Reja: Auditorlik dalillar tushunchasi va dalillarga qo‘yiladigan talablar

REJA:

1. 
   Auditorlik dalillar tushunchasi va dalillarga qo‘yiladigan talablar.
   
2. 
   Auditorlik dalillarni olish usullari hamda dalillar yig‘ishda tahliliy amallarni qo‘llash tartibi.
   
3. 
   AXS asosida olingan auditorlik dalillarini auditorlik hisobotida aks ettirish va ularning auditorlik xulosasiga ta’sirini baholash.
   

1.Auditorlik dalillarni to‘plash uchun zarur bo‘lgan auditorlik amallari va ularning hajmi audit dasturida ko‘rsatiladi.
Auditorlik dalillar – bu auditorlik tashkiloti tomonidan auditorlik tekshiruvlar vaqtida to‘plangan va auditorlik xulosasini asoslovchi axborotdir.
Demak, auditorlik dalillar auditorlik tekshiruvi jarayonida tekshirilayotgan mijoz – korxona va uchinchi shaxslardan olingan axborotlar hamda ularni tahlil qilish natijalari bo‘lib, moliyaviy hisobotning ishonchliligi to‘g‘risida auditorlik xulosasi tuzish imkonini beradi.
Ushbu ta’rif va tavsiflardagi tayanch tushunchalarni batafsil ko‘rib chiqamiz.
Dalil deyilganda boshqa faktning mavjudligini tasdiqlaydigan yoki inkor qiladigan fakt, yoki mazkur fakt haqida u yoki bu darajadagi ishonchlilik bilan fikr shakllantirishga imkon beradigan, ma’lum fakt to‘g‘risida ma’lumotlar olish jarayoni tushuniladi.
Axborot – xo‘jalik faoliyatidagi faktlar to‘g‘risidagi xabarlar to‘plamidir.
Mijoz korxona – auditorlik xizmati ko‘rsatilayotgan xo‘jalik yurituvchi subekt.
Uchinchi shaxslar – auditor yoki mijoz korxona bilan u yoki bu tarzda aloqador bo‘lgan va bu aloqadorlik auditor fikriga jiddiy ta’sir ko‘rsatadigan huquqiy yoki jismoniy shaxslardir.
Тahlil qilish – bu mijoz korxona buxgalteriya hisobotida faktlarning auditor tomonidan mushohada qilinishi va o‘z fikrini shakllantirishi.
Auditorlik tekshiruvlarining asosiy maqsadi xo‘jalik yurituvchi subektlar buxgalteriya hisobotlarining ishonchliligi to‘g‘risida auditorning mustaqil bildirilgan fikridan iborat. Buning uchun auditor hisobotning ishonchliligi yoki uning ishonchliligini rad etish to‘g‘risidagi asosli fikr bildirishga imkon beradigan dalillarni to‘plashi zarur.
Ishonchlilik – moliyaviy hisobot ma’lumotlarining ulardan malakali foydalanuvchilarga xo‘jalik yurituvchi subektlar faoliyatining natijalari to‘g‘risida to‘g‘ri xulosalar qilishga va ushbu xulosalarga asoslangan qarorlar qabul qilishga imkon beradigan darajasi tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, bu auditorlik dalillar qanchalik ishonchga sazovar va haqiqatga yaqin ekanligini tavsiflaydi. Audit jarayonida olingan dalillarning ishonchliligi mustaqillik va manba kompetentligi, ichki nazorat tizimining samaradorligi kabi omillarga bog‘liq. Auditorning o‘zi mustaqil manbalardan olgan dalillarning ishonchlilik darajasi xo‘jalik yurituvchi subektdan olingan dalillarga qaraganda yuqoriroq. Barcha dalillar yig‘indisini faqat so‘ngilari yetarli bo‘lganidagina ishonchli deb hisoblash mumkin.
Dalillarning yetarliligi ularning miqdori va sifati bilan belgilanadi. U tanlash ko‘lami va to‘plamdagi muayyan elementlarning tavsifi bilan bog‘liq. Axborotlarning samaradorligi esa tanlash elementlarining reprezentativligi (bosh to‘plamning o‘rganilayotgan belgilar bo‘yicha xususiyatlari tanlama to‘plamda namoyon bo‘lishi)ga bog‘liq, ya’ni reprezentativlik qancha yuqori bo‘lsa, auditorlik riski shuncha past bo‘ladi. Auditorlik risklarini pasaytiruvchi dalillarning yetarliligi to‘g‘risida auditor ichki nazorat tizimini baholash va auditorlik riskining hajmiga asoslanib xulosa qilishi mumkin. Ichki nazorat tizimi qanchalik ishonchli va auditorlik riski qanchalik past bo‘lsa, auditordan shunchalik kam dalil-isbotlar to‘plash talab etiladi.
Dalillarning yetarliligini aniqlashda quyidagi holatlarni hisobga olish zarur: mustaqil manbalar (uchinchi shaxslar)dan olingan dalillarning mijoz-korxona xodimlaridan olingan dalillarga nisbatan ishonchliroq ekanligi; auditorlik tashkilotining mustaqil tekshiruvi yoki tahlili natijasida olingan ma’lumotlarning uchinchi shaxslardan olingan ma’lumotlarga qaraganda ishonchliroq ekanligi; hujjatlar va yozma ko‘rsatmalar shaklidagi auditorlik dalillarining og‘zaki ko‘rsatmalarga qaraganda ishonchliroq ekanligi. Nihoyat, turli manbalardan olingan dalillardan foydalanish natijasida qilingan xulosalarni taqqoslash imkoniyatlarini hisobga olish kerak.
