Raqamli transformatsiya va platforma iqtisodiyoti

Ushbu maqolada bank sektoridagi eng dolzarb texnologik o'zgarishlar, banklar va ularning mijozlari uchun qanday afzalliklarga ega ekanligini kurib chiqamiz.
Raqamli transformatsiya banklar uchun majburiydir. Xarajatlarni kamaytirish va samaradorlikni oshirish bosimi bilan birga mijozlar talablarini o'zgartirish banklarni zamonaviy texnologiyalardan foydalanishdan boshqa ilojini qoldirmaydi.
Ammo bu o'zgarishlar yangi xavflarni ham keltirib chiqaradi. Bunga tayyor bo'lishi uchun banklar barqaror biznes modellariga muhtoj. Shunday qilib nazorat nuqtai nazaridan ko'riladigan xavflarni va bu xavflarni yumshatishda nazoratchilarning rolini ko`rib chiqamiz.
Umuman olganda, ushbu texnologik o'zgarishlarga optimistic nazarda qarash lozim. Xususan, mijozlar uchun imtiyozlar va yanada raqobatbardosh bank sektori istiqboliligi, bu esa banklarni innovatsiyalarning foydali shakllariga intilishga undashi kerak.
Raqamli transformatsiya va platforma iqtisodiyoti
Koronavirus (COVID-19) pandemiyasi raqamli transformatsiyaga sezilarli taʼsir koʻrsatib, banklarning oʻz mijozlari bilan platformalar va ilovalar kabi raqamli kanallar orqali bogʻlanishlariga toʻgʻridan-toʻgʻri ehtiyoj tugʻdirdi, shu bilan birga ijtimoiy masofani saqlash odatiy hol edi. Pandemiya boshlanganidan beri raqamli foydalanuvchilar soni 23% ga oshdi.[1]
Ammo bu texnologik ishlanmalarni yangi narsa sifatida ko'rib bo'lmaydi. Bank mijozlari bir necha o'n yillar davomida an'anaviy filiallarga asoslangan bank xizmatlaridan onlayn va mobil alternativalarga o'tishmoqda.[2]
Mijozlar mahsulotlardan onlayn foydalanish bilan ko'proq tanish bo'lishdi. Bu o'z xizmatlari uchun jozibador va foydalanish uchun qulay mijozlar interfeyslarini ishlab chiqishga qodir bo'lgan fintech firmalari va yirik texnologik platformalar kabi yangi ishtirokchilar uchun bozorni ochdi. Natijada, xizmatlar mijozlarga samarali tarzda taklif etiladi, bu esa moliyaviy xizmatlarni ajratish imkonini beradi va mijozlarga jarayonda ko'proq ishtirok etishni ta'minlaydigan kengroq tanlovlarni taklif qiladi.
Faqat onlayn xizmatlarni taqdim etishdan olingan samaradorlikni Xitoyning WeBank tashkiloti misolida ko'rish mumkin. 2014-yilda ishga tushirilgan u hozirda 200 milliondan ortiq yakka tartibdagi mijozlarga va 1,2 million kichik va o‘rta korxonalarga xizmat ko‘rsatmoqda, shu bilan birga uning birorta ham filiali yo‘q va atigi 2000 kishi ishlaydi. Shuning uchun uning doimiy xarajatlari pastroq, mijozlardan olinadigan daromad esa banklarning o'rtacha daromadining o'ttizdan bir qismini tashkil etadi va u 30% dan ortiq o'z mablag'lari rentabelligiga erishishi mumkin. Yana bir misol, 50 million mijozga kredit kartalari va shaxsiy kreditlar taqdim etadigan Braziliyaning Nubank kompaniyasi. Ushbu mijozlarning aksariyati kredit tarixi yo'qligi sababli an'anaviy banklardan kredit ololmadi. Lekin Nubank o'z baholashini amalga oshirish uchun mijozlar xatti-harakatlari va o'z algoritmlari haqidagi ma'lumotlardan foydalanadi.[3]
Amazon va Google kabi yirik texnologik firmalar ham moliyaviy xizmatlarni taklif qila boshladilar. Ular o'zlarining tarmoqlari, mijozlar ma'lumotlari va mavjud texnologiyalardan foydalanib, o'zlarining boshqa xizmatlariga biriktirilgan muayyan moliyaviy xizmatlarga e'tibor qaratishdi. An'anaga ko'ra, banklar mijozlar to'g'risidagi tegishli ma'lumotlarning, xususan, mijozlarning kredit qobiliyatini baholash uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarning darvozabonlari bo'lib kelgan. Ammo yirik texnologik firmalar ham o'zlarining mijozlar ma'lumotlaridan foydalangan holda shunga o'xshash baholashni tobora ko'proq amalga oshirishlari mumkin, shuning uchun banklarning an'anaviy darvozabon roli shubha ostiga qo'yilganga o'xshaydi.
