Reja: Hisob kitob schotlarini ochish va ularning hisobi

---

Mavzu: Hisob-kitob, valyuta va maxsus schotlardagi pul mablaĝlarini hisobga olish.
Reja:
1.Hisob kitob schotlarini ochish va ularning hisobi.
2. Hisob kitob va valyuta schotlari xaqida umumiy malumot.
3. Valyuta schotlari xaqida va ularni ochish tartibi.

---

 Kirish
Iqtisodiyotimiznizni modernizatsiyalash sharoitida turli soha va tarmoqlari o’rtasidagi 
mutanosiblikning kuchayishi hamda barqaror o’sish sur’atlarining ta’minlanishi natijasida aholi 
daromadlari , turmush darajasining sezilarli ravishda oshgani xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning 
buxgalteriya faoliyatini takomillashtirish, ularnining hisob-kitob va valyuta schyoti bilan bog’liq 
muomala munosabatlarini tartibga solishni taqazo etmoqda, ertangi kunga bo’lgan ishonchimizning 
tobora mustahkamlanib borishiga zamin yaratmoqda. Oxirgi yillarda O’zbekiston oldingidan tubdan 
farq qiluvchi yangi iqtisodiy munosabatlarga asoslangan holda iqtisodiy rivojlanishning yangi
Bosqichlariga o‘tib bormoqda. Yaqin kelajakka mo’ljallangan dasturimizni amalga oshirishda 
iqtisodiyotimiz va uning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik hamda texnologik 
yangilashni jadallashtirish va uning ko’lamini kengaytirish, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish 
markaziy o’rin tutishi darkor.
Ma’lumki, yurtimizda jahon moliyaviy inqirozining salbiy ta’sirlariga qarshi ko’rilayotgan chora-
tadbirlar samaradorligi Xalqaro valyuta jamg’armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki singari 
nufuzli xalqaro moliyaviy va iqtisodiy institutlar tomonidan yuqori baholanmoqda. Jumladan, 
“Xalqaro valyuta jamg’armasining mamlakatimizga tashrif buyurgan missiyasining bayonotida 
O’zbekiston izchil o’sishga erishgani va global moliyaviy inqirozga qarshi muvaffaqiyatli choralar 
ko’rayotgani qayd etildi, shuningdek, o’rta muddatli istiqbolda iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlari 
saqlanib qolishi haqida ijobiy prognoz bildirildi.

---

1.
Hisob-Kitob va Valyuta schotlari haqida umumiy ma’lumot.
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida bank va mijozning faoliyatida xojalik aloqalari muhim 
orin tutadi va bu munosabatla shartnomagaa asosan amalga oshiriladi. Banklar orqali amalga 
oshiriladiga muomalalarr hisoblashish va kredit muammolariga bolinadi. Hisoblashis muomalalaridaa 
bank mol etkazib beruvchi va oluvchi ortasidagi hisoblashishlarn amalgaa oshirsa va nazorat qilib 
tursa, kredit muomalasida bank qarz beruv okchi v berilgann qarzning oz vaktida qaytarib olinishini 
nazorat kiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning oz tassarufidagi resurslarinin engg asosiysi hisoblangan pul 
resurslarining harakati hamda ulardan foydalanish samaradorligini togri boshqarishini ta‘minlash 
zarur. Har bir bankning ozining iqtisodiy jarayonini muntazam ravishda davo ettirishii uchun ma‘lum 
miqdorda pul mablaglari bo’lishini taqoza etadi.
Tijorat banklarining investitsiyaviy faolligi ortib, banklar qo’yilmalarining 75 foizdan ko’prog’ini uch 
yildan ziyod bo’lgan uzoq muddatliinvestitsiyaa kreditlari tashkil etmoqda. Umuman, so’nggi o’n yilda 
banklarimiz tomonidan iqtisodiyotning real sektorini kreditlash hajmi 7 barobar oshganialohidaa 
e‘tiborlidir
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi sub’ektdan hisob-kitob va 
valyuta schyotidagi mablag’laridan samarali foydalanishni taqazo qilinadi. Korxona va tashkilotlarda 
bu mablag’lardan to‘g’ri va samarali foydalanish ularning boshqa yuridik va jismoniy shaxslar, 
qolaversa, xorijiy kompaniyalar bilan
Aloqasini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning hisob-kitob va valyuta schyoti mablag’laridan foydalanishni to‘g’ri 
yo‘lga qo‘yishda, avvalo, ularining auditiga muhim e’tibor qaratish lozim. Malumki , korxonalar hisob-
kitob va valyuta schyotlari orqali boshqa xo’jalikyurituvchi sub’ektlar bilan o’zaro hisob-kitoblarni 
amalga oshiradilar. Ularniauditorlik tekshiruvidan o’tkazishning asosiy maqsadi bankdagi hisob-kitob 
schyoti,
Valyuta schyotlariga doir muomalalarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazib, moliyaviyhisobotning «Pul 
mablag’lari» bo’limi bo’yicha ma’lumotlarning ishonchliligi va bankdagi schyotlarda pul mablag’larini 
hisobga olish uslubiyotining O’zbekiston
Respublikasida amal qilayotgan me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi to’g’risida xulosashakllantirish, ular 
saqlanishi va ishlatilishining maqsadga muvofiqligi, samaradorligi

---

Hamda qonuniyligini ta’minlash,shuningdek hisobga olishni takomillashtirishdaniborat. Hozirgi kunga 
kelib, yuridik shaxs sifati faoliyat ko’rsatayotgan va mustaqil balansiga ega bo’lgan xo’jalik yurituvchi 
sub’ektlar tijorat banklaridan birida o’zlarining hisob–kitob schyotini ochishlari mumkin. Markaziy 
Bank yo’riqnomasiga binoan korxona o’zi tanlagan bankda pul mablag’larini saqlash, barcha turdagi 
hisob- kitoblarni, kredit va kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun so’mda va talabqilib 
olgungacha valuta depozit schyotini ochishlari mumkin. Barcha hujjatlar topshirilgandan so’ng bank 
xizmatini ko’rsatish bo’yichashartnoma imzolanadi va bank boshqaruvchisining buyrug’I bilan 
korxonaga tegishlihisob–kitob schyoti raqami belgilanadi va bankning buxgalteriya apparati 
tomonidanpul mablag’lari harakatini hisobga olish uchun shaxsiy schyot ochiladi. Хo’jaliklarda 
mavjud pul mablag’laridan maqsadli foydalanish va ularni samaraliboshqarish, shuningdek, 
olinadigan mablag’lar va majburiyatlarni o’z vaqtida
So’ndirish buxgalteriya hisobi orqali nazorat qilinadi. Shu boisdan, ushbu nazoratni to’g’ri va o’z 
vaqtida tashkil etishda uning oldiga bir qator vazifalarni bajarishnitaqozo etadi. Ular quyidagilardan 
iborat:
Ø pul mablag’lari va hisob–kitob operatsiyalarini o’z vaqtida tegishli hujjatlardato’g’ri rasmiylashtirib 
borish;Ø kassadagi kirim va chiqim qilinayotgan mablag’larni to’g’ri rasmiylashtirishhamda ularni 
kassa daftarida qayd qilib borish;
Ø kassadagi naqd pul mablag’lari va unga ekvivalent bo’lgan pul hujjatlari,qimmatli qog’ozlarning 
butligini kundalik nazorat qilib borish;
Ø pul mablag’laridan to’g’ri foydalanish va ularning maqsadli sarflanishini doimiynazorat qilish;
Ø budjet, budjetdan tashqari mablag’lar, banklar, xodimlar va boshqa tashkilotlar,xaridor va 
buyurtmachilar bilan shartnomada belgilangan to’lov shakllarigaamal qilib borishni nazorat qilish;
Ø qarzlarni qaytarish muddatidan o’tkazib yubormaslik maqsadida debitor vakreditorlar o’rtasidagi 
o’zaro hisob – kitoblarni o’z vaqtida taqqoslama
Dalolatnomalar bilan rasmiylashtirish hamda uni so’ndirish bo’yicha chora-tadbirlar ko’rish;
Ø xo’jalikning pul mablag’lari harakatini oldindan prognozlash va pul oqiminime’yorlashtirish bo’yicha 
tegishli tadbirlar ishlab chiqishda iboratdir.