Amaldagi standartlarga muvofiq auditorlik baholash uchun zarur ma’lumotlar miqdori qat’iy chegaralab qo‘yilmagan. Shu boisdan auditor o‘zining professional fikriga tayangan holda xo‘jalik yurituvchi subekt moliyaviy hisoboti-ning ishonchliligi to‘g‘risida xulosa tuzish uchun zarur bo‘ladigan ma’lumotlarning miqdori haqida mustaqil qaror qabul qilishi lozim. Auditorlik dalillarining o‘z vaqtida to‘planishiga alohida e’tibor berish zarur. Aks holda ular oshiqcha va keraksiz bo‘lib qoladi. O‘z vaqtidalik har bir auditorlik dalilining tekshirilayotgan davrga bevosita taalluqliligi, yoki mijoz-korxona faoliyatining hisobot tuzilganidan so‘ng, ammo auditorlik xulosasi tuzilishidan oldin sodir bo‘lgan ma’lum bir jiddiy hodisalariga taalluqli ekanligidan ham iboratdir. Тo‘plangan dalillar tekshirilayotgan hisobot tuzilgan sanaga qanchalik yaqin bo‘lsa, ular shunchalik ishonarli bo‘ladi.
Agar xatolar va noaniqliklar to‘g‘risidagi dalillar mijoz korxona ma’muriyatiga auditorlik xulosasi soliq organiga topshirilmasdan oldin taqdim etilgan bo‘lsa, u holda buxgalteriyada hisobotlarga zarur tuzatishlarni kiritish imkoni bo‘ladi. Agar hisobot soliq organiga topshirilganidan so‘ng audit o‘tkazilsa, tuzatish kiritish imkoni yo‘q, lekin joriy davrda aniqlangan xato kamchiliklarni o‘z vaqtida tuzatish mumkin.
Auditorlik tekshiruvlarining asosi auditorlik dalillarini topishdan iborat. U ma’lumotlarni to‘plash, moliyaviy hisobotning ishonchliligi (yoki ishonchsizligi)ni, moliya-xo‘jalik muomalalarining buxgalteriya hisobini yuritishga oid belgilangan qoidalar va nizomlarga muvofiqligi-ni va shu bilan birga auditorlik xulosasi tuzish uchun auditorning shaxsiy fikrini shakllantirish maqsadida ularni umumlashtirish va baholashni nazarda tutadi.
Auditorlik tekshiruvlar jarayonida to‘planadigan dalillar turli-tuman bo‘lib, ular turi, manbasi va olinish usullariga ko‘ra turkumlanadi.
Auditorlik dalillar turlariga ko‘ra yozma va og‘zaki dalillarga bo‘linadi.
Yozma ravishda olingan dalillar (hujjatlar va yozma tushuntirishlar) og‘zaki shakldagi dalillarga qaraganda ishonchliroq bo‘lishi mumkin. Ammo ayrim hollarda og‘zaki dalillar ancha muhim va foydali bo‘lishi mumkin.
Auditorlik dalillar olinish manbasiga ko‘ra ichki, tashqi va aralash dalillarga bo‘linishi mumkin. Ichki auditorlik dalillar xo‘jalik yurituvchi subektdan yozma yoki og‘zaki ko‘rinishda olingan ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
Тashqi auditorlik dalillar uchinchi tomonlardan yozma ko‘rinishda (odatda auditorlik tashkilotining yozma so‘rovi bo‘yicha) olingan ma’lumotlardan iborat.
Aralash auditorlik dalillar xo‘jalik yurituvchi subektdan yozma yoki og‘zaki ko‘rinishda olingan va uchinchi tomon yozma ravishda tasdiqlagan ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
Auditorlik dallillar olinish usuliga ko‘ra quyidagicha turkumlanadi: a) faktlarni tasdiqlash yo‘li bilan olingan dalillar; b) hujjatlashtirilgan faktlarni aniqlash yo‘li bilan olingan dalillar; v) maxsus o‘tkazilgan tahlil natijasida aniqlangan dalillar.
Faktlarni tasdiqlash mulklar va majburiyatlar muayyan turlarining mavjudligini aniqlashdan iborat. Bu xo‘jalik faoliyatidagi faktlar bo‘lib, ularni fakt-vaziyatlar deb hisoblash mumkin; ular zamonaviy auditning ajralmas qismi hisoblangan inventarizatsiya yo‘li bilan aniqlanadi.
Hujjatlashtirilgan faktlarni aniqlash moliyaviy hisobotni va hisob registrlarini to‘ldirish uchun asos bo‘lgan dastlabki hujjatlarni tekshirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bularga tannarxni asossiz ravishda oshirib yuborish yoki tovarsiz operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog‘liq operatsiyalar misol bo‘lishi mumkin. shuningdek, bitta hujjatning turli nusxalaridagi yozuvlarining bir-birlariga mos kelmaslik holatlari.
Maxsus o‘tkazilgan tahlil natijasida faktlarni aniqlash hujjatlarda keltirilgan ma’lumotlarni mantiqiy joylashtirish va matematik hisob-kitob qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunday argumentlash ratsional deb nomlanadi va u audit jarayonida salmoqli o‘rin tutadi. Masalan: 1) 2910-«Omborlardagi tovarlar»¹ schetida korxona mulki hisoblangan tovarlar hisobga olinishi lozim; 2) auditor ushbu tovarlar uchun korxonaning mulkiy huquqi mavjudligini aniqlashi zarur; 3) taqdim etilgan hujjatlar (shartnomalar, tovarlar hisoboti, bank ko‘chirmalari) va mulkiy huquqning korxonaga o‘tgan paytini aniqlash asosida auditor tovarlarning egasi haqida xulosa qiladi.
