Reja: Buxgalteriya hisobi registrlari haqida tushuncha va ularning ahamiyati

MAVZU: Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari
Reja:

1. Buxgalteriya hisobi registrlari haqida tushuncha va ularning ahamiyati.

2. Buxgalteriya hisobi registrlarining turlari, ularni yuritish tartibi.

3. Buxgalteriya hisobi registrlaridagi xato yozuvlarni tuzatish tartibi.

4.Buxgalteriya hisobining shakllari: memorial-order, Bosh jurnal, jurnal-order, informatsion texnologiyalarga asoslangan va soddalashtirilgan shakl.

1. Buxgalteriya hisobi registrlari haqida tushuncha va ularning ahamiyati
Buxgalteriya hisobi korxonalar faoliyatini yoppasiga, uzluksiz hisobini olib borar ekan, bunda hujjatlashtirish ahamiyati yuqoridir.
Kuzatish natijasida olingan ma'lumotlar dastlabki hujjatlarda aks ettirilib boriladi, so‘nggra shu dastlabki hujjatlar xar tomonlama tekshirilib, buxgalteriyaga qabul qilib olinadi.
Tekshirib qabul qilib olingan dastlabki hujjatlar asosida buxgalteriya provodkalari amalga oshiriladi. Tabiiyki, bu buxgalteriya provodkadari ham hujjatlashtirilishi shart. Buning uchun buxgalteriya hisobi registrlaridan foydalaniladi.
Demak, buxgalteriya hisobi registrlari - hisob yozuvlarini (buxgalteriya provodkalarini) aks ettirishga mo‘ljallangan jadvallardir.
Buxgalteriya hisobi registrlari – jurnallar, vedomostlar, kitoblar, tasdiqlangan blankalardir. Hisob registrlarining ahamiyati shundaki, ularga schyotlarga tegishli ko‘rsatkichlar aks ettiriladi, umumlashtiriladi, oy oxiriga qoldiqlar aniqlanadi va umuman, xo‘jalik mablag‘lari va ular tashkil topish manbalari bilan bog‘liq ma'lumotlar aks ettirib boriladi.
Hisob registrlari ma'lumotlari oy oxirida umumlashtirilib, korxona balans va hisobotlarini tuzishda asos hisoblanadi. Demak, hisob registrlaridagi ma'lumotlarning nechoglik o‘z vaqidada to‘g‘ri va aniq rasmiylashtirilishi nafaqat korxonaning o‘ziuchun, balki uning balans va hisobotlaridan foydalanuvchilar uchun ham ahamiyatli ekan.
Korxonalar buxgalteriya balans va hisobotlaridan esa quyidagilar foydalaniladilar:

• 
  Korxonaning ichki boshqaruvi;
  
• 
  Bank muassasi;
  
• 
  Soliq inspeksiyasi;
  
• 
  Yuqori tashkilot;
  
• 
  Kreditorlar;
  
• 
  Aksiyadorlar va boshqalar.
  

2. Buxgalteriya hisobi registrlarining turlari, ularni yuritish tartibi
Buxgalteriya yozuvlarining turliligi, hajmi har xilligidan kelib chiqib, ular aks ettiriladigan hisob registrlari ham turlichadir.
Hisob registrlari turlari o‘rganilayotganda, ularni quyidagi xususiyatlariga e'tibor bermok kerak:

1. 
   Tashqi ko‘rinish.
   
2. 
   Ularda aks etiriladigan yozuvlarning turliligi.
   
3. 
   Ma'lumotlarning hajmi.
   

Hisob registrlari tashqi ko‘rinishi xususiyatlariga ko‘ra quyidagicha turkumlanadi:

• 
  Daftarlar (kassa daftari, «bosh daftar»).
  
• 
  Kartochkalar.
  
• 
  Varaqlar (vedomostlar).
  

Kartochkalar, asosan xo‘jalik mablag‘lari analitik hisobi uchun qo‘llaniladi. Kartochkalarning kontokorrekt, kup ustunli va boshqa turlari mavjud.
Kontokorrekt kartochka shakli pul o‘lchovida (qiymatda) hisobi yuritiladigan xo‘jalik jarayonlarini xar bir schyotning debet va kredit tomonlarida aks ettirilishida foydalaniladi va xar bir oy oxiridja schyotlar bo‘yicha oborotlarni
aniqlashda asos bo‘ladi.
Quyida kartochka hisob registrlarini kontokorrekt shakliga misol keltiramiz. «Hisobdor shaxslar bilan hisoblashish» - Abdullayev S.K.