---

Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq xo‘jalik yuritishning turlimulkchilikka hamda 
buxgalteriya hisobining xalqaro standartlariga moslashishjarayoni jadallik bilan amalga oshirila 
boshlandi.
Respublikamiz korxonalarida hisob va hisobot ishlarini xalqaro standartlarga
Moslashtirish uchun bir qator tadbirlar amalga oshirildi. Hususan, buxgalteriyahisobotini tuzish 
uslubiyatida va hisobot shakllarida bir qancha o‘zgarishlar yuzberdi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari 
holatiga, iqtisodiy-moliyaviy holatiga, pul mablag’lari harakatiga e’tibor kuchaytirildi.
Bozor munosabatlari sharoitida xojalik yurituvchi subyektlarning ishlab chiqarish jarayonida doimo 
boshqa xojaliklar bilan iqtisodiy aloqada boladilar. Bunday aloqalarini olib borish xojaliklarning asosiy 
faoliyati hisoblanadi va ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi, mahsulotlarni oz vaqtida jonatish 
hamda sotish jarayoni taminlanadi. Хo’jalik aloqalari shartnomalar bilan rasmiylashtirilib, ularga 
asosan bir tomon mahsulot (ish va xizmat) larni taklif etuvchi (sotuvchi), ikkinchi tomon esa – xaridor 
sifatida qatnashib, to’lovni amalga oshiruvchi bo’lib qatnashadi.
Mahsulot (ish va xizmat) larni yetkazib beruvchi bilan uning haqini tolovchilar orasidagi 
hisoblashishlar oz vaqtida tashkil etilishi aylanma mablaglarning aylanish tezlashishiga tasir qilib, 
olinadigan va tolanadigan mablaglarning paydo bolishiga barham beradi.
Shuningdek, xojaliklarning budjet va budjetdan tashqari mablaglar boyicha tegishli idoralar hamda 
ishlab chiqarishda, boshqaruv apparatida faoliyat korsatayotgan xodimlar bilan hisoblashishlar 
vujudga keladi.
Хo’jalikning boshqa tashkilotlar bilan o’zaro hisoblashishlari naqd pullik yoki naqd pulsiz, ya’ni pul 
o’tkazish yo’li orqali to’lovni oluvchining hisob raqami ochilgan bankka o’tkazib beriladi. Bugungi 
kunda subyektlar o’rtasida o’zaro hisob-kitob operatsiyalari bo’yicha hisoblashishlar nizomga ko’ra 
pul o’tkazish yo’li orqali amalga oshiriladi.
Тijorat banklari yuridik va jismoniy shaxslarning bo’sh turgan mablag’larini jalb qilish, ularning boshqa 
xo’jalik hamda tashkilotlar o’rtasidagi o’zaro hisob – kitoblarini amalga oshirish, shuningdek, qaytarib 
olish tolovlilik va muddatlilik sharti bilan bosh mablaglarni joylashtirish maqsadida tashkil 
etilganligidir.
Respublikamizda bank tizimi davlat Markaziy banki va tijorat banklaridan tashkil topgan bolib, ular oz 
mijozlariga shartnoma asosida xizmat korsatadi. Mijozlar bank xizmatlaridan foydalanishda mustaqil 
ravishda ozlari tanlagan bir yoki bir nechta banklarda hisob-kitob-pul bilan bogliq operatsiyalari 
amalga oshiradi.

---

Shu bilan birga ishlab chiqarish faoliyati kengaytirish maqsadida bankning kredit resurslaridan 
foydalanishlarilari va maqsadli kredit munosabatlari yuzasidan kredit shartnomalarini 
rasmiylashtirishlari mumkin. Korxonalar banklarda hisobkitob va valuta schyotlaridan tashqari, 
maxsus joriy schyotlari (limitlashtirilgan chek daftarchalari, akkreditivlar, maxsus schyotlar va b.) dan 
ham foydalanishlari mumkin.
Хo’jalik yurituvchi subyektlarning pul mablag’lar hisobi buxgalteriya hisobi schyotlar rejasining 
beshinchi bo’limi, majburiyatlari bo’yicha hisob–kitoblar esa oltinchi va yettinchi bo’limida 
tayinlangan schyotlarda yuritiladi.Хo’jaliklarda mavjud pul mablaglaridan maqsadli foydalanish va 
ularni samarali boshqarish, shuningdek, olinadigan mablaglar va majburiyatlarni oz vaqtida sondirish 
buxgalteriya hisobi orqali nazorat qilinadi. Shu boisdan, ushbu nazoratni togri va oz vaqtida tashkil 
etishda uning oldiga bir qator vazifalarni bajarishni taqozo etadi. Ular quyidagilardan iborat:pul 
mablaglari va hisobkitob operatsiyalarini oz vaqtida tegishli hujjatlarda togri rasmiylashtirib borish;
Kassadagi kirim va chiqim qilinayotgan mablaglarni togri rasmiylashtirish hamda ularni kassa 
daftarida qayd qilib borish;
Kassadagi naqd pul mablaglari va unga ekvivalent bolgan pul hujjatlari, qimmatli qogozlarning 
butligini kundalik nazorat qilib borish;
Pul mablaglaridan togri foydalanish va ularning maqsadli sarflanishini doimiy nazorat qilish;
Budjet, budjetdan tashqari mablaglar, banklar, xodimlar va boshqa tashkilotlar, xaridor va 
buyurtmachilar bilan shartnomada belgilangan tolov shakllariga amal qilib borishni nazorat qilish 
qarzlarnii qaytarish muddatidan otkazib yubormaslik maqsadida debitor va kreditorlar ortasidagi 
ozaro hisob kitoblarni oz vaqtida taqqoslama dalolatnomalar bilan rasmiylashtirish hamda uni 
sondirish boyicha chora-tadbirlar korish;
Xojalikning pul mablaglari harakatini oldindan prognozlash va pul oqimini meyorlashtirish boyicha 
tegishli tadbirlar ishlab chiqishda iboratdirJismoniy shaxslar ham chet el valutasida hisobvaraq 
ochishlari.
2. Iyuridikk shaxs sifati faoliyat ko’rsatayotgan va mustaqil balansiga ega bo’lgan korxonalar tijorat 
banklaridan birida o’zlarining hisob–kitob schyotini ochadilar. Markaziy Bank yo’riqnomasiga binoan 
korxona o’zi tanlagan bankda pul mablag’larini saqlash, barcha turdagi hisob-kitoblarni, kredit va 
kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun so’mda va talab qilib olgungacha valuta depozit 
schyotini ochishlari mumkin.7 Тalab qilib olgungacha bo’lgan so’mdagi depozit schyotlarini ochish 
uchun yuridik shaxs – rezidentlar bankka quyidagi hujjatlarni topshiradilar:
Schyot ochish uchun ariza;