Auditor fikriga birinchi argument ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi. Haqiqatda 2910-«Omborlardagi tovarlar» schetida qoldiq sifatida ko‘rsatilgan tovarlar yo‘q bo‘lsa, hech qanday fikr-mulohazaga o‘rin qolmaydi. So‘ngra uchinchi va to‘rtinchi argumentlarni ahamiyatliligi bo‘yicha ko‘rsatish mumkin.
Auditorlik dalillar hujjatlarni tekshirish jarayonida; xo‘jalik yurituvchi subekt xodimlari va uchinchi shaxslardan yozma va og‘zaki so‘rov o‘tkazish yo‘li bilan; hisob jarayonlarining bajarilishi va xo‘jalik faoliyati ustidan auditorning bevosita kuzatishi chog‘ida olinishi mumkin.
Auditorlik dalillar bevosita olinadigan manbalarga quyidagilar kiradi: mijoz korxona va uchinchi shaxslarning dastlabki hujjatlari; mijoz korxona buxgalteriya hisobi registrlari va uning moliya xo‘jalik faoliyatining tahlil natijalari; mijoz korxona xodimlari va uchinchi shaxslarning og‘zaki bildirishlari; mijoz korxonaning bir hujjatlarini boshqalari bilan solishtirish, hamda uning hujjatlarini uchinchi shaxslarning hujjatlari bilan taqqoslash; mijoz korxona aktivlari va passivlarini inventarizatsiya qilish natijalari hamda uning moliyaviy hisobotlari. Olingan dalillarning sifati ularning manbalariga bog‘liq. Auditorning bevosita kuzatishi va moliya xo‘jalik muomalalarini o‘rganishi natijasida olingan dalillar eng ishonchli hisoblanadi. shuningdek, mustaqil manbalardan olingan, hujjatlarga asoslangan ma’lumotlar ham ishonchli hisoblanadi. Mijoz korxonaning axborotlarga ishlov berish tizimidan to‘planganiga qaramasdan, to‘plangan ma’lumotlarga asosan auditor tomonidan olingan va ishlov berilgan ma’lumotlarning dalil kuchi kamroq hisoblanadi. Mijoz korxonaning axborot tizimida tuzilgan, ishlov berilgan va saqlanayotgan hujjatlardagi axborotlarning dalil kuchi past hisoblanadi. Bunda ichki nazorat tizimining baholanishini inobatga olish zarur. Agar ushbu tizim samarali bo‘lsa, undan olingan axborotdan dalil sifatida foydalanish mumkin. Har xil manbalardan olingan va turli shakldagi auditorlik dalillar auditorlik riskini pasaytiradi. Ko‘p hollarda bitta holat bo‘yicha har xil manbalardan to‘plangan dalillar bir-birlariga zid bo‘lib chiqadi. Bu holda auditor vujudga kelgan ziddiyatni hal etish va to‘plangan dalillarning ishonchliligi hamda xulosalarning asosliligiga ishonch hosil qilishi uchun qo‘shimcha axborotlar to‘plashi zarur. Agar auditor qandaydir muammo bo‘yicha yetarli dalillar to‘plash imkoniga ega bo‘lmasa, buni o‘zining hisobotida aks ettirishi lozim. Agar mijoz korxona auditorga tulakonli tekshiruv uchun zarur hajmdagi hujjatlarni takdim kilmasa yoki agar auditor zarur auditorlik dalillarini to‘plash imkoniga ega bo‘lmasa, uning oldida katta muammolar vujudga kelishi mumkin. AXSda ta’kidlanishicha: «Agar auditorlik tashkilotiga xo‘jalik yurituvchi subekt tomonidan mavjud hujjatlar to‘la hajmda taqdim etilmasa va u qaysidir schet va (yoki) muomala bo‘yicha yetarli auditorlik dalillarini to‘plash imkoniga ega bo‘lmasa, auditorlik tashkiloti bu vaziyatni o‘zining hisobotida aks ettirishi lozim va salbiy auditorlik xulosasi tuzish to‘g‘risidagi masalani o‘rtaga qo‘yishi mumkin. Demak, yetishmayotgan auditorlik dalillari jiddiy hisoblangan buxgalteriya hisoboti moddalariga taalluqli bo‘lsa, auditor auditorlik xulosasi tuzishdan rasmiy ravishda bosh tortishi va bu holni tegishli tarzda rasmiylashtirishi lozim. SHunday qilib, hisobot ma’lumotlarining ishonchliligi to‘g‘risida o‘z fikrlarini shakllantirishda, auditor auditorlik dalillar olinadigan turli manbalardan foydalanib, auditorlik riskini pasaytirishni ko‘zlaydi.
2. Mijoz korxonaning arifmetik hisob-kitoblarini tekshirish (qayta hisoblash) uning mazmuni hujjatlar va buxgalteriya yozuvlarining arifmetik aniqligini tekshirish hamda mustaqil hisob-kitoblarni bajarishdan iborat.
AXSda qayta hisoblashlar tanlab amalga oshirilishi tavsiya qilingan. Тanlash ko‘lami va uning elementlari auditor tomonidan ichki nazorat tizimining ahvolini hisobga olgan holda mustaqil aniqlanadi.
Hujjatni rasmiylashtirishdan hisobot tuzilgunga qadar ma’lumotlarni shakllantirish ustidan o‘rnatilgan samarali ichki nazorat tizimi (moddiy javobgar shaxslarni o‘zaro qaramaqarshi tekshirish, rahbariyat, bosh buxgalter va buxgalterlar tomonidan nazorat) sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan arifmetik xatolarni, natijada auditorlik riskni pasaytiradi.
