Reja: Ta’limda «innavatsion jarayonlar» termini haqida tushuncha

Reja: Ta’limda «innavatsion jarayonlar» termini haqida tushuncha

5.Seminar: O‘KITUVCHINING INNOVATSION FAOLIYATI

Reja:

1. Ta’limda «innavatsion jarayonlar» termini haqida tushuncha.

   
   

2. Innavatsion faoliyatdagi akmeologik yondashuvga izoh berish

   
   

3. Innavatsion faoliyatdagi kreativlik to‘g‘risida tushuncha

   
   

4. Innavatsion faoliyat tarkibiadig refleksiga xarakteristika

   
   

5. Innavatsion faoliyatni shakllantirish shartlarini izohlab berish.

   
   

Metodik ko‘rsatmalar

Ma’ruzada innovatsion faoliyatning nazariy asoslarini ochib berish, innovatsion faoliyat tuzilmasi to‘g‘risida tushuncha berish, o‘quvchilarda innovatsion faoliyatni shakllantirish shartlarini aniqlash.
Adabiyotlar

1. V.N.Zagvyazinskiy Innavatsionnыe protsessы v obrazovanii i pedagogicheskoy nauke. Tyumen. 1990.

   
   

2. Innavatsionnoye obucheniye. Strategiya i praktika. M., 1994.

   
   

3. Klorin M.V. Innavatsionnыe modeli uchebnogo protsessa v sovremennoy zarubejnoy pedagogike. M., 1994.

   
   

4. Slastenin V.A., Kodыmova L.S. Pedagogika: Innavatsionnaya deyatelnost. M., Magistr. 1997.

   
   

«Innovatsion pedagogika» termini va unga xos bo‘lgan tadqiqotlar G‘arbiy yevropa va AQSHda, 60-yillarda paydo bo‘ldi. Innovatson faoliyat F.N.Gonobolin, S.M.Godnin, V.I.Zagvyazinskiy, V.A.Kan-Kalik, N.V.Kuzmina, V.A.Slastenin, A.I.SHcherbakov ishlarida tadqiq etilgan. Bu tadqiqotlarda innovatsion faoliyat amaliyoti va ilg‘or pedagogik tajribalarni keng yoyish nuqtai nazardan yoritilgan.

X.Barnet, Dj.Basset, D.Gamilton, N.Gross, R.Karlson, M.Maylz, A.Xeyvlok, D.CHen, R.Edem ishlarida innovatsion jarayonlarni boshqarish, ta’limdagi o‘zgarishlarni tashkil etish, innovatsiyaning «hayoti va faoliyati» uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlar masalalari tahlil qilingan.
YAngilik kiritishning ijtimoiy-psixologik aspekti amerikalik innovatik E.Rodjers tomonidan ishlab chiqilgan. U yangilik kiritish jarayoni qatnashchilarining toifa (tip)lari tasnifini, uning yangilikka bo‘lgan munosabatini, uni idrok qilishga shayligini tadqiq etadi.
Oliy maktab o‘qituvchisining innovatsion faoliyati oliy maktab pedagogikasining bosh muammolaridan biridir.
SHu jihatdan ushbu bobda oliy maktab o‘qituvchisi innovatsion faoliyatining shakllanish konsepsiyasi, innovatsiyaning ijtiomiy-madaniy va hayot faoliyati aspektlari haqida bahs yuritiladi.

1. Innovatsion faoliyatning nazariy omillari.

   
   

Innovatsiya (inglizcha innovation) – yangilik kiritish, yangilikdir.