Sana	№	Operatsiyalarning mazmuni	Debet	Kredit	Summa
		1 Dekabrga qoldiq			-
8.12.14	1	Tovarlar olib kelish uchun naqd pul berildi.	4890	5010	100.000
11.12.14	2	Olib kelingan tovarlar chakana savdoga qabul qilindi.	2910	6990	80.000
13.12.14	3	Ishlatilmay qolgan pul mablag‘lari qaytarildi.	5010	6990	20.000
		Dekabr oyi bo‘yicha jami	100.000	100.000
		1 Yanvarga qoldiq	-	-	-

Yuqorida «Hisobdor shaxslar bilan hisob kitob» analitik hisobi uchun qo‘llanadigan kartochkani ko‘rib chiqdik. Ushbu kartochka ma'lumoti analitik hisob haqidagi ma'lumotlarda keng yoritilgan.
Ko‘p ustunli kartochkalarning yana biri sifatida «Asosiy ishlab chiqarish» xarajatlari hisobi uchun yuritiladigan kartochkani misol sifatida keltirish mumkin.
Kartochkalar maxsus kartotekalarda saqlanadi. Kartotekaga kartochkalar joylashtirilayotganda moddiy javobgarligi joylangan o‘rni va boshqa xususiyatlariga ahamiyat berib, guruhlarga ajratilgan holda qo‘yiladi.
Buxgalteriya hisobi registrlari yozuv turlariga ko‘ra 3 xil bo‘ladi:

1. 
   Xronologik hisob registrlari.
   
2. 
   Tizimli hisob registrlari.
   
3. 
   Kombinatsiyalashgan registrlar.
   

Xronologik hisob registrlarini o‘ziga xos xususiyati shundaki,, undagi yozuvlar xronologik tartibda aks ettirilib boriladi. Bu yozuvlar orqali jarayonning qisqacha mazmuni, sodir bo‘lgan muddati va summasini xronologik tartib aks ettirib boriladi. Masalan, «Jarayonlarni ro‘yxat qilish jurnali» xronologik hisob registriga misol bo‘lib, u hisobning memorial-order shaklida qo‘llaniladi.
Tizimli hisob registrlari jarayonlarni ma'lum bir belgilari bo‘yicha tizimlashgan (guruhlashgan) holda aks ettirilishi bilan xususiyatlidir. «Bosh daftar» tizimli hisob registrlariga misol bo‘ladi.
Ushbu registrdan XV asr oxirlarida ikki yoqlamayozuv usuli vujudga kelganidan boshlab foydalanish yo‘lga qo‘yilgan.
Buxgalteriya daftarlari bir yilga mo‘ljallangan bo‘lib, hamma betlari raqamlanadi, bosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanadi.
Oxirgi varaqning orqasida bosh buxgalterning imzosi bilan tasdiqlangan holda quyidagi yozuv aks ettirilgan bo‘lishi zarur.
Buxgalteriya daftarida korxona xo‘jalik mulklarini aks ettiradigan schyotlar uchun betlar ajratiladi. Sintetik schyotlar uchun tegishli analitik schyotlar ochilgan bo‘lsa, bosh daftarda betlar ajratilayotganda e'tiborga olmoq zarur.
Masalan, savdo korxonasini chakana savdodagi tovarlari 2920 sintetik schyotida yuritiladi. Aytaylik, shu savdo korxonasiga qarashli 3 ta magazin mavjud. Bunday holatda bosh daftarda xar bir moddiy javobgar shaxs uchun alohida varaqlar qoldirilishi va umumiy tovarlar hisobi aks ettirilishi uchun ham varaqlar ajratilgan bo‘lishi zarur.
Buxgalteriya daftarida mundarija ham bo‘lib, unda hisobi yuritiladigan schyotlarning aks ettiriladigan varaqlari tartib raqami ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Buxgalteriya hisob registri daftarning boshqa registrlardan afzalligi quyidagilardan iborat:

• 
  Hisob ma'lumotlarining bir registrda mujassamlashganligi;
  
• 
  Hisob ma'lumotlari saklanishi mustahkam ta'minlanganligi. Buxgalteriya daftarining kamchiliklari ham bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:
  

• 
  Buxgalteriya xodimlari o‘rtasida mehnat taqsimotini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishga xalaqit beradi, sababi, daftarda korxonada hisobi yuritiladigan hamma schyotlar joylashgan. Buxgalteriya xodimlari o‘zlariga biriktirilgan schyotga tegishli ma'lumotlarni aks ettirish uchun daftar bo‘shashini ko‘tishi kerak bo‘ladi.
  