Qo‘lda to‘lg‘azilgan hujjatlar va hisob registrlari (ma’-lumotnomalar va hisob-kitoblar, kassa hisobotlari, bo‘nak hisobotlari, hisoblashuv-to‘lov vedomostlari va boshqalar) qayta hisoblashdan o‘tkaziladi.
Agar mijoz-korxonada hisob ishlari kompyuterlashtirilgan bo‘lsa, dastlabki hujjatlar va hisob registrlaridagi arifmetik hisoblashlarni tekshirish zarurati oshadi. Bu kompyuter dasturlarini ataylab noto‘g‘ri tuzish va arifmetik xatolarni kompyuter klaviaturasidan noto‘g‘ri kiritish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Arifmetik hisob-kitoblarni tekshirish kompyuter dasturiga kiritilgan hisob-kitoblar algoritmini nazorat qilishni taqozo etadi. Agar xo‘jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya hisobi kompyuterlashtirilgan bo‘lsa, hisob-kitoblarni tekshirish ham kompyuterdan foydalangan holda amalga oshiriladi.
Inventarizatsiya–mijoz korxona mol-mulklarining mavjudligi to‘g‘risida aniq ma’lumot olishga imkon beradi. Bunda barcha mol-mulklar (debitor qarzlar ham) va kreditor qarzlar inventarizatsiya qilinishi zarur.
Хalqaro audit standartlariga muvofiq auditorlar o‘zlari inventarizatsiya o‘tkazishi shart emas, ammo uning o‘tkazilishi ustidan nazorat qilishi lozim. Bu butun ichki nazorat tizimining va ayrim nazorat vositalarining ishonchliligini baholashga imkon beradi. Masalan, mijoz-korxonaning joriy yildagi hisob siyosatida mol-mulklar va majburiyatlarni inventarizatsiya qilish tartibi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, shuningdek, moddiy javobgar shaxslar almashganida ham yillik moliyaviy hisobotni tuzishdan oldin ham inventarizatsiya o‘tkazilmagan bo‘lsa, bu hol auditorga ichki nazorat tizimining ishonchliligini past deb baholashga asos bo‘ladi. Inventarizatsiya jarayonida auditor xo‘jalik muomalalarini dastlabki hujjatlarda o‘z vaqtida va sifatli rasmiylashtirilishi, moddiy javobgar shaxslar tomonidan moddiy boyliklarning harakati to‘g‘risidagi hisobotlarni tuzish tartibi va operativ hisob yuritish to‘g‘risida, korxonaning o‘ziga tegishli va komissiyaga qabul qilingan tovarlari hamda materallarining saqlanish tartibi to‘g‘risida ma’-lumot olishi mumkin. Invetarizatsiya o‘tkazish jarayonida hisobda aks ettirilmagan faktlar aniqlanishi ham mumkin. Bu holat moddiy boyliklarni saqlash bo‘yicha xizmat ko‘rsatish, binolarni shartnoma tuzmasdan ijaraga berish va shunga o‘xshashlar bilan bog‘liq.
Auditor inventarizatsiya o‘tkazilishini kuzatishda va AXS hamda boshqa me’yoriy hujjatlar talablariga rioya qilinishini tekshiradi.
Inventarizatsiya o‘tkazish tartibiga ma’lum talablar qo‘yiladi. Inventarizatsiya o‘tkazish chog‘ida komissiya a’zolaridan birortasining ishtirok etmasligi uning natijalarini haqiqiy emas deb hisoblashga asos bo‘ladi. Inventarizatsiya jarayonida aniqlangan moddiy boyliklar kamomadi va buzilishining tabiiy kamayish me’yoridan oshgan qismini hisobdan o‘chirish uchun taqdim qilingan hujjatlarga, aybdor shaxslarning yo‘qligini tasdiqlaydigan tergov yoki sud organlarining qarori, yoki yetkazilgan zararni aybdor shaxsdan undirishning rad etilishi, yoki moddiy boyliklarning buzilish faktini tasdiqlovchi texnik nazorat bo‘limi yoki tegishli maxsus tashkilotlardan olingan xulosalar ilova qilingan bo‘lishi shart.
Hisobot yilida o‘tkazilgan inventarizatsiya natijalarining ma’lumotlari korxona tomonidan maxsus dalolatnomalar, qaydnomalar va boshqa tegishli hujjatlarda umumlashtirilishi lozim.
Inventarizatsiyaning o‘tkazilishini kuzatish, shuningdek inventarizatsiya materiallarini tahlil qilish auditorga buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini tashkil etilishini to‘g‘ri baholash imkonini beradi.
Alohida xo‘jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishini tekshirish bevosita ushbu ishlarning bajarilish paytida amalga oshiriladigan hisob ishlari ustidan nazorat o‘rnatishni nazarda tutadi.
Auditor u yoki bu xo‘jalik muomalasining hujjatlar bilan qanday rasmiylashtirilayotganligi, hamda bunday faktlarni hisob registrlarida aks ettirishning ketma-ketligi ustidan nazorat o‘rnatishni kuzatadi. Bu ichki nazoratning ahvoli kabi, buxgalteriya hisobini yuritish tartibiga rioya qilinishini ham baholashga imkon beradi.
Тasdiqlash auditorlik dalili sifatida hisob-kitob va valyuta schetlaridagi, mol yetkazib beruvchilar, xaridorlar, buyurtmachilar, turli debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar hisobga olinadigan schetlardagi qoldiqlarning haqqoniyligi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olish uchun qo‘llaniladi.