A.I.Prigojin innovatsiya deganda, muayyan ijtimoiy birlikka – tashkilot, aholi, jamiyat, guruhga yangi, nisbatan turg‘un unsurlarni kiritib boruvchi maqsadga muvofiq o‘zgartirishlarni tushunadi. Bu innovator faoliyatidir.
Tadqiqotchilar (A.I.Prigojin, B.V.Sazonov, V.S.Tolstoy, A.G.Kruglikov, A.S.Axiyezer, N.P.Stepanov va boshqalar) innovatsion jarayonlar tarkibiy qismlarini o‘rganishning ikki yondashuvini ajratadilar: yangilikning individual mikrosathi va alohida-alohida kiritilgan yangiliklarni o‘zaro ta’sirining mikrosathi.
Birinchi yondashuvda, hayotga joriy etilgan qandaydr yangi g‘oya yoritiladi.
Ikkinchi yondashuvda, alohida-alohida kiritilgan yangiliklarning o‘zaro ta’siri, ularning birligi, raqobati va natijada birining o‘rnini ikkinchisi egallashidir.
Olimlar innovatsion jarayon mikrotuzilmasini tahlil qilishda hayotning davriyligi konsepsiyasini farqlaydilar.
Bu konsepsiya yangilik kiritishga nisbatan o‘lchanadigan jarayon ekanligidan kelib chiqadi.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsiya jaraynning sxemasi beriladi. U quyidagi bosqichlarni qamrab oladi:

1. YAngi g‘oya tuzilishi yoki yangilik konsepsiyasini paydo qilish bosqichi, u kashfiyot bosqichi deb ham yuritiladi.

   
   

2. Ixtiro qilish, ya’ni yangilik yaratish bosqichi.

   
   

3. YAratilgan yangilikni amalda qo‘llay bilish bosqichi.

   
   

4. YAngilikni yoyish, uni keng tadbiq etish bosqichi.

   
   

5. Muayyan sohada yangilikning xukmronlik qilish bosqichi. Bu bosqichda yangilik o‘zining yangligini yo‘qotadi, uning samara beradigan muqobili paydo bo‘ladi.

   
   

6. YAngi muqobillik asosida, almashtirish orqali yangilikning qo‘llanish doirasini qisqartirish bosqichi.

   
   

7. V.A.Slastenin yangilik kiritishni maqsadga muvofiq yo‘naltirilgan yangilik yaratish, keng yoyish va foydalanish jarayoni majmui, uning maqsadi insonlarning ehtiyoji va intilishlarini yangi vositalar bilan qondirish deb biladi.

   
   

YAngilik kiritishning tizimli konsepsiyasi mualliflari (A.I.Prigojin, B.V.Sazonov, V.S.Tolstoy) innovatsion jarayonlarning ikki muhim shaklini farqlaydilar.

Birinchi shaklga, yangilik kiritishni oddiy ishlab chiqish kiritiladi. Bu ilk bor mahsulot o‘zlashtirgan tashkilotlarga taalluqlidir.
Ikkinchi shaklga, yangilikni keng ko‘lamda ishlab chiqish taaluqlidir.
YAngilik kiritish ham ichki mantiq, ham vaqtga nisbatan qonuniy rivojlangan va uning atrof-muhitga o‘zaro ta’sirini ifodalaydigan dinamik tizimdir.
Pedagogik innovatsiyada «yangi» tushunchasi markaziy o‘rin tutadi. SHuningdek, pedagogik fanda xususiy, shartli, mahalliy va sub’ektiv yangilikka qiziqish uyg‘otadi.
Xususiy yangilik V.A.Slasteninning aniqlashicha, joriy zamonaviylashtirishda muayyan tizim mahsuloti unsurlaridan birini yangilashni ko‘zda tutadi.
Murakkab va progressiv yangilanishga olib keluvchi ma’lum unsurlarning yig‘indisi shartli yangilik hisoblanadi.
Mahalliy yangilik aniq ob’ektda yangilikning foydalanishi bilan belgilanadi.
Sub’ektiv yangilik ma’lum ob’ekt uchun ob’ektning o‘zi yangi bo‘lishi bilan belgilanadi.
Ilmiy yo‘nalishlarda yangilik va innovatsiya tushunchalari farqlanadi. YAngilik – bu vosita: yangi metod, metodika, texnologiya va boshqalar.
«Innovatsiya» - bu ta’lim: ma’lum bosqichlar bo‘yicha rivojlanadigan jarayon.
V.I.Zagvyazinskiy yangi tushunchasiga ta’rif berib, pedagogikadagi yangi faqatgina bu g‘oya emas, balki hali foydalanilmagan yondashuvlar, metodlar, texnologiyalardir, lekin bu pedagogik jarayonning unsurlari majmui yoki alohida olingan unsurlar bo‘lib, o‘zgarib turuvchi vaziyatda va sharoitda ta’lim tarbiya vazifalarini samarali hal etishning ilg‘or boshlanmalarini o‘zida aks ettiradi.
R.N.YUsufbekova pedagogik yangilikka o‘qitish va tarbiya berishda avval ma’lum bo‘lmagan va avval qayd qilinmagan holat, natija,rivojlanib boruvchi nazariya va amaliyotga eltuvchi pedagogik voqelikning o‘zgarib turishi mumkin bo‘lgan mazmuni sifatida qaraydi.
Pedagogik innovatsiyada R.N.YUsufbekova innovatsion jarayon tuzulmasining uch blokini farqlaydi:
Birinchi blok – pedagogikadagi yangini ajratish bloki. Bunga pedagogikadagi yangi, pedagogik yangilikning tasnifi, yangini yaratish shart-sharoiti, yangilikning me’yorlari, uni o‘zlashtirish va foydalanishga tayyorligi, an’ana va novatorlik, pedagogikadagi yangini yaratish bosqichlari kiradi.
Ikkinchi blok - yangini idrok qilish, o‘zlashtirish va baholash bloki: pedagogik hamjamiyatlar, yangini baholash va uni o‘zlashtirish jarayonlarining rang-barangligi, pedagogikadagi konservatorlik va novatorlik, innovatsiya muhiti, pedagogik jamiyatlarning yangini idrok etish va baholashga tayyorligi.
Uchinchi blok – yangidan foydalanish va uni joriy etish bloki, ya’ni yangini tadbiq etish, foydalanish va keng joriy etish qonuniyatlari va turlaridir. M.M.Potashnikning innovatsiya jarayonlari talqinlari kishi e’tiborini o‘ziga tortadi. U innovatsiya jarayonining quyidagi tuzilmasini beradi:

• Faoliyat tuzilmasi – motiv – maqsad – vazifa – mazmun – shakl – metodlar – metodika komponentlari yig‘indisi;

  
  

• Sub’ektv tuzilma innovatsion faoliyat sub’ektlarining xalqaro, mintaqaviy, tuman, shahar va boshqa sathlari;

  
  

• Sathiy tuzilma – innovatsion faoliyat sub’ektlarining halqaro, mintaqaviy, tuman, shahar va boshqa sathlari;

  
  

• Mazmun tuzilmasi - o‘quv-tarbiyaviy ishlar, boshqaruv (va b.)da yangilikning paydo bo‘lishi, ishlab chiqilishi va o‘zlashtirilishi;

  
  

• Bosqichlilikka asoslangan hayot davriylik tuzilmasi – yangilikning paydo bo‘lishi – ildam o‘sish – yetuklik – o‘zlashtirish – diffuziya (singib ketish, tarqalish) – boyish (to‘yinish) – qoloqlik – inqiroz – irradiatsiya (aldanish) – zamonaviylashtirish;

  
  

• Boshqaruv tuzilmasi – boshqaruv harakatlarining 4 ta turining o‘zaro aloqasi: rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish, nazorat qilish;

  
  

• Tashkiliy tuzilma – diagnostik, oldindan ko‘ra bilish, sof tashkiliy, amaliy, umumlashtiruvchi, tadbiq etuvchi.

  
  

Innovatsiya jarayoni, tarkibiy tuzilmalar va qonuniyatlarni qamrab olgan tizimdan iboratdir.

Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsion jarayoni kechishining 4 ta asosiy qonuniyati farqlanadi:

• Pedagogik innovatsiya muhitining ayovsiz bemaromlik qonuni;

  
  

• Nihoyat amalga oshishi qonuni;

  
  

• Qoliplashlashtirish (stereotiplashtirish) qonuni;

  
  

• Pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonuni;

  
  

Ayovsiz bemaromlk qonunida pedagogik jarayon va hodisalar to‘g‘risidagi yaxlit tasavvurlar tuziladi, pedagogik ong bo‘linadi, pedagogik yangilik baholanadi va u yangilikning ahamiyati va qimmatini keng yoyadi.

