«Qutadg‘u bilig»

«Qutadg‘u bilig»

«Qutadg‘u bilig» – qut (saodat, baxt) keltiruvchi bilim demakdir. Bu asarning maydonga kelishi nihoyatda kuchli hayotiy zarurat va ma’naviy ehtiyoj bilan bog‘liq. Ijtimoiy- siyosiy maydonda arablar hukmronligining yemirilishi va mahalliy mustaqil davlatlarning qaror topishi uning ma’naviy asoslarining ham yangilanishi va mustahkamligini taqozo etar edi. U o‘sha paytdagi Qoraxoniylar davlatining falsafiy-axloqiy yo‘riqnomasi sifatida paydo bo‘lgan. Adib asarida turkiy xalqning badiiy-estetik tafakkurining kuchi va qudratini ko‘rsatib bera olgan. Asar voqealari unchalik murakkab emas. Ular ramziy qahramonlarning hayotiy faoliyati va ularning o‘zaro suhbatlari asosiga qurilgan. Siz yuqorida dostondan olingan parchalar bilan tanishdingiz. Ulardan ma’lum bo‘ldiki, Kuntug‘di degan podsho o‘z adolati, qonun ustuvorligi, yurt osoyishtaligi, farovonlikni ta’minlagani bilan shuhrat qozonadi. Oyto‘ldi degan yana bir donishmand yigit bu ovozalarni eshitib, elig huzuriga xizmat uchun keladi. Ular birgalikda mamlakatni boshqarib, budun – xalqni idora qila boshlashadi. Mamlakatning daxlsizligi, uning ravnaqi faqat budun bilandir. Xalqning qanday bo‘lishi mamlakat boshlig‘iga to‘la bog‘liqdir.