---

Statistika organlari tomonidan korxonalar, tashkilotlarning yagona davlat ro’yxatiga kiritilganligi 
to’g’risidagi notariusda tasdiqlanganguvohnomaning ko’chirmasi;
Yuqori organ yoki ta’sischilar majlisida tasdiqlangan ustav yoki nizomdan notariusda tasdiqlangan 
ko’chirma, davlat ro’yxatidan o’tganligi to’g’risida hujjat:notariusda tasdiqlangan ko’chirma yoki 
qonunchilikda belgilangan tartibda ro’yxatga oluvchi organ tomonidan tasdiqlangan ko’chirma. Davlat 
ro’yxatidan o’tganligi to’g’risidagi hujjat faqat mazkur obyekt uchun qonunchilikda nazarda tutilgan 
bo’lsa topshiriladi;
Soliq organida ro’yxatdan o’tganligi va idensifikatsiyalashgan soliq to’lovchi raqami berilganligi 
to’g’risida notariusda tasdiqlangan guvohnoma ko’chirmasi yoki shaxs soliq to’lovchi subyekt emasligi 
to’g’risida ma’lumot;
Imzo namunalari va muhrning izi tushirilgan kartochka;
Yuqorida aytib o’tilgan yo’riqnomada belgilangan tartibda rasmiylashtiriladi.
Davlat korxonlari, aksioner jamiyatlari, qishloq xo’jalik uyushmalari (shirkatlar), mas’uliyati 
cheklangan jamiyatlar, uyushmalar, birlashmalar, konsernlar, korporatsiyalar, qo’shma korxonalar, 
xalqaro birlashmalar va boshqa korxonalar tomonidan talab qilib olguncha depozit schyotlarini ochish 
uchun zikr qilingan hujjatlarga qo’shimcha qilib bankka yuqorida keltirilgan yo’riqnomaga binoan 
yana boshqa hujjatlar topshiradilar.
Barcha hujjatlar topshirilgandan so’ng bank xizmatini ko’rsatish bo’yicha shartnoma imzolanadi va 
bank boshqaruvchisining buyrug’I bilan korxonaga tegishli hisob–kitob schyoti raqami belgilanadi va 
bankning buxgalteriya apparati tomonidan pul mablag’lari harakatini hisobga olish uchun shaxsiy 
schyot ochiladi. Boshqa shahar yoki aholi punktlarida joylashgan xo’jalik hisobida bo’lmagan filiallar, 
magazinlar, ishlab chiqarish birligi va boshqa bo’linmalarga mahalliy bank muassasasida cheklangan 
operatsiyalarni aks ettirish uchun joriy schyot ochiladi. Bu cheklanish asosiy hisob–kitob schyotini 
idora qiluvchi bosh korxona tomonidan belgilanadi.
Ochilgan hisob–kitob schyotida bo’sh pul mablag’lari va mahsulot (ish va xizmat) lar sotishdan 
tushgan pul, bankdan olingan uzoq va qisqa muddatli kreditlar hamda boshqa tushumlar saqlanadi.
Hisob–kitob schyotidan korxonaning olingan materiallar, asosiy vositalar uchun mol yuboruvchiga 
to’lanmalari, budjetdan, ijtimoiy sug’urtadan bo’lgan qarzni to’lash, ish haqi berish uchun kassaga 
olingan pul va boshqa zaruriyatlar uchun to’langan pul mablag’lari aks ettiriladi.

---

Odatda bank tomonidan har qanday pul o’tkazib berish yoki naqd pul berish korxona yoki hisob–
kitob schyotini tasarruf etuvchining buyrug’I yoki u bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi.
Lekin bank quyidagi hollarda korxon roziliginii olmay boshqa tashkilotlarning hujjatlari bo’yicha uning 
hisob–kitob schyotidan pulni majburiy o’tkazib beradi: moliya va soliq organlarining buyrug’I bo’yicha 
to’lanmagan soliq va yig’imlar, shuningdek ular bo’yicha jarima va boqimandalar summasini; 
qondirilgan da’volar summasini – ijro varaqalari, xo’jalik sudining bo’yrug’I bo’yicha; kreditdan 
foydalanganligi uchun foiz summasini, muddatida to’lanmagan kredit summasini; bank tomonidan 
ko’rsatilgan xizmatlar summasini.
Yuridik shaxsning talab qilib olguncha depozit schyotida yetarli darajada pul mablag’lari bo’lsa, pul 
o’tkazib berish uning buyrug’I yoki boshqa to’lov hujjatlari bilan amalga oshiriladi.
Yuridik shaxsning talab qilib olguncha depozit schyotida pul mablag’lari yetarli bo’lmasa, amaldagi 
yo’riqnomaga binoan birinchi navbatda budjetga, pensiya fondiga va ish haqiga to’lashni nazarda 
tutuvchi hujjatlar bo’yicha mutanosib to’lanadi.
Yuridik shaxsning bankdagi schyotiga bo’lgan boshqa barcha to’lanmalar yuqorida ko’rsatilgan 
talablar qondirilgandan so’ng to’lanadi. Hisob–kitob schyotida sodir bo’ladigan pul mablag’lar 
harakati (pulni qabul qilish va berish yoki naqd pulsiz kirim va chiqim) bank tomonidan chiqarilgan 
mahsus hujjatlar shakllariga asosan rasmiylashtiriladi.
Ularning kengroq tarqalganlari quyidagilar: naqd pul topshirish e’loni, pul cheki, hisoblashish cheki, 
to’lov topshirig’I, to’lov talabnomasi. Pul to’lash to’g’risidagi ushbu e’lon hisob-kitob schyotiga naqd 
pul o’tkazishda yoziladi. Pulni qabul qilib olganligi to’g’risida bank pul to’lovchiga isbotlovchi hujjat 
sifatida kvitansiya beradi.
Тo’lov topshirig’I hisob–kitob schyotidan pul oluvchining schyotiga tegishli summani o’tkazib berish 
to’g’risida bankka berilgan buyruq bo’lib hisoblanadi. Тurli mol yuboruvchi korxonalar, tashkilotlar, 
moliya organlari, sug’urta va boshqa tashkilotlar pul oluvchilar bo’lishi mumkin. Pul oluvchining 
hisob–kitob schyoti bankning qaysi filialida bo’lishiga qarab to’lov topshirig’I ikki yoki uch nusxada 
yoziladi. Shahar ichidagi va shaharlararo hisoblashishlarda ham korxona tomonidan to’lov 
topshirig’ining yagona shakli qo’llaniladi.
Bir vaqtning o’zida bir necha tashkilotlarga pul o’tkazib berilsa, korxona tomonidan topshiriqning 
mahsus yig’ma shakli qo’llaniladi. U bitta bank bo’limi xizmat qiladigan bir necha pul oluvchilar uchun 
yozib beriladi. O’tkazib beriladigan summaning jamiga bir marta imzo qo’yilib muhr bosiladi. Bu hisob 
– kitob va boshqa schyotlar bo’yicha operatsiyalarni rismiylashtirish jarayonini anchaga qisqartiradi.
Hisoblashishning aksept shaklida jo’natilgan mahsulotlar uchun mol yuboruvchilar to’lov talabnoma–
topshiriq yozadi.

---

Bank belgilangan vaqtda korxonaga uning hisob–kitob schyotidan tegishli dastlabki hujjatlarni ilova 
qilib ko’chirma berib turadi.
Hisob–kitob schyotining ko’chirmasida mablag’larning qoldig’I va hisob–kitob schyotiga kirim 
kreditiga yoziladi, chunki bank korxonaning pulini saqlab o’zini korxonadan qarzdor deb biladi, 
o’zining qarzini kamayishi esa – debetiga yoziladi. Buxgalter ko’chirmani ishlab chiqishda bu 
xususiyatni esda tutib qoldiq va tushum hisob–kitob schyotining debetiga, chiqimi esa – kreditiga 
yoziladi.
Hisob-kitob schyotidan beriladigan ko’chirma ma’lum ko’rsatkichlarga ega bo’lib, yozuvlarni 
qisqartirish maqsadida ularning bir qismi kodlashtirilgan. Ko’chirmani ishlab chiqayotgan buxgalter bu 
kodlar ma’nosini bilishi kerak.
Ko’chirmalar olingan kuni ular tekshiriladi va ishlab chiqiladi. Bunda barcha yozuvlar ilovada 
keltirilgan hujjatlar bilan solishtiriladi va xato yozuvlar bo’lmasa bu hujjatlarga «Qayd etildi» degan 
shtamp qo’yib o’chiriladi. Тekshirilgan ko’chirmaning har bir summasining to’g’risiga va hujjatlarga 
5110 - «Hisob-kitob schyoti» bilan bog’lanuvchi schyotlarning raqamlari qo’yib chiqiladi. Bundan 
tashqari, hujjatlarga ko’chirmada keltirilgan yozuvlarning tartib raqami yozib qo’yiladi. Bularning 
hammasi pul mablag’lari harakatini nazorat qilish, hisob ishlarini avtomatlashtirish va hujjatlarni 
saqlash uchun kerak.
Hisob-kitob schyotidan noto’g’ri chiqarilgan yoki unga xato o’tkazilgan summalarni aniqlash 
maqsadida ular 4860-«Da’volar bo’yicha olinadigan schyotlar» schyotida hisobga olinadi, aniqlash va 
tegishli o’zgarishlar kiritish uchun bankka xabar beriladi. Тo’g’rilangan summa bankning navbatdagi 
ko’chirmalarida aks ettiriladi, korxona buxgalteriya hisobida esa bu qarz 4860 - «Da’volar bo’yicha 
olinadigan schyotlar» schyotidan hisobdan chiqariladi. Ko’chirmaga ilova qilingan xarajatlar hujjatda 
nizomga binoan qo’shimcha xarajat elementlari va moddalarining raqamlari qo’yiladi. Buning 
zaruriyati shundaki, ko’p schyotlar bo’yicha analitik hisob xarajat elementlari va moddalari bo’yicha 
tashkil etiladi. Хarajat elementlari va moddalari bo’yicha guruhlash ma’lumotnoma varaqalarida olib 
boriladi. Ular har oyda ishlab chiqarish bo’linmalari bo’yicha ochilib, tegishli jurnal-orderlar hujjatlar 
ma’lumotlari bo’yicha to’ldiriladi.
Hisob-kitob schyoti bo’yicha sodir bo’ladigan operatsiyalarni hisobga olish uchun korxonada 5110 - 
«Hisob-kitob schyoti» ochiladi. Bu schyot aktiv bo’lib, uning debetida hisob-kitob schyotiga tushgan 
barcha tushumlar, kreditida esa – hisob-kitob schyotidan barcha sarflangan pul mablag’lari aks 
ettiriladi. Bu schyotning debet saldosi hisob-kitob schyotida pul mablag’larining qolgan qoldig’ini 
ko’rsatadi. Bu schyotda boshqa aktiv schyotlar kabi kredit qoldiq bo’lmaydi.
5110- «Hisob-kitob schyoti» bo’yicha operatsiyalar tekshirilgan bank ko’chirmasi va unga ilova 
qilingan pul hujjatlariga asosan aks ettiriladi. 5110-schyotning saldosi hisob-kitob schyotidan berilgan 
ko’chirmada ko’rsatilgan qoldiqqa teng kelishi shart. Bu schyot bo’yicha analitik hisob bankning 
ko’chirmalari bo’yicha yuritiladi. Basharti korxonada boshqa hisob-kitob analitik schyoti bo’lsa, 
operatsiyalar shu analitik hisob bo’yicha yuritiladi.