Qulaylik va birinchi navbatda, foydalanuvchilarga qulaylik ushbu yangi bozor o'yinchilarining muvaffaqiyati ortida turganga o'xshaydi. Boshqacha qilib aytganda, mijozlar o'zlarining barcha moliyaviy xizmatlaridan onlayn yoki mobil qurilmalar orqali foydalanish imkoniyatini qadrlashadi. Xizmatdan foydalanish qanchalik sodda bo'lsa, shuncha yaxshi. Bundan tashqari, mijozlar o'zlarining maxsus ehtiyojlarini qondiradigan ko'proq moslashtirilgan variantlardan, jumladan, moliyaviy bo'lmagan xizmatlardan tanlashlari mumkin. Ushbu variantlar provayderlar o'z mijozlarining kundalik xatti-harakatlari haqida to'playdigan keng qamrovli ma'lumotlarga asoslanadi.
Nubank misolida ko'rsatilganidek, mijozlar ma'lumotlari va tahliliy ma'lumotlardan foydalanish provayderlarga kuchli kredit tarixiga ega bo'lmagan mijozlarga xizmatlarni taklif qilish imkonini beradi, bu esa ko'proq moliyaviy inklyuziyaga olib keladi. Apple Pay kabi boshqa tashabbuslar ham moliyaviy xizmatlarning mavjudligini oshirishga yordam beradi. Buning ta'siri sezilarli bo'lishi mumkin, ayniqsa rivojlanayotgan bozorlarda.
Foydalanuvchilarning qulayligiga hissa qo'shadigan yana bir omil - bu biz banklar va ularning mijozlari o'rtasida ko'rayotgan yangi qatlamdir. Misol uchun, ba'zi platformalar mijozlarga bir nechta banklarning takliflarini solishtirish va keyin eng yaxshi variantni tanlash imkonini beradi. Banklar o'zlarini ushbu platformalardan foydalanishga ruxsat berishga majbur, chunki ular ko'proq mijozlarni jalb qiladilar, shu bilan birga voz kechish banklarning mijozlarini yo'qotishini anglatishi mumkin. Ammo bu bank emas, balki mijozlar ma'lumotlarini to'playdigan platformadir, shuning uchun bu rivojlanish banklarning platformalar yoki ilovalar orqali mijozlarga sotiladigan xizmatlar va mahsulotlarning "zavodlari" bo'lishiga olib kelishi mumkin.
Aytish joizki, texnologiyaga asoslangan, foydalanuvchilarga qulay xizmatlarni taklif qilish provayder darhol daromad olishiga kafolat emas. Germaniyaning N26 korxonasi hali muvaffaqiyat qozonmagan fintech firmasiga misol bo'la oladi: 24 mamlakatdagi 7 million mijoziga qaramay, u AQSh va Buyuk Britaniyada o'z xizmatlarini taklif qilishni to'xtatishga majbur bo'ldi. Biroq, uning taxminiy yuqori bozor qiymati kelajakdagi rentabellik kutilganligini ko'rsatadi.
Risklar banklar uchun imkoniyatlar qo'shadimi?
Yangi texnologik o'zgarishlar banklarga raqobatbardosh bosim o'tkazmoqda. Banklar o'z mijozlarining xatti-harakatlaridagi o'zgarishlarga javob berishlari, yanada samarali va qulay onlayn xizmatlarni talab qilishlari kerak.
Texnologik o'zgarishlar bilan birga keladigan yangi xavflar ham mavjud. Texnologiyadan kengroq foydalanish va uchinchi tomonlarni ko'proq jalb qilish, masalan, autsorsing va bulutli hisoblash orqali, banklarni IT xizmatlarining mavjudligiga ko'proq bog'liq bo'ladi va kiber xavfga nisbatan zaifroq bo'ladi.
Aytish joizki, bu risklar banklar uchun mutlaqo yangi hudud emas, chunki bank nazoratchilari ulardan barcha risklarni, shu jumladan texnologik innovatsiyalar bilan bog‘liq risklarni yumshatishni talab qilgan.
Banklar esa tartibga solish va rioya qilish bo'yicha keng tajribaga ega, ular allaqachon yangi ishtirokchilar duch keladigan asosiy tartibga solish to'siqlaridan o'tib ketgan. Bundan tashqari, ko‘plab fintech firmalari va yirik texnologiya platformalari banklar bilan yaqin hamkorlikda o‘z moliyaviy xizmatlarini taklif qiladi.[4] Aslida, yirik texnologik firmalar bank bozoriga o'zlari kirishni xohlaydimi yoki yo'qmi, buning uchun barcha talablar mavjudmi, hozircha aniq emas.
