’lim jarayonidagi
mavjud amaliy tajribani tahlil qilish fizika va boshqa 
fanlar o’rtasidagi aloqalarni amalga oshirishning quyidagi asosiy shakllarini ajratib 
ko’rsatishga imkon beradi [4]:
- an'anaviy darsda mavzuni o'rganish yoki mustahkamlash jarayonida fizik 
hodisalar va qonuniyatlarning biologik, kimyoviy va boshqa hodisalar bilan 
aloqasini ochib berish; 
- integratsiyalashgan darslarda tabiiy fanlarning o’zaro bog’liqligini ochib 
berish; 

---

- fizika fanidan amaliy ishlarni bajarishda (masalalar yechish, tajribalar 
bajarish, loyihalash) talabalarning boshqa fanlarni o‘rganishda olgan bilim va 
ko‘nikmalarini ushbu bilimlarning umumiyligini hisobga olgan holda foydalanish; 
- kompleks ekskursiyalarni o'tkazish; 
- murakkab xususiyatdagi darsdan tashqari mashg'ulotlarni o'tkazish 
(talabalarning ikki va undan ortiq fanlar bo‘yicha bilimlaridan foydalanadigan 
to‘garaklar ishini tashkil etish, anjumanlar, kechalar o‘tkazish). 
Bu nomlangan shakllar fanlararo integratsiyaning metodlari va vositalari 
majmuini belgilaydi - boshqa fanlar
ma’lumotlaridan foydalangan holda suhbat 
yoki hikoya, talabalarning ma’ruzalari, videoroliklar, fanlararo masalalarni 
yechish, fanlararo mazmundagi topshiriqlar, laboratoriya ishlari, fanlararo 
loyihalar, o'yin metodlari (fanlararo viktorinalar, musobaqalar o’tkazishda) va 
boshqalar. 
Fizikaning boshqa fanlar bilan integratsiyalashuvining o‘ziga xos jihati 
shundaki, aksariyat hollarda fizika boshqa tabiatshunoslik fanlarida o'rganish 
ob'ektlarining jarayonlari va xususiyatlarini tushuntirish uchun asos bo'lib xizmat 
qiladi,
fanlararo muammolarni hal qilish va hokazo, ya'ni bu vosita, axborot asosi 
bo'lib, o'qituvchining vazifasini yengillashtiradi - uning o'zi yoki talabalar 
yordamida fizikadan olingan bilimlarni boshqa fanlarda qo‘llashni ko‘rsatadi.
Fizika-fan kabi, fizika-predmet ham boshqa fanlarga
o'ziga xos umumlashtirilgan 
ko'nikmalar - eksperimental, tadqiqot, muammolarni hal qilish, o'lchash va 
boshqalarni beradi va ular bilan umumiy usullardan - umumiy o'quv faoliyatidan 
foydalanadi. Bu shuni anglatadiki, fizikada integrativ aloqalarni amalga oshirishda 
boshqa fanlar ma’lumotlaridan foydalaniladi, lekin talabalar boshqa fanlarda 
qisman duch kelgan fizikaga tanish bo'lgan metodlar va usullardan foydalaniladi.
Shunday qilib, fizika fanlararo muammolarni hal qilish uchun axborot asosini 
tayyorlaydi, shuningdek, umumlashtirilgan ko'nikmalar yoki harakatlarni qo'llash 
haqidagi bilimlarni chuqurlashtiradi va kengaytiradi, talabalarni ularni amalga 
oshirish tajribasi bilan qurollantiradi. Bu fizikaning boshqa tabiiy fanlar bilan 
fanlararo integratsiyalashuvining o‘ziga xos xususiyatlari hisoblanadi. 

---

Fanlararo integratsiyani amalga oshirish borasidagi ishlar tizimli, doimiy, 
maqsadli va barcha tabiiy fanlar uchun umumiy bo‘lishi muhim ahamiyatga ega.