• 
  Buxgalteriya daftaridan hisob registri sifatida foydalanganda, hisob ishlarini mexanizatsiyalashtirish imkoniyatlari kamayadi.
  

• Buxgalteriya xodimlari mehnat unumdorligini oshishiga halaqit beradi. Birinchidan,daftardan galma-galdan foydalanish natijasida vaqt yo‘qotiladi;
ikkinchidan, buxgalteriya daftarining hajmi katta bo‘lib, tegishli varaqni topib, undan foydalanishni sekinlashtiradi.
Buxgalteriya daftarlarining hamma varaqlari ham hamma vaqt foydalanilaverilmaydi. To‘ldirilmagan varaqlar esa kelgusi hisobot davri uchun foydalanilmaydi va hisob registrlari bilan bog‘liq xarajatlarni oshishiga olib keladi.
Buxgalteriya daftarlari bir hisobot yili uchun mo‘ljallangan.
Buxgalteriya registrlari ulardagi yozuv turiga ko‘ra, kombinatsiyalashgan shaklda ham bo‘ladi.
Kombinatsiyalashgan buxgalteriya registrlarining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularda xronologik va tizimli yozuvlar birgalikda aks ettiriladi. Bunday registrlarning afzalligi quyidagilardan iborat:

• 
  Hisob ishlari ixchamlanadi.
  
• 
  Buxgalteriya yozuvlari aks ettiriladigan registrlar miqdorini qisqartiradi.
  

Xronologik va tizimli yozuvlar umumlashtirilgan va kombinatsiyalashtirilgan hisob registrlariga jurnal-order misol bo‘ladi.
Buxgalteriya hisobi registrlari ularda aks ettiriladigan ma'lumotlar hajmiga ikki turga ajratiladi.
1.Sintetik registrlar.
2. Analitik registrlar.
Sintetik registrlar sintetik hisob ma'lumotlarini aks ettirishga mo‘ljallangan bo‘lib, ularga bosh daftar, jarayonlarni ro‘yxat qilish jurnali, jurnal-orderlar va boshqalar misol bo‘ladi.
Analitik registrlar analitik hisob ma'lumotlarini rasmiylashtirishda qo‘llanilib, ularga «Materiallar», «Asosiy vositalar», «Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar mashinalar va boshqa mulklar hisobi bo‘yicha yuritiladigan kartochkalar misol bo‘ladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati bilan bog‘liq jarayonlar dastlabki hujjatlarda rasmiylashtiriladi. Ushbu boshlang‘ich hujjat ham shaklan, ham mazmunan xar tomonlama tekshirilgandan so‘ng, qayta ishlanadi. Dastlabki hujjat ma'lumotlari asosida, buxgalteriya registrlari to‘ldiriladi.
Ba'zi vaqtlarda buxgalteriya registrlari ijroiya varaqlari asosida ham rasmiylashtiriladi. Bunday holatlarga da'vogar yuzasidan hisoblashish, xodimdan aliment summasini ushlab qolishlar, xodimni bankdan olgan kreditlari yuzasidan ushlovlar uchun asos bo‘ladigan qonuniy kuchga ega bo‘lgan sud qarorlari, bank bilan xodim o‘rtasida tuzilgan shartnomlar misol bo‘ladi.
Buxgalteriya registrlari qanday dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtirilmasin quyidagi talablarga rioya etish zarurdir:

• 
  dastlabki hujjatlarni tegishli blankaga rasmiylashtirilganligi:
  
• 
  dastlabki hujjat hamma rekvizitlari andozaga javob berishi:
  
• 
  ko‘rsatkichlar arifmetik to‘g‘ri hisoblangani:
  
• 
  dastlabki hujjatlarda rasmiylashtirilgan xo‘jalik jarayonlari iqtisodiy mazmunligi va qonuniyligi:
  
• 
  tekshirib, qayta ishlangan dastlabki hujjatlar asosida buxgalteriya registrlarini o‘z vaqidada va to‘g‘ri rasmiylashtirish:
  
• 
  buxgalteriya registrlari ma'lumotlari asosida buxgalteriya balansi va hisobotni tegishli ko‘rsatmalarga asosan to‘g‘ri va o‘z vaqidada tuzish:
  
• 
  hamma talabga javob beradigan balans va hisobot boshqa shakllarini o‘rnatilgan muddatda tegishli joylarga topshirish.
  