Nihoyat amalga oshish qonuni yangilikning hayotiyligi bo‘lib, u erta yo kech, stixiyali yoki ongli ravishda amalga oshadi.
Qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuni shundan iboratki, unda pedagogik innovatsiya fikrlashni bir qolipga tushirish va amaliy harakatga o‘tish tendensiyasiga ega bo‘ladi. Bunday holatda pedagogik qolip (stereotip) qoloqlikka, boshqa yangiliklarning amalga oshish yo‘liga to‘siq bo‘lishga majbur bo‘ladi.
Pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonunining mohiyati shundaki, unda yangilik yangi sharoitlarda qayta tiklanadi.
Pedagogik innovatsiya tadqiqotchilari innovatsiya jarayonining ikki tipini farqlaydilar:
Innovatsiyaning birinchi tipi stixiyali o‘tadi, ya’ni innovatsion jarayonda unga bo‘lgan ehtiyoj hisobga olinmaydi, uni amalga oshirishning barcha shart-sharoitlari tizimi, usullari va yo‘llariga ongli munosabat bo‘lmaydi.
Innovatsiyaning ikkinchi tipi ongli, maqsadga muvofiq, ilmiy asoslangan faoliyat mahsulidir.
Oliy maktabdagi innovatsion jarayonlar V.A.Slastenin, M.M.Levina, M.YA.Vilenskiy va boshqalar tomonidan tadqiq qilingan.
Oliy maktab innovatsion jarayonlari negizida quyidagi yondashuvlarni belgilash mumkin:

• Madaniyatshunoslik jihatidan (insonni bilishning ustuvor rivojlanishi) yondashuvi;

  
  

• SHaxsiy faoliyat jihatidan (ta’limning yangi texnologiyalar) yondashuvi;

  
  

• Ko‘p sub’ektli (dialogik) yondashuv, kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlashtirish;

  
  

• Indivdual – ijodiy (o‘qituvchi va talabalarning o‘zaro munosabatlari) yondashuv.

  
  

Oliy maktabda innovatsion faoliyatning sub’ekti o‘qituvchi, uning shaxsiy imkoniyati hisoblanadi. Bunda o‘qituvchi shaxsining ijtimoiy-madaniy, intellektual va ahloqiy imkoniyatlari yuksak ahamiyatga molik bo‘ladi.

S.M.Godninning ishlarida talabaning shaxsiy xislatlari pedagogik jarayonning sub’ekti sifatida yoritiladi. Unga quyidigilarni kiritadi: o‘qitishning hozirgi va kelgusi bosqichlari uchun qabul qilingan o‘quv –tarbiya jarayonining maqsadi, vazifasi va ko‘rsatmalarini anglay bilio‘; intellektual mehnatning yangi tadbirlarini egallash; maqsadga muvofiq kasbiy o‘z-o‘zini tarbiyalash va mustaqil tahsil olish, qiyinchiliklarni a’lo darajada yenga bilish, o‘sish va mustahkam o‘rin egallashning kengayib borayotgan intellektual va kasbiy imkoniyatlari, istiqbollari bilan qoniqish, o‘zining ijtimoiy roli funksiyasini bajarishida faol munosabatda bo‘lsh va hokazo.
Innovatsion pedagogik jarayonning muhim unsurlari shaxsning o‘z-o‘zini boshqarishi va o‘zini – o‘zi safarbar qila olishi hisoblanadi. Uning eng muhim yo‘nalishlaridan biri talabalarning bilish faoliyatini rivojlantirish.
Bunday yo‘nalish talabalarning o‘quv ishlarini faollashtirish, ularning kasbiy ixtisoslashishini aniqlab olish faolligini o‘z ichiga oladi.
Tayanch yo‘nalishlar – ta’lim, fan va ishlab chiqarishning integratsiyalashuvi, ularning o‘zaro aloqalarida yangi tamoyillarga o‘tish.
SHunday qilib, innovatsion faoliyat omillari nazariyasi tahlili uning eng muhim yo‘nalishi gumanistik aksiologiya ekan degan xulosaga olib keladi.
Innovatsion faoliyatga, aksiologik yondashuv insonning o‘zini yangilik yaratish jarayoniga bahshida qilishi, u tomonidan yaratilgan pedagogik qadriyatlarni anglatadi.
Aksiologiya insonga oliy qadriyat va ijtimoiy taraqqiyotning brdan-bir maqsadi sifatida qaraydi.