AXSga muvofiq: «auditorlik tashkiloti pul mablag‘lari, hisob-kitoblar, debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobga olinadigan schetlarning qoldiqlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarning haqqoniyligini tasdiqlovchi auditorlik dalillarini mustaqil (uchinchi) tomonlardan yozma ravishda olishi lozim». Hisob-kitob va valyuta schetlaridagi qoldiqlar bank ko‘chirmalari bilan, debitorlik va kreditorlik qarzlarining haqqoniyligi esa taqqoslash dalolatnomalari bilan tasdiqlanadi. Hisob-kitoblarning ahvoli, oldisotdi ishlarining shartlarini va shunga o‘xshashlarni tasdiqlovchi zarur ma’lumotlarni olish uchun turli tashkilotlarga so‘rovlar jo‘natiladi.
Ma’lumotlarni tasdiqlash uchun jo‘natiladigan so‘rovlar mijoz korxona rahbariyati nomidan tayyorlanib, unda tasdiqlovchi javobni auditorlik tashkilotiga jo‘natish so‘raladi. Shunday qilib, mijoz-korxona tomonidan ma’lumotni tasdiqlash uchun uchinchi tomonga jo‘natilgan so‘rovning yozma tasdigini auditorlik tashkiloti oladi.
Zarur hollarda auditorlik tashkiloti tasdiqlatish uchun so‘rov jo‘natilgan uchinchi tomon bilan bevosita aloqa o‘rnatishi ham mumkin.
Agar auditorlik tashkiloti salbiy javob olsa yoki umuman javob olmasa, u holda mijoz korxona ma’lumotlarining haqqoniyligini aniqlashtirish uchun qo‘shimcha auditorlik amallarini qo‘llashi zarur.
Хodimlardan og‘zaki so‘rov o‘tkazish – bu mijoz korxona xodimlari yoki uchinchi shaxslardan og‘zaki muloqat va javoblarni baholash yo‘li bilan tasdiqlovchi ma’lumotlarni olish usulidir. Mazkur usul auditorga ichki nazorat tizimini baholash, risk chegaralarini aniqlash va auditorlik tenkshiruvining strategiyasini ishlab chiqish chog‘ida fikr yuritish uchun keng ko‘lamdagi ma’lumotlarni beradi. Mijoz korxona va uchinchi tomon xodimlari hamda rahbariyati orasida so‘rov o‘tkazish auditorlik tekshiruvining barcha bosqichlarida amalga oshirilishi mumkin.
Auditni rejalashtirish bosqichida, xususan mijoz korxonaning holati va biznesining kelajagi hamda ichki nazoratning tashkil etilishi to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish zarur. Ushbu maqsadda korxona rahbariyati orasida so‘rov o‘tkazilishi mumkin. Olingan javoblarni tahlil qilish asosida tekshiruv jarayonda keyinchalik bajarilgan auditorlik amallarining natijasida tasdiqlanadigan yoki tasdiqlanmaydigan muayyan jihatlar bo‘yicha auditorda aniq fikr shakllanadi.
Bitta manbadan olingan, ushbu ma’lumotning og‘zaki tavsifdaligini e’tiborga olgan holda, auditor qilingan xulosaga tayanishi mumkin emas, ya’ni kushimcha dalillar tuplashi zarur. Auditorlik tekshiruvi jarayonida bevosita ijrochilar (menejerlar, moddiy javobgar shaxslar, buxgalterlar va b. ) bilan suhbatlashib, mansab yo‘riqnomalarining aniq ijrochilariga yetkazilganligini aniqlashi va shu bilan birga ichki nazoratning ishonchliligi yoki yuzakiligi to‘g‘risida qo‘-shimcha dalillar olishi mumkin.
3. Auditorlik dalili auditorlik fikri va hisobotini tasdiqlashda zarur boʻladi. U jihatiga koʻra jamlanib boriladi va asosan audit davri mobaynida amalga oshirilgan audit tartib-taomillaridan olinadi. Biroq, u oldingi auditlar (agarda auditor joriy auditga nisbatan oldingi auditning oʻrinliligiga taʼsir etishi mumkin boʻlgan oʻzgarishlar oldingi auditdan buyon sodir boʻlganligini aniqlaganda² ) yoki mijozni qabul qilish va davom ettirish boʻyicha firmaning sifat nazorati tartib-taomillari kabi boshqa manbalardan olinadigan maʼlumotlarni ham oʻz ichiga olishi mumkin. Tadbirkorlik subyektiga nisbatan ichki va tashqi boshqa manbalarga qoʻshimcha tarzda, tadbirkorlik subyektining buxgalteriya yozuvlari auditorlik dalilining muhim manbasi hisoblanadi. Shuningdek, auditorlik dalili sifatida foydalanishi mumkin boʻlgan maʼlumotlar rahbariyat tomonidan jalb etilgan ekspert ishidan foydalangan holda tayyorlanishi mumkin. Auditorlik dalili ham rahbariyatning taqdimnomalarini asoslaydigan va tasdiqlaydigan maʼlumotlarni ham bunday taqdimnomalarga zid keladigan har qanday maʼlumotlarni qamrab olishi mumkin. Shu bilan birga, ayrim holatlarda maʼlumotlarning mavjud boʻlmasligi (masalan, talab etilgan bildirishnomani taʼminlash yuzasidan rahbariyat raddiyasi) auditor tomonidan foydalaniladi va shu tufayli auditorlik dalilini tashkil etadi.