Yuqorida keltirilgan talablardan ko‘rinib turibdiki, buxgalteriya hisobi hisob ishlarini hamma bosqichlari bir-biriga uzviy bog‘liqdir.
Dastlabki hujjatlarni naqadar to‘g‘ri rasmiylashtirilishi, buxgalteriya registrlari ma'lumotlarini ham to‘g‘ri rasmiylashtirilishiga asos bo‘ladi. o‘z navbatida buxgalteriya registrlari moliyaviy hisobotlarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri ma'lumotlar asosida rasmiylashtirilishiga xizmat qiladi. Bizga ma'lumki, moliyaviy hisobot shakllari quyidagilardan iborat:

1. 
   Buxgalteriya balansi - 1 shakl;
   
2. 
   Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot - 2 shakl;
   
3. 
   Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot - 4 shakl;
   
4. 
   Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot - 5 shakl.
   

Yuqorida keltirib o‘tilgan moliyaviy hisobot hamma shakllari ham korxonalar faoliyatini har tomonlama o‘rganish, tahlil qilish, nazorat etish, hamda boshqarish uchun xizmat qiladi.
Demak, korxona faoliyati haqida to‘g‘ri xulosaga kelish uchun moliyaviy hisobot ma'lumotlari haqqoniy aks ettirilgan bo‘lmog‘i zarur ekan.
Buxgalteriya registrlarini ulardagi ma'lumotlarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida aks ettirishini ahamiyati ham shundadir.
Buxgalteriya registrlariga tegishli ma'lumotlarni aks ettirishni oldiga qo‘yilgan talablarni sanab utdik. Shu talablarga javob berish uchun esa quyidagi vazifalar bajarilmogi kerak.

1. 
   Dastlabki hujjatlarni har tomonlama tekshirish.
   
2. 
   Buxgalteriya registrlari bilan to‘liq ta'minlanish.
   
3. 
   Buxgalteriya registrlariga hisobot davri boshlang‘ich qoldiqlarini to‘g‘ri aks ettirib chiqish.
   
4. 
   Buxgalteriya provodkalarini hisob registlariga tegishli tartibda o‘z vaqtida yozish.
   

Buxgalteriya registrlariga hisobot davri boshida boshlang‘ich qoldiqlar aks ettirilganda, oldingi hisobot davri uchun ohirgi qoldiq ko‘rsatkichlari olinadi. Ushbu boshlang‘ich qoldiq summalari tegishli buxgalteriya hisobi registrlarida aks ettirilayotganda, ularning tagiga chiziq chiziladi. Bunday chiziq tortilishiga sabab, hisobot davri davomida aks ettirilgan oborot summalari bilan boshlang‘ich qoldiq summasini xatolik bilan qo‘shib yuborilmaslik.
Buxgalteriya registrlarida yozuvlar aks ettirilayotganda, xuddi dastlabki hujjatlarga qo‘yilgan talablarga rioya etish zarur. Yozuvlarni aks ettirish talablari shundaki, siyohli, ruchkalardan, kimeviy qalamlardan, yozuv mashinkalardan foydalanish zarur.
Oddiy rangli qalamlardan foydalanish esa, ta'qiqlanadi bu bilan yozuvlarni o‘zgartirish oldi olinadi, yozuvlarni uzoq vaqt saqlanishi ta'minlanadi.
Yozuvlarni buxgalteriya registrlarida qanday usulda aks ettirishga ko‘ra, mashinada yozish va qo‘lda yozishga bo‘lish mumkin.
Mashinada yozish deganda, yozuv mashinalari, elektron hisoblash mashinalari yordamida buxgalteriya registrlarini rasmiylashtirish tushuniladi.
Buxgalteriya registrlaridagi yozuvlar ulardan necha nusxadan rasmiylashtirilishi ko‘ra, bir va bir necha nusxali bo‘ladi.
Bir necha nusxada buxgalteriya hisobi registrlari rasmiylashtirilishida, ularni xar bir nusxasi alohida-alohida rasmiylashtirilishi yoki ko‘chirish qog‘ozlaridan (kopirovka) foydalangan holda rasmiylashtirilishi mumkin.