2. O‘qituvchining innovatsion faoliyati tuzilmasi

   
   

O‘qituvchining innovatsion faoliyatiga yaratuvchilik jarayoni va ijodiy faoliyat natijasi sifatida qaraladi.

V.A.Slastenin o‘qituvchining innovatsion faoliyatini tuzishda unga akmeologik jihatdan yondashadi.
Akmeologiya (akme) – yunoncha oliy nuqta, o‘tkir, gullagan, yetuk, eng yaxshi davr degan ma’nolarni bildiradi.
B.G.Ananev, N.V.Kuzmina, A.A.Derkach va boshqalar kasbiy faoliyatning samarasini oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan inson hayotining eng ijodiy davrlari, yetuklik bosqchlari to‘g‘risida fikr yuritadilar. Ular yetuk insonlarning professionalizmi, shaxs rivojlanishining gullagan davridagi psixik qonuniyatlari, profeschsionalizmga yetishdagi balandliklardan o‘ta olish masalalari bilan shug‘ullanganlar.
V.A.Slastenin akmeologiyaning yuksak professionalizmga, mutaxas-sisning uzoq ijodiy umr ko‘rishiga olib keladigan sub’ektiv va ob’ektiv omillarini asoslab berdi. Ob’ektiv omillarga olingan ta’limning sifatini, sub’ektiv omillarga esa insonning iste’dodi va qobiliyatini, ishlab chiqarish vazifalarini samarali hal qila olishidagi mas’uliyati, mutaxassislarga yondashuvini kiritadi.
YUksak professionalizmga erishishning omillari sifatida quyidagilar ko‘rsatiladi:

• iste’dod nishonalari;

  
  

• uquvlilik;

  
  

• qobiliyat;

  
  

• iste’dod;

  
  

• oila tarbiyasi sharoiti;

  
  

• o‘quv yurti;

  
  

• o‘z hatti-harakati.

  
  

Akmeologiya lmiy nuqtai nazardan professionalizm va ijod munosabatida olib qaraladi. Bunda quydagi kategoriyalar farqlanadi:

• ijodiy individuallik;

  
  

• o‘zining o‘qish va takomillashish jarayoni;

  
  

• o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish sifatidagi kreativ tajribasi.

  
  

O‘qituvchining ijodiy individualligi quyidagilardan iborat:

• intellektual – ijodiy tashabbus;

  
  

• bilimlar kengligi va chuqurligi intellektual qobiliyati;

  
  

• ziddiyatlarga nisbatan xushyorlik, ijodga tanqidiy yondashuv, vujudan yaratuvchilikda kurashchilik qobiliyati

  
  

• axborotlarga tashnalik, muammolardagi g‘ayri odatiylikka va yangilikka bo‘lgan his-tuyg‘u, professionalizm, bilishga bo‘lgan chanqoqlik (N.V.Vishnekova).

  
  

V.A.Slastenin ijodiy individualizmni ro‘yobga chiqarishning asosiy vazifalarini quydagicha belgilaydi:

• ijtimoiy mohiyat kasb etgan madaniyatni boyitish;

  
  

• pedagogik jarayon va shaxs bilimlarini yangilab turish;

  
  

• samarali va ahamiyatli me’yorlarni belgilapydigan yangi texnologiyalarni topish;

  
  

• shaxsning o‘z taqdirini o‘zi belgilash va o‘zini o‘zi namoyon qila olishi asosida o‘z rivojlanishini ta’minlash;

  
  

SHu tariqa o‘qituvchining ijodiy individualligini shakllantirish shaxs rivojlanishi va yangilanishining dinamik innovatsion jarayoni sifatida tushuniladi.