---

Buxgalteriya hisobi jurnal-orderlarda yuritilsa, 5110 – schyotning kredit oborotlari 2 – jurnal-orderida 
aks ettiriladi. 5110 – schyotning debet oborotlari turli jurnal-orderlarga yoziladi va undan tashqari, 2-
qaydnomaga yozib nazorat qilinadi. Bu registrlar tekshirilgan va ishlab chiqilgan bank ko’chirmalariga 
asosan to’ldiriladi.
Hisob-kitob schyotidan olingan ko’chirmada ko’rsatilgan bir xildagi bog’lanuvchi schyotlarning 
summalari 2 – jurnal-order va 2 – qaydnomaga jamlab yoziladi.
2 – jurnal-order va 2 – qaydnomani yuritish bir oyga mo’ljallanganligi uchun bankdan olingan har bir 
ko’chirma ma’lumotlari bir qatorga yoziladi. Demak, 2 -jurnal-order va 2 – qaydnomada band qilingan 
qatorlar soni shu davr ichida bankdan olingan ko’chirmalar soniga teng bo’lishi kerak. Registrlarda 
summalar 5110-schyotning debeti va krediti bilan korrespondentlashgan schyotlar bo’yicha yoziladi. 
Har bir hisobot (kun, oy) davriga bunday ko’rsatkichlarning mavjudligi buxgalteriya xodimlariga 
korxona hisob-kitob schyotiga pul mablag’larining kelib tushish manbalarini tahlil qilish, maqsadli 
foydalanilishini, tasdiqlangan moliyaviy to’lanmalar kalendar grafigiga binoan budjetga va boshqa 
organlarga mablag’ o’tkazilishi ustidan nazorat qilish imkoniyatini beradi.
Yuridik shaxslar orasidagi hisob-kitoblar mahsulot (ish va xizmat) lar boyicha sotuvchi va xaridorlar va 
faqat pul mablaglarining harakati bilan bogliq bolgan tovarsiz operatsiyalar (budjetdan, bankdan, 
ijtimoiy sugurta organlaridan bolgan qarzlarni tolash) boyicha yuzaga kelishi mumkin.
Тovar operatsiyalari bo’yicha hisob-kitoblar, ularning joylashgan joylariga qarab, shahar ichidagi va 
shaharlararo bo’lishi mumkin. O’zaro hisob-kitob munosabatlarining zaruriy sharti bo’lib, vujudga 
keladigan o’zaro majburiyatlar uchun pulni o’z vaqtida otkazib berish hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda korxonalarda naqd pulsiz hisob-kitoblarning quyidagi: tolov topshiriqlari, tolov 
talabnoma-topshiriqlari, akkreditivlar va maxsus schyotlar, rejali tolovlar, aloqa vazirligi korxonalari 
orqali pul otkazishlar, pul chek daftarchalari orqali amalga oshiriladi.
Mol sotib oluvchilar tomonidan material qiymatliklarni olgan vaqti bilan pul tolash vaqtidagi oraliqni 
qisqartirish, debitor va kreditor qarzlarni vujudga kelishi va yoldagi tovar-material qiymatliklar 
qoldig’ini ko’payishiga barham berish maqsadida hisob-kitobning eng qulay shakllarini tanlab olish 
zarur.
Тo’lov topshiriqlari bilan hisob-kitoblar. Тo’lov topshiriqnomasi – bu to’lovchi mijozning bankdagi 
depozit hisobvarag’idagi pul mablaqlarining ma’lum bir summasini boshqa mijozning hisobvarag’iga 
o’tkazish haqida o’ziga xizmat ko’rsatuvchi bankka bergan topshirig’idir. Тo’lov topshiriqnomasi 
0505411002 shakldagi maxsus blanka bo’lib, to’lovchi tomonidan rasmiylashtiriladi va quyidagi 
to’lovlarni: tovarlar va xizmatlar uchun qisob-kitoblar; notovar operatsiyalar boyicha hisob-kitoblar; 
markaziy bankning meyoriy hujjatlarida kozda tutilgan bolsa, bank kreditlari va unga hisoblangan 
foizlarni undirish uchun mablaglarni otkazishda; hukumat qarorlari va bank qoidalarida belgilangan 
hollardagi tolovlarini amalga oshirishda qollaniladi.

---

Shuningdek, transport va aloqa tashkilotlari, shuningdek zarur bolgan hollarda olingan tovar va 
foydalanilgan xizmatlar boyicha bir yola hisob-kitoblar olib borish uchun bank tomonidan 
akseptlangan, korsatilgan summa oldindan bankda deponentlangan holda, tolov topshiriqlari 
qollanilishi mumkin.
Ish haqi va ayrim shaxslarga alimentlar summasi otkazib berilganda aloqa bolimlari orqali pul otkazish 
shaklidan foydalaniladi. Bunda oluvchilarni, ularning oladigan pulini, turar joylarini korsatib royxat 
tuziladi. Otkaziladigan pulning umumiy summasiga tolov topshirigi tuzilib royxat bilan birga bankka 
topshiriladi. Bankda bu hujjat akseptlanadi.
Bank tomonidan akseptlangan tolov topshirigi royxat bilan birga pochta bolimiga otkazib berilgan 
pulni rasmiylashtirish uchun topshiriladi. Pul otkazib berish boyicha pochta bolimining korsatgan 
xizmat xarajatlari topshiriq summasiga qoshiladi yoki pochtaga naqd pul bilan tolanadi. Тo’lov 
topshirig’I bilan pul o’tkazib berilganda quyidagi yozuvlar beriladi: Dt 6410 «Budjetga to’lovlar 
bo’yicha qarz», Dt 6520 «Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar», Dt 6990 «Boshqa 
majburiyatlar», Kt 5110 «Hisob-kitob schyoti» schyotlari.
Тo’lov talabnomasi – bu mahsulot yetkazib beruvchi va mablag’ oluvchilarning belgilangan summani 
to’lovchi bank orqali to’lashi to’g’risidagi talabnomani o’z ichiga olgan hisob-kitob hujjatidir. Тo’lov 
talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblar “aksept” shaklidagi hisob-kitoblar ham deb yuritiladi.
Aksept shaklida hisoblashish asosida tolov talabnomasi-topshiriqlari bilan olib boriladigan hisob-
kitoblar vujudga keladi. Ularning mohiyati quyidagilardan iborat: mol yuboruvchi molni jonatib mol 
sotib oluvchi nomiga tolov talabnomasini toldirib unga jonatadi. Mol oluvchi (tolovchi) tolov 
talabnomasini olib uning ikkinchi qismi-tolov topshirigini toldiradi. Shu bilan tolovchi ozining hisob-
kitob schyotidan, mol yuborish yoki xizmat korsatish boyicha mol yuboruvchi tomonidan shartnoma 
shartlari bajarilganligi uchun korsatilgan summani otkazib berish boyicha bankka topshiriq beradi. Oz 
navbatida bank tolovchining hisob-kitob schyotidan pulni chiqarib uni mol yuboruvchilar schyotiga 
otkazib berish uchun hujjatlarni mol yuboruvchining bankiga jonatadi.
Тo’lovchi pul to’lashni rad etish huquqiga ega. Тo’lashni rad etish to’liq va qisman bo’lishi mumkin. 
Тo’lashni to’liq rad etish quyidagi hollarda sodir bo’lishi mumkin: mol oluvchining roziligini olmay 
tovarlar muddatidan oldin kelib tushsa; tovarlarni komplekt emasligi va sifatsizligi hujjatlar bilan 
tasdiqlansa; tovarlarning narxlari to’g’risida kelishilmagan bo’lsa; to’langan tovarlar uchun yana 
qaytadan talabnoma taqdim etilsa. Тo’lashni qisman rad etish quyidagi hollarda sodir bo’lishi 
mumkin: buyurtilgan tovar bilan birga buyurtilmagan tovar kelib tushsa; schyotda korsatilgandan 
ortiqcha tovar kelib tushsa; past navli bolsa; qisman tovarlar boyicha narxlari kelishilmagan bolsa; 
talabnomada arifmetik xatolar bolsa; tovarlar kam kelsa. Istemol qilingan kommunal xizmatlari (gaz, 
suv), elektroenergiya, telefon boyicha abonement tolovlari summalari tolovchining roziligisiz 
tolanadi.