Auditor xulosasini shakllantirishda auditor ishining koʻpgina qismi auditorlik daliliga ega boʻlish va uni baholashdan tashkil topadi. Auditorlik daliliga ega boʻlish boʻyicha audit tartib-taomillari soʻrovga qoʻshimcha tarzda tekshirishni, kuzatishni, tasdiqlashni, qayta hisoblashni, qayta amalga oshirishni va tahliliy tartib-taomillarni va koʻp hollarda ularning ayrim birikmalarini oʻz ichiga olishi mumkin. Soʻrov muhim auditorlik dalilini taʼminlashi mumkin boʻlsada va hattoki buzib koʻrsatish dalilini keltirib chiqarishi mumkin boʻlsada, soʻrovning oʻzi odatda taqdimnoma darajasida muhim buzib koʻrsatish mavjud boʻlmasligining yetarli auditorlik dalilini taʼminlamaydi va xuddi shuningdek nazoratlarning ishlash samaradorligi ham bunda dalilni taʼminlamaydi.
AXS 200 da izohlangandek³, qachonki auditor audit riskini (yaʼni, moliyaviy hisobotlar muhim darajada buzib koʻrsatilgan paytda, auditor nooʻrin xulosani ifodalashining riski) maqbul keladigan past darajagacha kamaytirish uchun yetarlicha tegishli auditorlik daliliga ega boʻlganda, oqilona ishonch bildirishga erishiladi.
Auditorlik dalilining yetarliligi va mosligi oʻzaro bogʻlangandir. Yetarlilik auditorlik dalilining miqdor oʻlchovi hisoblanadi. Zarur boʻlgan auditorlik dalilining miqdoriga buzib koʻrsatish risklarining auditor tomonidan baholanishi (baholangan risklar qanchalik yuqori boʻlsa, shunchalik auditorlik dalili talab etilishi mumkin) hamda bunday auditorlik dalilining sifati (sifat qanchalik yuqori boʻlsa, shunchalik kam talab etilishi mumkin) taʼsir etadi. Biroq, koʻproq auditorlik daliliga ega boʻlish uning past sifatini toʻldirmasligi mumkin.
Moslik auditorlik dalilining sifat oʻlchovi hisoblanadi; yaʼni, auditorlik fikri asoslanadigan xulosalar uchun asosni taʼminlashda uning oʻrinliligi va ishonchliligi. Dalilning ishonchliligiga uning manbasi va jihati taʼsir koʻrsatadi va u uning olinishidagi alohida holatlarga bogʻliq boʻladi.
AXS 330 auditordan yetarlicha tegishli auditorlik dalili olinganligi yoki olinmaganli toʻgʻrisida xulosa qilishni talab etadi⁴. Audit riskini maqbul keladigan past darajagacha kamaytirish uchun yetarlicha tegishli auditorlik dalili olinganligi va bu orqali auditorga auditorlik fikri asoslanadigan oqilona xulosalarni hosil qilishga imkon berish professional mulohaza masalasi hisoblanadi. AXS 200 audit tartib-taomillarining xususiyati, moliyaviy hisobotning oʻz vaqtidaligi va naf va xarajat oʻrtasidagi balans kabi auditor yetarlicha tegishli auditorlik dalili olinganligiga nisbatan professional mulohazani qoʻllaganda oʻrinli omillar hisoblangan masalalarning muhokamasini qamrab oladi.
Auditorlik dalilining manbalari
Ayrim auditorlik dalili buxgalteriya yozuvlarini testdan oʻtkazish boʻyicha audit tartib-taomillarini amalga oshirish, masalan, tahlil va koʻrib chiqish, moliyaviy hisobot jarayonida qoʻllanilgan tartib-taomillarni qayta amalga oshirish va aynan bir xil maʼlumotlarning tegishli turlarini va qoʻllanishlarini solishtirish orqali olinadi. Bunday audit tartib-taomillarining amalga oshirilishi orqali, auditor buxgalteriya yozuvlari moliyaviy hisobotlarga nisbatan ichki tarzda mutanosib va toʻgʻri kelishini aniqlashi mumkin.
Koʻp ishonch bildirish odatda alohida tarzda koʻrib chiqiladigan auditorlik dalili moddalaridan koʻra turli manbalardan yoki turli jihatlardan olingan mutanosib auditorlik dalilidan olinadi. Masalan, tadbirkorlik subyektidan mustaqil boʻlgan manbadan olingan tasdiqlovchi maʼlumotlar buxgalteriya yozuvlari, majlis bayonlari yoki rahbariyat bildirishnomalari doirasida mavjud boʻladigan dalil kabi ichki hosil qilingan auditorlik dalilidan auditor oladigan ishonch bildirishni mustahkamlaydi.
Auditor auditorlik dalili sifatida foydalanishi mumkin boʻlgan va tadbirkorlik subyektidan mustaqil boʻlgan manbalardan olingan maʼlumotlar uchinchi tomonning tasdiqnomalarini, tahlilchilarning hisobotlarini va raqobatchilar toʻgʻrisidagi qiyosiy maʼlumotlarni (tayanch sifatidagi maʼlumotlarni) oʻz ichiga olishi mumkin.
Auditorlik daliliga ega boʻlish boʻyicha audit tartib-taomillari
AXS 315 va AXS 330 orqali talab etilgandek va ularda yanada tushuntirilgandek, auditorlik fikri uchun asos boʻladigan oqilona xulosalarni hosil qilish boʻyicha auditorlik dalili quyidagilarni amalga oshirish orqali olinadi:
(a) riskni baholash tartib-taomillari; va
(b) keyingi audit tartib-taomillari, qaysiki quyidagilarni qamrab oladi:
(i) nazoratlarning testlari, qachonki AXS lar orqali talab etilganda yoki qachonki auditor buni amalga oshirishga qaror qilganda; va
(ii) mohiyati boʻyicha tekshirish tartib-taomillar, jumladan mufassal testlar va mohiyati boʻyicha tekshirishning tahliliy tartib-taomillari.