«Qutadg‘u bilig»da mamlakat boshlig‘i – hukmdor «elig» yoki «bek» deb yuritiladi. Alohida ta’kidlash joizki, qadimgi turklarda vatan tushunchasi shu vatanga mansub xalq bilan birga tasavvur etilgan. Ushbu tushuncha «el» so‘zi bilan ifodalanadi. Bu so‘z faqat xalqni emas, balki mamlakat, o‘lka, davlat (saltanat), yurt tushunchalarini ham ifodalaydi. Uning «kun» so‘zi bilan birga kelishi «el-u xalq», «yurt», «mamlakat», «vatan» tushunchalariga teng keladi. Asarda to‘rtta yetakchi qahramon bor:
Kuntug‘di – elig (hukmdor) – Adolat timsoli.
Oyto‘ldi – vazir – Davlat timsoli.
O‘gdulmish – vazirning o‘g‘li (otasining vafotidan keyin
vazir) – Aql timsoli.
O‘zg‘urmish – Oyto‘ldining uzoq qarindoshi, zohid –
Qanoat (ofiyat) timsoli. Ularning har biri ramziy tarzda adolat, davlat, aql va ofiyat (qanoat)ni aks ettiradi. Ayni paytda asarda ular muayyan lavozim egasi sifatida ko‘rinadi. Asar qahramonlarning o‘zaro suhbati asosiga qurilgan. Yusuf Xos Hojib tasvirida Kuntug‘di «qilmishlari to‘g‘ri, fe’l-u raftori rost, tili chin, yetuk, ko‘zi va ko‘ngli boy, bilimli, zakovatli, hushyor, yomonlarga misli bir olov edi». Oyto‘ldi – vazir, ayni paytda Davlat ramzi. Uning fe’l-atvorida barcha ezgu xislatlar mujassam. Shunga qaramay, davlat alohida e’tiborni ham talab qildi. Yusuf Xos Hojib bunday mulohazalarni o‘z qahramonlarini so‘zlatish orqali ko‘rsatib beradi. Oyto‘ldining ham, Kuntug‘dining ham o‘z tabiatlarini, asl mohiyatini ramziy detal va xatti-harakatlar yordamida ko‘rsatib berishi yuqoridagi matnlardan ayonlashdi.
To‘p, kiyik, qilich, zahar solingan idish, shakar, Oy va Quy osh sayyorasining harakatlanish jarayonlari mana shu ramziylik uchun asos vazifasini bajargan. Kuntug‘diga adolat ramzining berilishi tasodifiy emas. Adib bu bilan davlat tepasida Adolat, odil hukmdor va adolatli qonun-qoidalar turishi kerak, degan aqidani aks ettiradi. Kuntug‘di degan nom ham o‘rinlidir. Chunki Kun – Quyosh hammaga bir xil yorug‘lik beradi. Hammani birdek isitadi. Uning uchun katta-kichik, boy-kambag‘alning farqi yo‘q. Adolatning qarshisidagi eng yaramas illatlar: qonunni buzish, yolg‘onchilik, suqlik, zo‘ravonlik, uyatsizlik, andishasizlik, ish ustida g‘azabkor bo‘lish, boshqalarga naf bermaslik, badmastlik, egri qo‘llikdir.
Uning nazarida, haqiqiy inson barcha xalqqa faqat yaxshilik qiladi, uning evaziga yana kishilardan mukofot kutmaydi. Kuntug‘di ezgu kishi hech qachon o‘z tabiatini o‘zgar-tirmaydi, chunki yaxshi qiliq oq sut bilan kirsa, o‘lim kelib tutmaguncha o‘z tarzini buzmaydi, deb uqtiradi. Oyto‘ldi butun umrini el-yurt ishiga, mamlakat ravnaqiga, yurtda tinchlik, osoyishtalik va farovonlikni yuksaltirishga sarflaydi. Ammo voqealar davomida vafot etadi. Aslida, bu davlatning bebaqoligiga ishoradir. Davlatga Oyto‘ldi degan nomning berilishi ham ramziy- majoziy ishoralarga boy. Ular yuqoridagi matnlar mazmuniga singdirilgan. (O‘sha o‘rinlarni yana bir marta qayta o‘qib ko‘ring). O‘gdulmish – asardagi eng faol qahramon.
U – Oyto‘ldining o‘g‘li. O‘gdulmish so‘zining ma’nosi o‘g bilan bog‘liq. U aql, aql­idrok ma’nosiga ega. O‘gdulmish «aql bilan ziynatlangan» demakdir. Elig bilan savol-javoblarda O‘gdulmish turli-tuman kasb-hunar, amal-martaba egalarining fazilatlari haqida gapiradi. Uning bek, vazir, elchi, kotib, xazinachi va boshqalar haqidagi fikrlari hayotiyligi, pand-u o‘gitlarga boyligi bilan ajralib turadi. Yusuf Xos Hojib «Davlat Adolat va Aql bilan boshqarilmog‘i kerak» degan fikrni ramziy shaklda ifodalagan. O‘gdulmish va O‘zg‘urmishning savol-javoblari ba’zan keskin munozara darajasiga yetadi. O‘gdulmish shunda ham bosiqlik qiladi, aql bilan fikr yuritadi, natijada O‘zg‘urmishni o‘z g‘oy alariga ishontira oladi. Uning fikricha:
Xudo berdi qulga ikki ko‘z, quloq,
Ular bilan dunyo, oxiratga boq.
Ushlash uchun berdi yana ikki qo‘l,
Biri dunyo, biri oxiratga yo‘l.
Ikki oyoq berdi yana yurishga,
Biri u yon, biri bunda turishga.
Bugina emas, dunyoviy ishlarning barchasi hayotiy zarurat ekanligini ham u tinmay uqtiradi. Shu maqsadda dehqon, savdogar, chorvador, hunarmand, kambag‘allar, oila, bola-chaqa, ularn ing tarbiyasi haqida ham gapiradi, tushuntiradi. U o‘z maqsadi yo‘lida og‘ishmay harakat qiladigan, sabot va matonatli inson. U o‘z ishini chala qoldirib, yarim yo‘ldan qaytadiganlar toifasidan emas. Aslida, O‘zg‘urmish e’tiroflarining asosida ham mana shu xislatlar turadi.