---

Тo’lash rad etilsa, kelib tushgan tovarlarni mol oluvchi mas’uliyatli saqlashga qabul qilib 002-«Mas’ul 
saqlashga qabul qilingan tovar-moddiy boyliklar» balansdan tashqari schyotida, mol yuboruvchidan 
boshqa joyga jo’natish to’g’risida ko’rsatma kelguncha, 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida naqd pulsiz va naqd pulli hisob kitoblardan samarali foydalanish 
korxonalar iqtisodiyotining barqaror rivojlanishining ta’minlovchi asosiy omillaridan biridir. Chunki 
korxonalar faoliyatining uzluksiz davom etishini ta’minlash uchun zarur ishlab chiqarish zahiralari va 
mehnat vositalari sotib olish, davlat byudjetidan tashqari fondlar uchun to’lovlarni amalga oshirish 
uchun ma’lum miqdorda naqd pulsiz hisob kitoblar talab kilinadi. Shuning uchun ham korxonalar 
mavjud pul mablaglarini yuqorida kursatilgan maqsadlarga sarflashda iqtisodiy jihatdan manfaatli va 
tejamli bo’lgan hamda korxonaga o‘z mablaglaridan ratsional foydalanish imkonini berishni
Birinchi navbatda hisobga olish zarur. Yuqoridagi fikr va muloxazalar ushbu
Mavzuning dolzarbligini belgilab beradi va bozor munosabatlari sharoitida korxonalarning pul 
mablaglari va ularning harajati to’g’risidagi boshkqaruv apparati uchun zarur ma’lumotlarni 
buxgalteriya shakllantirish masalalarini urgatadi.
Тo‘lоv tоpshiriqnоmalari shaklida to‘lоv tоpshiriqnоmasi hujjati, akkreditivlar shaklida akkreditivga 
ariza hujjati, tijоrat banklarining
Hisоb-kitоb cheklari shaklida hisоb-kitоb cheki, plastik kartоchka va
Memоrial оrderlar shakllarida xuddi shu nоmdagi hujjatlar ishlatiladi.
3. Bankdagi valyuta scheti korxonaning respublika xududidagi va xorijdagi
Banklarda valyuta schetlarida xorijiy valyutadagi pul mablaglari mavjudligi v harakatii haqidagi 
axborotni umumlashtirish uchun muljallangan.
Valyuta schyotini ochishga asos bo‘lib tashqi iqtisodiy faoliyatni yuritishgaberilgan ruxsatnoma 
(litsenziya) , korxona ustavi, mahalliy hokimiyatdan davla ro‘yxatidan o‘tganlik to‘g‘risida qaror va 
boshqa tegishli hujjatlar hisoblanadi.Valyuta schetlari bo’yicha muomalalarni amalga oshirish va 
rasmiylashtiris tartibii O’zbekston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat Solik kumitasi v O’zbekistonn 
Respublikasi Markaziy bankining me’yoriy hujjatlari bilan tartibga
Solinadi. Valyuta schetlari bo’yicha muomalalarni hisobga olish uchun schetla rejasidaa 5200 “Valyuta 
scheti” belgilangan. 5200 “Valyuta scheti”ning debetid korxonaningg hisob-kitob schetlariga pul 
mablaglarining kelib tushishi aks ettiriladi.

---

Ushbu schetning kreditida esa korxonaning valyuta schetlaridan pul mablaglarinin hisobdann 
chikarilishi aks ettiriladi. Korxonaning valyuta schetlari krediti yoki debetig xatoo yozilgan va bankning 
kuchirmalarini tekshirishda aniklangan summalar 486
“Da’volar bo’yicha hisob-kitoblar” schetida aks ettiriladi. Valyuta schetlari bo’yich muomalalarr 
buxgalteriya hisobida bankning kuchirmalari va ularga ilova kilinganpulli hisob-kitob hujjatlari asosida 
aks ettiriladi. Amaldagi konun va me’eriyhujjatlarda har kanday korxonaga chet el valyutasidagi pul 
mablaglariga ega bulish v uu bilan xujalik muomalalarini amalga oshirishga ruxsat etilgan.Valyuta 
schyotidagi pul mablag‘larining hisobi 5210 «Mamlakat ichidag valyutaa schyotlari» va 5220 « Chet 
eldagi valyuta schyotlari» da yuritiladi. Ushbuvalyuta schyotlarini yuritish hisob-kitob schyotini 
yuritish tartibiga to‘liq o‘xshaydi Faqatt farq shundaki, valyuta schyotlari ikki birlikda, ya’ni chet el 
valyutasi va milli valyutalardaa yuritiladi. Bank valyuta schyotlaridagi pul mablag‘larining holati 
vaharakatini faqat chet el valyutasida hisobini yuritadi va chet el valyutasidaifodalangan valyuta 
schyotlaridan ko‘chirmani beradi. Korxona esa valyut schyotlaridagii pul mablag‘larini ham chet el 
valyutalarida, ham ularni Markaziy ban e’lon qilgan rasmiy kurslar bo‘yicha milliy valyutaga 
o‘tqazilgan holda hisobga oladi.Buxgalteriya balansi va moliyaviy hisobotning boshqa shakllarida chet 
el valyutalar faqatt milliy valyuta hisobida aks ettiriladi.
Valyuta schetini ochish uchun korxona bankka kuyidagi hujjatlarni
Topshirishi zarur:
1.
Valyuta schetini ochish uchun ariza.
2.
Tasis hujjatlarining nusxasi (ustav, tasischilar shartnomasi, ular notarial idorala tomonidann 
tasdiklangan bulishi shart).
3.
Registratsiyadan utganligi haqidagi hujjatlarning notarius tomonidan tasdiklangannusxasi.
4.
Korxona solik inspeksiyasida hisobga olganligi va pensiya fondida
Registratsiyadan utkanligi to’g’risida ma’lumotnoma.