Ijodiy individuallikni xarakterlaydigan, samarali o‘z-o‘zini anglash quyidagilarni o‘z ichiga qamrab oladi: o‘zini boshqalarga qyos qilish asosida o‘z shaxsining betakrogr ekanligini anglay olishi; o‘z to‘g‘risidagi kreativ ko‘rinishlar va tasavvurlar to‘plami; individual kreativ o‘ziga xosliklarning bir butunligi va uyg‘unligi, ichki birligi; shaxsning o‘z rivojlanishidagi dinamiklik va doimiylik jarayoni va uning ijodkor sifatida shakllanishi; shaxs o‘zini namoyon qila olishi va o‘zining muayyan ishlarni amalga oshirishga tayyor turganligi; ijodkor sifatida o‘zini baxshida qila olishi va shaxsiy hamda ijtimoiy vaziyatlarda o‘zining o‘rnini anglay olishi (V.A.Slastenin).
Innovatsion faoliyat tuzilmasi tahlilida akmeologik yondashuv o‘qituvchining kasbiy mahorati cho‘qqilariga erishuvida uning shaxsi rivojlanish qonuniyatlarini ochish imkonini beradi.
O‘qituvchi innovatson faoliyatining eng muhim tavsifi kreativlikdir.
Kreativlik termini angliya-amerika psixologiyasida, 60-yillarda paydo bo‘ldi. U individning yangi tushuncha yaratishi va yangi ko‘nikmalar hosil qilish qobiliyati, xislatini bildiradi.
J.Gilford kreativlikni tavsiflaydigan qator individual qobiliyatlarni ko‘rsatadi:

• fikrining ravonligi;

  
  

• fikrni maqsadga muvofiq yo‘llay olishi;

  
  

• o‘ziga xoslik(originallik);

  
  

• qiziquvchanlik;

  
  

• farazlar yaratish qobiliyati;

  
  

• xayol qila olish, fantastlik (fantaziya)

  
  

M.N.Gnatko kreativlikni kishining ijodiy imkoniyati, ijtimoiy-ijodiy faollikni namoyon qila olish qobiliyati bilan individlarining qandaydir maxsus xislati deb qaraydi.

Ijod tushunchasini belgilashda u jarayon – natija tavsifidan, kreativlikni belgilashda esa sub’ekt – shartlilik tavsifidan foydalanadi.
Ijod mezonlari, uning psixologik mexanizmlari, ijodiy tafakkurning rivojlanish texnikasi V.A.Kan-Kalik, YA.A.Ponomarev, S.YU.Stepanov, T.V.Frolov va boshqalarning ishlarida tadqiq etilgan.
D.B.Bogoyavlenskaya ishlarida ijod tahlili birliklari belgilab berilgan. Bunday birlik sifatida muallif intellektual faollikni ko‘rsatadi hamda uning uchta bosqchini ajratadi:

• rag‘batlantirishning samarali yoki sustkashlik bosqichi. SHaxsning bu bosqichiga unga tashqaridan berilgan vazifalarni tashabbussiz qabul qilish xarakterlidir;

  
  

• intellektual faollikning evristik bosqichi. Bu bosqichda o‘z faoliyati tarkibi va tuzilmasini taxlil qilish davom etadi, yangilik ochish, oqilona hal qilishga imkoniyat beradigan ayrim vazifalar qiyoslanadi;

  
  

• intellektual faollikning kreatv bosqichi. Bu bosqichda qo‘lga kiritilgan empirik qonunlar kelgusi tadqiqotlar uchun maqsad bo‘lib qoladi.

  
  

Rag‘batlantiruvchi, samarali va evristik bosqichga qoloq (ekstensiv) aqliy faoliyat, kreativ bosqichga intellektual faoliyat xosdir.

N.M.Gnatko kreativlik mexanizmlarni quyidagi bo‘limlarga bo‘lib o‘rganishni taklif etadi:

• potensial kreativlik;

  
  

• faoliyatdagi kreativlik.

  
  

Potensial kreativlik N.M.Gnatkoning fikricha, muayyan tashqi sharoitlarda faol kreativlikka aylanishga nazariy tayyor shaklda namoyon bo‘ladigan individiumning potensial joylashishini anglatuvchi kreativ faoliyatdir. Potensial kreativlik ijodning zaruriy sub’ektiv shartidir.