Umuman olganda, banklar raqamli transformatsiyaga moslashish zarurligini bilishadi. Hozirgi rolimda men ular yillar davomida innovatsiyalar va sarmoya kiritish zarurligini tan olishlarini ko'rdim, bu ko'plab mijozlar tomonidan ishlatiladigan ko'proq onlayn xizmatlar va ilovalarga olib keldi.
COVID-19 pandemiyasi ma'lum darajada banklarning raqamli investitsiyalari - hech bo'lmaganda operatsion barqarorlikni ta'minlash nuqtai nazaridan amalga oshirilganligini ko'rsatdi. Banklar katta qiyinchiliklarga dosh berishga majbur bo'ldilar va ularning IT infratuzilmalari bu vazifaga javob berishini isbotladi - xizmatlar uzluksizligi muammosiz va xavfsiz tarzda ta'minlandi. Aksariyat banklar hozirda texnologik innovatsiyalarini jadallashtirishmoqda.[5]
Shunday qilib, banklar mag'lubiyatga uchramagan - ular ishonchli va mijozlarning sodiqligi hali ham kuchli. Wirecard kabi yangi provayderlar bilan bog'liq ba'zi nosozliklar mijozlar shubhali va yangi xizmat ko'rsatuvchi provayderlarga o'tishdan ehtiyot bo'lishlarini anglatishi mumkin.
Nazoratchining roli
Raqamlilashtirish kelajakka oid biznes modelini yaratishning asosiy elementidir. Ushbu rivojlanishga ergashmayotgan yoki orqada qolayotgan banklar ushbu raqobat muhitida muvaffaqiyat qozonish uchun kurash olib borishlari mumkin.
Nazoratchilar sifatida bizning asosiy vazifamiz moliyaviy barqarorlik va ehtiyotkoronalikni saqlash, shu bilan birga texnologik innovatsiyalarga imkon berishdir.
Nazorat faoliyatimizdan biri nazorat ostidagi banklarni raqamlashtirish jarayoni toʻgʻrisida maʼlumot toʻplashdan iborat boʻlib, bizda banklar turgan joy haqida gorizontal tasavvurga ega boʻlamiz. Ushbu ma'lumotlar banklar bilan ushbu mavzu bo'yicha doimiy muloqotni davom ettirishimiz va ularga ko'rsatmalar berishimiz uchun zarurdir.
Banklar bilan muloqotimizdagi yana bir muhim yo‘nalish tashqi kompaniyalarning banklari raqamli yondashuvga o‘tish uchun shartnoma tuzayotgani bo‘ladi. Agar ular oldinga siljish va yangi raqamli dunyoda raqobatbardoshlikni saqlab qolish uchun banklar ushbu kompaniyalarga muhtoj bo'ladi. Ammo autsorsing ham yangi xavflarni keltirib chiqarishi mumkin - masalan, tashqi tizimlarni kuzatish qiyin bo'lishi mumkin va xizmatlar faqat bir nechta provayderlar orasida to'planishi mumkin. Biz bu xatarlarni qanday kamaytirishni aniq ko'rishimiz kerak.
Biz muntazam ravishda duch keladigan misolni oling - bulutli hisoblash. Bulutli hisoblash o'z IT-tizimlarini rivojlantirishga intilayotgan banklar uchun tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda va bu banklarning o'z bizneslarini qanday tuzilishiga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. Doimiy ravishda rivojlanib boradigan bulutda tobora ko'proq faoliyat yuritiladi va shunga qaramay, bu o'z ma'lumotlar tizimini boshqaradigan banklarga qaraganda ancha tejamkor. Faoliyatni tashqi xizmat ko'rsatuvchi provayderlarga topshirish ishtahasi oshdi. Nazorat doirasida biz bunday autsorsing choralarini diqqat bilan kuzatib boramiz, ular banklarning bo'sh qobiqqa aylanmasligi yoki samarali nazoratga to'sqinlik qilmasligiga ishonch hosil qilamiz.
Muhimi, bu faqat banklarning ishi emas. Ushbu yangi davrda nazoratchilar ham banklarning raqamli transformatsiyalarini samarali kuzatish uchun nazorat qobiliyatlari va resurslarini kuchaytirishlari kerak. Texnologik rivojlanish an'anaviy nazorat usullariga yangi muammolarni keltirib chiqaradi. Misol uchun, parchalangan qiymat zanjirlari mijozlar ma'lumotlariga yanada diversifikatsiyalangan kirishga olib keladi. Xuddi shunga o'xshash tarzda, algoritmga asoslangan vositalarni yuqori darajada sozlash har doim ham an'anaviy nazorat jarayonlari orqali nazorat qilish imkonini bermasligi mumkin.