---

5.
Korxona boshligi va bosh buxgalterning imzolari va aylanma muxr bosilgankartochka. Ushbu 
kartochka notarius tomonidan tasdiklangan bulishi zarur.
Valyuta scheti ochilgandan sung bank va uning mijozi urtasida hisob-kitob kass xizmatinii kursatish 
bo’yicha shartnoma imzolanadi. Unda bank kursatilgan xizmat
Turlari, kursatiladigan xizmatlar uchun tulanadigan haqlar, mablaglarni joylashtiris shartlarii, 
tomonlarning huquq va burchlari va boshkalar kursatiladi.
Valyuta muomalalarining buxgalteriya hisobini yuritish uchun 5200 “Valyutascheti”da kuyidagi 
subschetlarni ochish mumkin:
1.
“Tranzit valyuta scheti”
2.
“Joriy valyuta scheti”
3.
“Chet eldagi valyuta scheti”.
Korxona uzining valyuta mablaglarini nafakat majburiy balki uz xohishi bilanham sotishi mumkin.
Korxona hisob-kitob schyotidan pul mablag‘lari naqdsiz yo‘l bilan boshqa
Korxonalarga, davlat organlariga o‘tqazib beriladi, shuningdek bankning o‘zi orqal shartnomaa 
shartlariga ko‘ra ko‘rsatilgan xizmatlar uchun ushlab qolinadi. Pu
Mablag‘larini naqdsiz chiqim qilishga asos bo‘lib to‘lov topshiriqnomalari, inkassotopshiriqnomalari, 
bankning memorial orderlari hisoblanadi.
To‘lov topshiriqnomasi – bu korxona tomonidan bankga ma’lum bir summan boshqaa yuridik 
shaxslarga olingan aktivlar, bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar
Uchun, shunigdek korxonaning davlat organlari oldidagi majburiyatlarini to‘lash uchu bergann yozma 
guvohnomasi. Barcha korxonalar uchun yagona shakl va mazmunga eg

---

Bo‘lgan ushbu hujjatda uning tartib raqami, tuzilgan sanasi, to‘lovchi va oluvch korxonalarningg 
nomlarii, bank rekvizitlari, soliq to‘lovchi sifatidagi rekvizitlari o‘tqaziladigan summaning miqdori, 
o‘tqazish maqsadi va unga asos bo‘luvchi
Hujjatning tartib raqami va sanasi ko‘rsatiladi. To‘lov topshiriqnomasi korxona rahbar vaa bosh 
hisobchi tomonidan imzolanadi va korxona muhri bilan tasdiqlanadi.
Inkasso topshiriqnomasi – bu bank muassasasiga soliq idorasi, yo‘l fondi v boshqaa majburiy 
to‘lovlarni yig‘uvchi organlar tomonidan korxonaning ruxsatisi uningg hisob-kitob schyotidan o‘tqazib 
berish uchun kelib tushgan yozmatopshiriqnoma.
Memoria –orderlar – bu bank muassasaning ko‘rsatgan xizmatlari uchu korxonaningg hisob-kitob 
schyotidan o‘ndirib olgan summalarini tasdiqlovchi hujjat.
Bank muassasasi barcha kirim va chiqim hujjatlari asosida 
Pulning jamiyatdagi o‘rni u tomonidan bajariladigan qiymat o‘lchovi, to‘lov vositasi, muomala vositasi 
va jamg‘arish vositasi kabi funsiyalarida yorqin namoyon bo‘ladi.
Хorijiy valutadagi pul mablag’larini va xorijiy valuta operatsiyalarini har bir korxona amalga oshirishi 
mumkin. Хorijiy valuta operatsiyalarini rasmiylashtirish uchun bankda valuta joriy schyotini ochish 
kerak. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan xorijiy valuta operatsiyalarini amalga 
oshirishga ruxsat (litsenziya) berilgan banklarda valuta schyoti ochish mumkin. Bunday litsenziya 
olgan banklarni vakillik banklari deyiladi. Ozbekiston Respublikasi Markaziy bankining vaqti-vaqti 
bilan chop etiladigan byulletenida keltirilgan xorijiy valutalarda schyotlar ochish mumkin.
Valuta schyotini ochish uchun bank quyidagi hujjatlarni talab qiladi:
Valuta schyotini ochish togrisida ariza;
Tasis hujjatlar kochirmasi (notariusda yoki royxatga oluvchi organ tomonidan tasdiqlangan ustav, tasis 
shartnomalari);
Notariusda tasdiqlangan royxatdan otganlik togrisidagi hujjatlarning kochirmasi;

---

Korxonani royxatdan otgan joyidan soliq inspeksiyasi va pensiya fondida hisobga olinganligi togrisida 
malumotnoma;
Imzolar nusxalari qoyilgan va yumoloq muhr tushirilgan kartochka;
Qoshma korxonalar va xorijiy firmalar qoshimcha qilib Ozbekiston respublikasi adliya vazirligi 
tomonidan ularni xorijiy investitsiyali korxonalar reestriga kiritilganligi togrisida beriladigan 
guvohnoma topshiradilar.
Valuta schyoti ochilgandan song bank bilan korxona ortasida hisoblashish-kassa xizmatlarini korsatish 
togrisida shartnoma tuziladi. Unda bankning korsatadigan xizmatlar royxati, xizmatlari uchun 
tolanadigan haq tariflari, mablaglarni joylashtirish shartlari, tomonlarning huquq va burchlari va 
boshqalar korsatiladi.
Amaldagi Nizomga binoan mulk shaklidan qatiy nazar Ozbekiston Respublikasi xududida xorijiy valuta 
operatsiyalarini amalga oshiruvchi barcha xojalik yuratuvchi subyektlar 2001 yil 1 noyabrdan boshlab 
xorijiy valutadagi operatsiyalarni buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettirish tartibi belgilangan.
Хorijiy valuta mablag’lari, qiymatliklari va operatsiyalari xo’jalik operatsiyalari sodir bo’lgan sanaga 
Markaziy bank kursi bo’yicha so’m ekvivalentida aks ettiriladi. Jumladan quyidagilar boyicha: a) 
kassadagi valuta mablaglari, bankdagi depozit va ssuda schyotlari, akkreditivlar, valuta ssuda qarzlari; 
b) xorijiy valutadagi debitor va kreditor qarzlar; v) tuzilgan shartnomalar boyicha Yuk boj 
deklaratsiyasini rasmiylashtirish sanasiga import qilingan tovar-material qiymatliklar va boshqa 
aktivlarning kirimi; g) bojxona tolovlarining amalga oshirilishi; d) xorijiy valuta korinishidagi pulli 
hujjatlar; ye) xorijiy valutadagi qimmatli qogozlar.
Хorijiy valutani sotish va sotib olish buxgalteriya hisobida operatsiya sodir bo’lgan sanaga bo’lgan 
Markaziy bank kursi bo’yicha aks ettiriladi.
Хorijiy valutani sotish (sotib olish)da sodir bo’ladigan kursdagi farq (ijobiy yoki salbiy) ijobiy bo’lsa – 
9540 «Kurs farqlaridan olingan daromadlar» schyotida, salbiy bo’lsa – 9620 «Kurs farqlaridan 
zararlar» schyotida hisobga olinadi.
Хorijiy valutani sotilishi buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda aks ettiriladi:
a)
Valuta schyotidan xorijiy valutani Markaziy bank kursi bo’yicha o’tkazilishi: Dt 5530 «Boshqa 
maxsus schyotlar» schyotining «Тranzit» schyoti, Kt -5020 «Valuta schyoti».

---

b)
Markaziy bank kursi bo’yicha xorijiy valutani «Blokschyot» dan chiqarilishi: Dt 9220 «Boshqa 
aktivlarning sotili va boshqacha chiqib ketishi», Kt 5530 «Boshqa maxsus schyotlar» 
schyotining «Тranzit» schyoti.
V) valuta bozorida kelishilgan kurs bo’yicha sotilgan xorijiiy valutaning so’m ekvivalentini hisob-kitob 
schyotiga o’tkazilishi: D-t 5110 «Hisob-kitob schyoti», K-t 9220 «Boshqa aktivlarning sotili va 
boshqacha chiqib ketishi» schyoti.
g) Хorijiy valutani sotishda hosil bo’lgan ijobiy kurs farqini Markaziy bank kursidan ortig’ini aks 
ettirilishi: D-t 9220 «Boshqa aktivlarning sotili va boshqacha chiqib ketishi», K-t 9540 «Kurs 
farqlaridan olingan daromadlar» schyoti.
c)
Хorijiy valutani sotishda hosil bo’lgan salbiy kurs farqini (Markaziy bank kursidan kam) aks 
ettirilishi: D-t 9620 «Kurs farqlaridan zararlar», K-t 9220 «Boshqa aktivlarning sotili va 
boshqacha chiqib ketishi» schyoti.
O’zining mahsulot (ish, xizmat)lari narxi (tariflari)ni xorijiy valuta ekvivalentida belgilaydigan xo’jalik 
yurituvchi subyektlar o’zaro hisob-kitoblarni milliy valuta-so’mda olib boradilar. Хizmat ko’rsatgan 
sanadan to’lanmalarni tushgan sanasigacha markaziy bank kursining o’zgarishi natijasida sodir 
bo’ladigan farq moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromad (xarajat) sifatida xo’jalik yurituvchi 
subyektning moliyaviy natijalariga olib boriladi.
Хo’jalik yurituvchi subyektlar har bir hisobot oyining oxirgi sanasiga balansning valuta moddalarini 
Markaziy bank kursi boyicha qaytadan baholaydi va sodir bolgan kurs farqlari ijobiy bolsa 9540 «Kurs 
farqlaridan olingan daromadlar» schyotiga, salbiy bolsa – 9620 «Kurs farqlaridan zararlar» schyotiga 
otkaziladi.
Balansning valuta moddalariga quyidagilar kiritiladi: a) kassadagi, bankning depozit, ssuda 
schyotlaridagi, shu jumladan akkreditivlardagi valuta mablaglari; b) xorijiy valutadagi pulli hujjatlar; v) 
xorijiy valuta korinishidagi qisqa va uzoq muddatli qimmatli qogozlar; g) xorijiy valuta korinishidagi 
debitor va kreditor qarzlar, kreditlar va qarzlar
Quyidagi qiymatliklar qaytadan baholanmaydi: a) xojalik yurituvchi subyekt tomonidan xorijiy 
valutaga sotib olingan mulk (asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tovar-material qiymatliklar, inventar 
va xojalik jihozlari); b) xorijiy investitsiyali korxona ham qoshilgan holda, xojalik yurituvchi 
subyektning ustav kapitali hajmi va tasischilarning ulushlari.