AXS 330 da tushuntirilgandek, oldingi auditlardan olingan auditorlik dalili, muayyan holatlarda, mos auditorlik dalilini taʼminlashi mumkin, agarda auditor uning hanuz oʻrinliligini aniqlash uchun audit tartib-taomillarini amalga oshirganda⁵.
Foydalaniladigan audit tartib-taomillarning jihati va muddatiga ayrim buxgalteriya maʼlumotlari va boshqa maʼlumotlar faqatgina elektron shaklda yoki faqatgina davrning maʼlum paytlarida yoki maʼlum davrlarda mavjud boʻlishi mumkinligi toʻgʻrisidagi fakt taʼsir etishi mumkin. Misol tariqasida, tadbirkorlik subyekti elektron savdodan foydalanadigan paytda manba hujjatlari, masalan xarid buyurtmalari va schet-fakturalar, faqatgina elektron shaklda mavjud boʻlishi mumkin, yoki tadbirkorlik subyekti saqlash va murojaatni yengillashtirish uchun tasvirni qayta ishlash tizimlaridan foydalanadigan paytda manba hujjatlari skaner qilingandan soʻng tashlab yuborilishi mumkin.
Muayyan elektron maʼlumotlar maʼlum davrdan soʻng tiklanmaydigan boʻlishi mumkin, masalan, agarda fayllar oʻzgartirilsa va agarda tasdiqlovchi fayllar mavjud boʻlmasa. Shu tufayli, auditor tadbirkorlik subyektining maʼlumotlarni saqlash siyosatlarining oqibatidan kelib chiqib auditorning koʻrib chiqishi uchun ayrim maʼlumotlarning saqlanishini soʻrashni yoki maʼlumotlar mavjud boʻlgan paytda auditorlik tartib-taomillarni amalga oshirishni zarur deb hisoblashi mumkin.
Tekshiruv, ichki yoki tashqi boʻlishidan qatʼiy nazar, qogʻoz shakldagi, elektron shakldagi, yoki boshqa vositadagi yozuvlarni yoki hujjatlarni tekshirishni yoki aktivning jismoniy tekshiruvini oʻz ichiga oladi. Yozuvlarning va hujjatlarning tekshiruvi, ularning jihati va manbasiga va ichki yozuvlar va hujjatlar holatida ularning hosil qilinishi ustidan belgilangan nazoratlarining samaradorligiga bogʻliq tarzda, ishonchlilikning turli darajalaridagi auditorlik dalilini taʼminlaydi. Nazoratlarning testlari sifatida foydalanilgan tekshiruvga misol sifatida vakolat berilishining dalili boʻyicha yozuvlarning tekshiruvini keltirish mumkin.
Ayrim hujjatlar, masalan aksiya yoki obligatsiya kabi moliyaviy instrumentni tashkil etadigan hujjat, aktiv mavjudligining bevosita auditorlik dalilini aks ettirishi mumkin. Bunday hujjatlarning tekshiruvi egalik huquqi yoki qiymat toʻgʻrisidagi auditorlik dalilini taʼminlashi shart boʻlmasligi mumkin. Shu bilan birga, amalga oshirilgan shartnomani tekshirish tadbirkorlik subyekti tomonidan hisob siyosatlari, masalan daromadni tan olish, qoʻllanilishiga nisbatan oʻrinli boʻlgan auditorlik dalilini taʼminlashi mumkin.
Moddiy aktivlarning tekshiruvi ularning mavjudligiga nisbatan ishonchli auditorlik dalilini taʼminlashi mumkin, ammo ularning tekshiruvi tadbirkorlik subyektining huquqlari va majburiyatlari yoki aktivlarning baholanishi toʻgʻrisidagi auditorlik dalilini taʼminlashi shart emas.
Kuzatuv boshqalar tomonidan amalga oshirilayotgan jarayonni yoki tartib-taomilni kuzatishni, masalan tadbirkorlik subyektining xodimlari tovar-moddiy zaxiralarni sanashining yoki nazorat faoliyatlarini amalga oshirishining auditor tomonidan kuzatuvini qamrab oladi. Kuzatuv jarayonning yoki tartib-taomilning amalga oshirilishi toʻgʻrisidagi auditorlik dalilini taʼminlaydi, ammo uning imkoniyati kuzatuv sodir boʻladigan paytga nisbatan va kuzatilayotgan harakat jarayonning yoki tartib-taomilning qanday amalga oshirilishiga taʼsir etishi toʻgʻrisidagi fakt bilan cheklangan boʻladi.
Tashqi tasdiqnoma qogʻoz shaklda yoki elektron yoki boshqa vosita orqali uchinchi tomondan (tasdiqlovchi tomon) auditor uchun toʻgʻridan-toʻgʻri yozma bildirishnoma sifatida auditor tomonidan olingan auditorlik dalilini aks ettiradi. Tashqi tasdiqnoma tartib-taomillari koʻp hollarda muayyan schet qoldiqlari va ularning jihatlari bilan bogʻliq taqdimnomalar bilan shugʻullanganda oʻrinli boʻladi. Biroq, tashqi tasdiqnomalar faqatgina schet qoldiqlariga nisbatan cheklanib qolishi shart emas. Masalan, auditor tadbirkorlik subyekti bilan uchinchi tomonlar oʻrtasidagi kelishuvlar yoki operatsiyalar shartlarining tasdiqnomasini talab etishi mumkin; tasdiqnoma talabi shunday tuzilishi mumkinki, bunda birorta oʻzgartirishlar kelishuvlarga nisbatan amalga oshirilganligi va, shunday boʻlsa, tegishli tafsilotlar nimadan iboratligi soʻraladi. Tashqi tasdiqnoma tartib-taomillaridan muayyan shartlarning mavjud boʻlmasligi, masalan, daromad tan olinishiga taʼsir etishi mumkin boʻlgan “ikkilamchi kelishuvlar” ning mavjud boʻlmasligi toʻgʻrisidagi auditorlik daliliga ega boʻlishda ham foydalaniladi.