Bozor ishtirokchilarining fikrlari bizga bilimimizni oshirishga yordam beradi va nazoratchilar uchun banklarni raqamlashtirish strategiyalari va muayyan foydalanish holatlari bilan bog‘liq risklarni baholash bo‘yicha ko‘rsatmalarimizni yanada kuchaytirishga yordam beradi. Boshqaruv va risklarni boshqarish, IT va xavfsizlikni boshqarish va ma'lumotlar sifatini boshqarish bizning e'tiborimizni tobora ko'proq talab qiladi. Rivojlanayotgan va diversifikatsiyalangan kibertahdidlar sharoitida kiberbardoshlilik nazoratning muhim mavzusi bo'lib qoladi. Bu IT-xavfning ustuvorligini va tegishli maxsus tahlilni sayt ichida va tashqarisida kafolatlaydi.
Raqamli platformalar kontekstida aniqrog'i, nazorat organlari to'plangan ma'lumotlar turi, oxirgi foydalanuvchilar roziligini yig'ish yoki raqamli ob'ektlar mijozlar ma'lumotlarini monetizatsiya qilyaptimi yoki yo'qmi haqida etarli ma'lumotga ega bo'lmasligi mumkin. Texnologiya bu erda nazoratchilarga yordam berishi mumkin.
Shuningdek, biz ichki jarayonlarimizni takomillashtirish ustida ishlayapmiz, masalan, hisobot liniyalarini soddalashtirish va yagona maʼlumotlar lugʻatini ishlab chiqish orqali hisobot tizimlarini integratsiyalash. Bu kelgusida yanada takomillashtirish va samaradorlikni oshirishga olib keladi deb umid qilaman. Masalan, bu bizga nazoratchilarga banklarning ma'lumotlar tizimlariga to'g'ridan-to'g'ri kirish imkonini beradigan tizimlarni yaratishga imkon berishi mumkin, bu ularga kerak bo'lganda tegishli ma'lumotlarni oddiy va samarali tarzda "tortib olish" imkonini beradi.
Nihoyat, tartibga soluvchilar ham o'zgaruvchan vaqtlardan tobora ko'proq xabardor bo'lmoqdalar. Evropa Komissiyasining raqamli kun tartibi Raqamli Operatsion Moslashuvchanlik Qonuni (DORA) va Kripto-aktivlar bozori to'g'risidagi nizom (MiCA) kabi yangi tartibga solish takliflarini o'z ichiga oladi. Kiber-sinov oldida esa TIBER-Yevropa Ittifoqi yangi asos yaratadi va Moliyaviy Barqarorlik Kengashi va G7 kabi xalqaro forumlar raqamlashtirish bilan bog'liq masalalarni tobora ko'proq muhokama qilmoqda.
Qonun chiqaruvchilar xizmatlarni taqdim etishning yangi usullarini yetarlicha tartibga solinishi va nazorat qilinishini ta'minlash uchun muvofiqlashtirilgan Yevropa yondashuvlarini yaratish bo'yicha choralar ko'rayotgani quvonarlidir. Biz qo'ldan kelgancha ushbu tartibga solish va qonunchilik muhokamalariga hissa qo'shamiz.
Xulosa
Keling, xulosa qilaylik. Bugun men bank sektoridagi texnologik o‘zgarishlarning afzalliklari va risklari hamda nazorat qiluvchi va tartibga soluvchi organlarning roli haqida gapirdim.
Men ushbu raqamli transformatsiya amalga oshirilayotganidan mamnunman, chunki bu banklarga o‘z mijozlariga yanada samarali va moslashtirilgan xizmatlar va mahsulotlarni taqdim etish imkoniyatini beradi.
Yangi bozor ishtirokchilarining raqobati va mijozlarning ehtiyojlari banklarni raqamli taraqqiyotga sarmoya kiritishni davom ettirishga undaydi. Kimning sa'y-harakatlari etarli bo'lishini aytishga hali erta - bozor buni vaqt o'tishi bilan hal qiladi.

1. 
   McKinsey Digital (2020), “Europe’s digital migration during COVID-19: Getting past the broad trends and averages”, 24 July.
   
2. 
   Hakkarainen, P. (2018), “The digitalisation of banking – supervisory implications”, speech at the Lisbon Research Centre on Regulation and Supervision of the Financial Sector Conference, Lisbon, 6 June.
   
3. 
   McKinsey (2021), “McKinsey’s Global Banking Annual Review”, 1 December.
   
4. 
   Bank for International Settlements (2021), “Fintech and the digital transformation of financial services: implications for market structure and public policy”, BIS Papers, No 117, 13 July.
   
5. 
   Hakkarainen, P. (2021), op. cit.