---

Oldindan yigilib kelingan va har oygi balans valuta moddalarini qayta baholashdan hosil bolgan ijobiy 
va salbiy kurs farqlari tegishli «Kelgusi davrlar daromadlari» va «Kelgusi davrlar xarajatlari» 
schyotlarida aks ettirilib quyidagi tartibda moliyaviy-xojalik faoliyati natijalariga otkaziladi:
A)
Xorijiy valuta debitor va kreditor qarzlar boyicha ularning qaytarilishiga qarab;
b) qolgan boshqa hollarda balansning tegishli valuta moddalari bilan xojalik operatsiyalarini sodir 
bolishiga qarab.
Moliyaviy-xojalik faoliyati natijalariga otkazilgan ijobiy kurs farqi 9540 «Kurs farqlaridan olingan 
daromadlar» schyotining krediti boyicha aks ettirilib daromad (foyda) soligiga tortiladigan bazani 
kopaytiradi, salbiy kurs farqi esa 9620 «Kurs farqlaridan zararlar» schyotining debetida aks ettirilib 
daromad (foyda) soligiga tortiladigan bazadan chegirib tashlanadi.
Yalpi daromaddan soliq tolovchilar uchun kurs farqi qismida soliqqa tortish obyekti bolib «Moliyaviy 
faoliyatdan olingan foyda va zarar» schyotining saldosi hisoblanadi.
Yagona soliq tolovchilar uchun kurs farqi qismida soliqqa tortish obyekti bolib ijobiy kurs farqi 
hisoblanadi. Bunda yagona soliqni hisoblab chiqarishda salbiy kurs farqi soliqqa tortiladigan bazani 
kamaytirmaydi.
Korxonaning ustav kapitalini shakllanishida tasis hujjatlarini royxatdan otkazish sanasi bilan ustav 
kapitaliga mablaglar qoyilgan haqiqiy sanadagi Markaziy bank kurslari orasidagi farqi buxgalteriya 
hisobida qoshilgan kapital hisoblanib 8410 «Emission daromad» schyotida hisobga olinadi.
Valuta operatsiyalarini tartibga solish qonuniga binoan korxonalar vakolatli banklar orqali Ozbekiston 
Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan tartib va maqsadlar uchun Ozbekiston 
Respublikasi ichki valuta bozoridan xorijiy valuta sotib olishi mumkin. Chunonchi, safar xarajatlari 
uchun, shartnoma-kontrakt majburiyatlarini bajarilish operatsiyalari va boshqalar uchun xorijiy 
valutalar sotib olishi mumkin.
Хorijiy valutani sotib olish operatsiyalari buxgalteriya hisobida quyidagi yozuvlar bilan 
rasmiylashtiriladi: valuta bozorida kelishilgan kurs bo’yicha xorijiy valutani sotib olish kuniga.
A)
Хorijiy valutani sotib olish uchun hisob-kitob schyotidan so’m ko’rinishidagi mablag’larni 
valuta bozorida kelishilgan sotib olish kuniga bo’lgan kurs bo’yicha o’tkazib berilishi: D-t 5530 
«Boshqa maxsus schyotlar» schyotining «Тranzit» schyoti,

---

K-t 5110 «Hisob-kitob» schyoti.
b) Markaziy bank kursi bo’yicha xorijiy valutani valuta schyotiga o’tkazilishi: D-t 5210 «Valuta 
schyoti», K-t 5530 «Boshqa maxsus schyotlar» schyotining «Тranzit» schyoti.
V) Хorijiy valutani Markaziy bank kursidan past kursda sotib olish natijasida sodir bo’lgan ijobiy kurs 
farqini aks ettirilishi: D-t 5530 «Boshqa maxsus schyotlar» schyotining «Тranzit» schyoti, K-t 9540 
«Kurs farqlaridan olingan daromadlar» schyoti.
g) Хorijiy valutani Markaziy bank kursidan yuqori kursda sotib olish natijasida sodir bo’lgan salbiy kurs 
farqnini aks ettirilishi: D-t 9620 «Kurs farqlaridan zararlar», K-t 5530 «Boshqa maxsus schyotlar» 
schyotining «Тranzit» schyoti.
Хorijiy valuta harakati to’g’risidagi ma’lumotni bank muassasasi korxonaga valuta schyotidan 
ko’chirma berish yo’li bilan xabar beradi. 5210 «Mamlakat ichidagi valuta schyotlar»ni kredit oboroti 
2/1 jurnal-orderida aks ettiriladi. Bu schyotning debet oboroti 2/1 qaydnomaini yuritish bilan nazorat 
qilinadi. Valuta schyoti boyicha analitik hisob kartochkalarda valutalarning nomlari boyicha yuritiladi.
Hisobdor shaxslar bilan hisoblashishlar mayda xojalik xarajatlari ni va xizmat safar xarajatlarini 
tolashda sodir boladi. Demak, hisobdor shaxslar kelgusi mamuriy-xojalik va safar xarajatlari uchun pul 
mablaglarini oldindan olgan xodimlardir. Hisobdor shaxs sifatida kassadan naqd pul oladigan 
xodimlarning royxati korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Beriladigan pul miqdori cheklangan: 
xojalik ehtigjlari uchun beriladigan naqd pul korxona smetasida nazarda tutiladi; safar xarajatlari 
uchun beriladigan pul safar muddati va boradigan joyiga bogliq. Safar xarajatiga pul berishda yolkira 
(ikki tomonga), sutkalik va yotoq (turar joy ijarasi) xarajatlari hisoblab chiqiladi.
Хizmat safari davrida xodimning asosiy ish joyidagi ish haqisi saqlanadi. Safar uchun hisobdor shaxsga 
pul berish rahbarning buyrug’I va safar guvohnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Beriladigan pul hisoblab 
chiqilgandan so’ng buxgalteriya tomonidan kassa chiqim orderi rasmiylashtiriladi.
Belgilangan meyor doirasida yoki undan ortiq qilingan safar xarajatlari, maqsadli tayinlanishiga qarab, 
yoki ishlab chiqarish xarajatlariga, yoki davr xarajatlariga otkaziladi. Basharti safar xarajatlari ishlab 
chiqarish jarayoniga otkazilsa, mahsulot (ish va xizmat) lar tannarxiga hamda boshqaruv 
xodimlarining safar xarajatlari esa davr xarajatlariga otkaziladi.
Korxona rahbarining qarori bilan istisno shaklida qonunchilikda nazarda tutilgan megridan ortiq 
qilingan safar xarajatlari soliqqa tortiladigan bazani kopaytiradi. Belgilangan vazifa bajarilgandan song 