Qayta hisoblash hujjatlarning yoki yozuvlarning matematik aniqligini tekshirishni qamrab oladi. Qayta hisoblash qoʻlda yoki elektron tarzda amalga oshirilishi mumkin.
Qayta amalga oshirish dastlab tadbirkorlik subyektining ichki nazoratining qismi sifatida amalga oshirilgan tartib-taomillarning yoki nazorat vositalarining auditor tomonidan mustaqil amalga oshirilishini qamrab oladi.
Tahliliy tartib-taomillar ham moliyaviy ham nomoliyaviy maʼlumotlar oʻrtasidagi toʻgʻri aloqadorliklarning tahlili orqali moliyaviy maʼlumotlarning baholanishini qamrab oladi. Tahliliy tartib-taomillar boshqa oʻrinli maʼlumotlar bilan nomutanosib boʻlgan yoki yirik summada kutilgan qiymatlardan farq qilgan holda aniqlangan tebranishlarning yoki aloqadorliklarning zaruriy tekshiruvini ham qamrab oladi.
Rasmiy soʻrov tadbirkorlik subyekti doirasida yoki uning tashqarisida boʻlgan maʼlumotga ega shaxslardan ham moliyaviy ham nomoliyaviy maʼlumotlarni izlashdan tashkil topadi. Rasmiy soʻrovdan boshqa audit tartib-taomillariga qoʻshimcha tarzda audit mobaynida keng qamrovli foydalaniladi.
Rasmiy soʻrovlar rasmiy yozma soʻrovlardan norasmiy ogʻzaki soʻrovlar kengligida boʻlishi mumkin. Rasmiy soʻrovlarga nisbatan javoblarni baholash soʻrov jarayonining ajralmas qismidir.
Rasmiy soʻrovlarga nisbatan javoblar auditorni oldin ega boʻlinmagan maʼlumotlar bilan yoki tasdiqlovchi auditorlik dalili bilan taʼminlashi mumkin. Muqobil tarzda, javoblar auditor ega boʻlgan boshqa maʼlumotlardan ahamiyatli tarzda farq qiladigan maʼlumotlarni, masalan, nazoratlarning rahbariyat tomonidan chetlab oʻtilishining ehtimoliga tegishli maʼlumotlarni taʼminlashi mumkin. Ayrim holatlarda, rasmiy soʻrovlarga nisbatan javoblar auditor uchun qoʻshimcha audit tartib-taomillarini oʻzgartirish yoki amalga oshirish asosini taʼminlaydi.

XULOSA

Yuqorida keltirilgan fikr va mulohazalardan kelib chiqib auditorlar tomonidan adutirolik dalillarini to‘plash va amaliyotda keng tatbiq etilishini yo‘lga qo‘yish maqsadida quyidagi tavsiyalarni taklif etamiz:

• 
  har bir auditorlar oʻz faoliyatidan kelib chiqqan holda 500-599 sonli AXS ga ko‘ra auditorlik dalilllarini to‘plashlari lozim;
  
• 
  auditorlik dalillari hisobot yilida oʻtkazilgan inventarizatsiya natijalarining maʼlumotlari korxona tomonidan maxsus dalolatnomalar, qaydnomalar va boshqa tegishli hujjatlarda umumlashtirilishi lozim.
  

Bu esa o‘z navbatida auditorlik dalillari inventarizatsiyaning oʻtkazilishini kuzatish, shuningdek inventarizatsiya materiallarini tahlil qilish auditorga buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini tashkil etilishini toʻgʻri baholash imkonini beradi.
2. Haqiqatga yaqin tahliliy amallardan biri balans hisob-kitoblari hisoblanadi. Xususan, auditor tayyor mahsulotlarning hisobda haqqoniy va toʻliq aks ettirilishi toʻgʻrisidagi dalil-isbotlarga ega boʻlish uchun tez-tez xom-ashyolar, mate-riallar va tayyor mahsulot olinishi balansini tuzadi.
3. Xom-ashyo va materiallar balansini tuzish quyidagilarni nazarda tutadi: mahsulotning bir birligi uchun norma boʻyicha sarflangan xom-ashyo va materiallar va haqiqatda olingan mahsulotlar hisob-kitobi; xom-ashyo va materiallarni haqi-qiy sarfi bilan taqqoslash; xom-ashyo va materiallarni sarflashda tafovutlarni aniqlash.
4. Tayyor mahsulot balansini aniqlashda uning haqiqiy chiqishi mahsulot birligi uchun ketadigan xom-ashyo va mate-riallar normasidan kelib chiqqan holda hisoblab chiqarilgan normativlari va xom-ashyo va materiallarning haqiqiy sarfi bilan taqqoslanadi.
Bunday balansni tuzish xom-ashyo, materiallar sarfi va mahsulot chiqishi (ish bajarish, xizmat koʻrsatish) normatividan chetga chiqishlarni aniqlash va shu bilan birga moliyaviy natijani hisoblab chiqarishning haqqoniyligiga ishonch hosil qilishga imkon beradi