---

uch kun ichida hisobdor shaxs qilingan xarajatlar togrisida avans hisoboti topshirishi shart. Qilingan 
xarajatlarni isbotlovchi, tasdiqlovchi hujjatlarni va safar guvohnomasini avans hisobotiga ilova qiladi.
Safarning maqsadli tayinlanishga qarab sex, bolim boshliqlari qilingan xarajatlarni maqsadga 
muvofiqligini tasdiqlaydi. Avans hisoboti tuzilib summasi aniqlangandan song avans hisoboti korxona 
rahbari tomonidan tasdiqlanadi va tegishli buxgalteriya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi. 
Foydalanilmay qolgan summa avans hisoboti topshirgan kuni hisobdor shaxs tomonidan kassaga 
kirim orderi bilan topshiriladi, ortiqcha qilingan xarajat summasi kassadan chiqim orderi bilan 
beriladi.
Hisobdor shaxsga berilgan summa maqsadli xarakterga ega bolib, birovga berish yoki buyurish 
taqiqlanadi. Oldingi berilgan avans boyicha qarzi bolmagan holdagina yangi avans beriladi. Basharti 
belgilangan muddatda avans hisoboti topshirilmasa yoki foydalanilmagan summa kassaga qaytarib 
topshirilmasa, qonunchilikda belgilangan tartibda buxgalteriya bu qarzni hisoblangan ish haqidan 
ushlab qolishi mumkin. Shuni ham bilish kerakki, belgilangan meyordan ortiqcha qilingan sutkalik 
xarajati hisobdor shaxsning ish haqisiga qoshib daromad soligiga tortiladi. Sutkalik xarajatlar 
shuningdek turar joy ijara xarajatlari megri eng kam ish haqi miqdoridan koeffitsiyentda belgilanadi.
Хizmat safari xarajatlari oldindan ma’lum bo’lgan hollarda, korxona rahbari isbotlovchi hujjatlar 
topshirmasdan safar xarajatlarini to’lashga ruxsat berish huquqiga ega. Bunda safar xarajatlari 
summasining raschyoti, korxona rahbari va safarga borayotgan xodim tomonidan imzolanib, korxona 
buxgalteriyasida saqlanadi. Safardan qaytgandan song talabga muvofiq rasmiylashtirilgan safar 
guvohnomasi buxgalteriyaga topshiriladi, qilingan xarajatlar summasi togrisida hisobot 
topshirilmaydi.
Safar muddati korxona rahbarining buyrugi bilan aniqlanadi, safarda bolgan haqiqiy vaqti esa safar 
guvohnomasidagi imzolar va muhr bilan tasdiqlangan tartibda safar joyiga kelgan va ketgan kuni 
togrisidagi belgi bilan aniqlanadi. Bunda safarga ketgan va safardan kelgan kunlari to’liq kun 
hisoblanadi.
Korxonada safarga ketgan va kelgan shaxslarni ro’yxatga olish jurnali yuritiladi. Barcha hisobdor 
summa operatsiyalari korxona buxgalteriyasida 4220 - «Хizmat safarlari uchun berilgan bo’naklar» 
schyotlarida hisobga olinadi. Bu aktiv schyot bolib, debet qoldigi hisobdor shaxsining korxonadan 
bolgan qarzini korsatadi. Bu schyotning debetiga kassa chiqim orderiga asosan yangi avans summasi 
berilganda, kreditga esa avans hisobotiga asosan sarflangan va kirim kassa orderiga asosan qaytarib 
topshirilgan foydalanilmagan summa yoziladi.
Hisobdor shaxslar oldindan olingan bonak summasidan ortiqcha xarajat qilgan bolsa, hujjatlar bilan 
rasmiylashtirilgan ortiqcha qilingan xarajatlar summasiga 6970 «Hisobdor shaxslarga qarzlar» schyoti 
kreditlanadi. Ushbu ortiqcha qilingan xarajat summasi hisobdor shaxsga qaytarilganda 6970 schyoti 
debetlanib, 5010 «Milliy valutadagi pul mablaglari» schyoti kreditlanadi. Ushbu jurnal-order 

---

kombinlashgan registr bolib, bir qatorga yozish yoli bilan sintetik va analitik hisobni ozida 
mujassamlashtirgan. Bunda har bir hisobdor shaxsga berilgan summa uchun jurnal-orderda bir qator 
ochilib, unga hisobdor shaxsning avans hisoboti boyicha sarflangan xarajat, qaytarib topshirilgan 
foydalanilmagan summa yozib boriladi. Bunda 7- jurnal-order shaklidan foydalaniladi.
Arifmetik va manaviy jihatdan tekshirilgan va korxona rahbari tomonidan tasdiqlangan avans 
hisobotlarini buxgalter, hujjatlarga boglanuvchi schyotlarni qoygan holda, ishlab chiqadi. 7 jurnal-
orderga yozish uchun asos bolib hisobdor shaxsga berilgan avans summasi boyicha kassa chiqim 
orderi, sarflangan summa boyicha tasdiqlangan avans hisoboti, qaytarib topshirilgan summa boyicha 
kirim kassa orderi, ortiqcha qilingan xarajatlar summasini qaytarish boyicha kassa chiqim orderi 
hisoblanadi. Ushbu jurnal orderning shakli yangi schyotlar rejasi talabiga toliq javob bermaydi. U 
qaytadan ishlab chiqilishi kerak.
Agar korxona tashqi iqtisodiy faoliyati bilan shugillansa, xorijiy safar boyicha xarajatlarni hisobga olish 
zaruriyati tugiladi. Хorijiy safar xarajatlari uchun pul O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi 
tomonidan belgilangan me’yor bo’yicha to’lanadi. Хorijiy valutada qilingan safar xarajatlari maqsadli 
tayinlanishiga qarab 4220 schyotidan mahsulot (ish va xizmat) lar tannarxiga (2010-schyot) yoki davr 
xarajatlariga (9400-schyot) yoki xorijdan sotib olingan asbob-uskunalarga (0720-schyot), materiallarga 
(1000-schyot), tovarlarga (2910-schyot) o’tkaziladi. Schyotlarga xarajatlar xorijiy valuta va so’m 
ekvivalentida yoziladi. Ҳisobdor shaxslarda qolgan valuta ham qaytadan baholanib natija 9620 yoki 
9540 – schyotlarga otkaziladi
XULOSA
Hozirgi kunda respublikamiz hukumati chet el investorlarini jalb etishda
Ko’p ishlarni amalga oshirmoqda. Jumladan, tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibgasoluvchi, qo’shma 
tadbirkorlik va xorijiy kapitalni jalb qilish va ularga imtiyozlarberishga qaratilgan Prezident Farmonlari 
va bir qator qonunlar qabul qilingan. Ushbuhujjatlarning qabul qilinishi chet el sarmoyalarini jalb 
qilishni yanada jadallashtirib,bu sohada tub o’zgarish yasashi shubhasizdir. Shuningdek, ular xorijiy 
investitsiyalarishtirokidagi korxonalarning iqtisodiy huquqlarini yanada kengaytirib, 
faoliyatinirag’batlantirish uchun muhim omil bo’lib xizmat qiladi.
Nazariy manbalarni o’rganish, umumlashtirish, pul muomalasini hisobi va
Auditining amaliyotdagi ahvolini tadqiq qilish hisob – kitob va valuta schiyoti hisobiva auditini 
takomillashtirishga doir quyidagi xulosalarni chiqarish hamda takliflarnikiritish imkonini berdi:

---

1.
Korxonada pul mablag’lari muomalasi yil davomida bir tekis davom etmaydi. Buesa ularning 
hisobi va auditiga ham ta’sir etadi. Shu sababli pul mablag’lari hisobi vaauditini tashkil 
etishning boshqa sektorlarga nisbatan farqli jihatlari tavsiflandi.Ushbu muammoni hal 
etishning tashkiliy, xuquqiy, amaliy asoslari belgilandi.
2.
Chet el valyutasida muomalalarni amalga oshiruvchi korxona va tashkilotlar o’zlarining 
valyuta tushumlaridan majburiy ravishda sotadigan qismini, ya’ni 50foizini kamaytirishga 
harakat qilish kerak. Chunki majburiy ravishda sotiladiganvalyutaning foizi qanchalik kam 
bo’lsa, korxona va tashkilotlar ixtiyorida shunchalikko’p valyuta mablag’I qoladi. Bu esa, o’z 
navbatida, korxona va tashkilotlarningkengaytirishga hamda tashqi iqtisodiy faoliyatni 
rivojlantirishga turtki bo’ladi.
3.
O’zbekiston Respublikasi audit milliy andozasi №70-«Auditorlik hisoboti vamoliyaviy hisobot 
bo’yicha auditor xulosasi» andozasiga qo’shimcha