Faoliyatdagi kreativlik – faoliyatning biror turida ijodiy faollik ko‘rsatuvchining, bevosita tayyorgarligini ta’minlaydigan faoliyatining u yoki bu turi individual tavsiflari aloqalarini yuzaga keltiradi. Faol kreativlik ijodning eng muhim sub’ektiv shartidir (N.M.Gnatko).
Tadqiqotlar ko‘rsatadiki, potensial kreativlik amalga oshirish mumkin bo‘lgan kreativlikdir. Uni faoliyatdagi kreativlkka o‘tkazish muayyan faoliyat turini tashuvchi (sub’ekt) tomonidan uning o‘zlashtirilishida tub o‘zgartirishlar qilish orqali amalga oshadi.
V.A.Slastenin, N.M.Gnatkoning potensial kreativlikni muntazam faoliyatdagi kreativlikka taqlid qilish asosida o‘zgartirib borish haqidagi qarashlariga qo‘shilgan holda uni to‘ldirib, kreativlik taqlid qilish, nusxa olish yo‘li bilan rivojlanadi hamda taqld qilish asosidagi ijod haqiqiy ijodga olib keladi, deb hisoblaydilar.
O‘qituvchi faoliyatidagi kreativlikning bir necha bosqichlarini belgilash mumkin:
Birinchi bosqichda, tayyor metodik tavsiyanomalar aniq qilib ko‘chiriladi; ikkinchi bosqichda, mavjud tizimga ayrim moslamalar (modifikatsiyalar), metodik usullar kiritiladi; uchinchi bosqichda, g‘oyani amalga oshirish mazmuni, metodlari, shakli to‘la ishlab chiqiladi; to‘rtinchi bosqichda o‘qitish va tarbiyalashning o‘z betakror konsepsiyasi va metodikasi yaratiladi.
O‘qituvchining innovatsiya faoliyati tuzilmasidagi eng muhim komponenti bu refleksiyadir.
Refleksiya o‘qituvchining o‘z ongi va faoliyatini belgilashi va tahlil qila olishi deb qaraladi (o‘z fikri va harakatlariga tashqaridan nazar. V.A.Slastenin).
Pedagogikaga oid adabiyotlarda reflektiv jarayonlarni izohlashning ikki an’anasi mavjudligi aytiladi:

• ob’ektlar mohiyatini izohlashga va ularni konstruksiyalashga olib keladigan ongning reflektiv tahlili;

  
  

• shaxslararo muloqot ma’nosini tushunish refleksiyasi;

  
  

Bu bilan bog‘liq ravishda pedagog olimlar quyidagi reflektiv jarayonlarni farqlaydilar:

• o‘z-o‘zini va boshqalarni tushunish;

  
  

• o‘z-o‘ziga va boshqalarga baho berish;

  
  

• o‘z-o‘zini va boshqalarni izohli tahlil qilish.

  
  

Refleksiya (lotincha Reflxio – ortga qaytish) sub’ektning o‘z (ichki) psixik tuyg‘u va holatlarini bilish jarayoni sifatida qaraladi.

Falsafa va pedagogikaga oid adabiyotlarda refleksiya shaxsning o‘z ongidagi o‘zgarishlarni fikrlash jarayoni deb yoziladi.
Psixologik lug‘atda shunday izoh berildadi. “Refleksiya – faqat sub’ektning o‘z-o‘zini bilishi va tushunishi emas, balki boshqalar uning shaxsiy xislatlari, xis qilish tuyg‘usi va bilish (kognitiv) tasavvurlarini bilish hamda tushunishini aniqlab olishini ham anglatadi.
V.A.Lefevr ta’kidlagan ediki, inson o‘zining hatti-harakatlariga, fikrlariga nisbatan kuzatuvchi, tadqiq qiluvchi bo‘lib qolmasligi, balki boshqa personajlar, ularning hatti-harakatlarini o‘rganuvchi mavqeini egallashi ham kerak.
M.V.Klarin ijodiy tavakkur xususiyatlarini refleksiya bilan bog‘laydi. Bunday o‘zaro aloqalarda refleksiya o‘zida xulosa chiqarish, umumlashtirish, analogiya, qiyoslash va baholash hamda muammolarni eslash, yenga olish va hal qilishlarni birlashtiradi.
V.A.Petrovskiy refleksiya faoliyati tahlilida uning ikki turini fraqlayd:

• retrospektiv;

  
  

• prospektiv.

  
  

V.A.Petrovskiyning aniqlashicha, retrospektv refleksiya bu «sodir etilgan faoliyat tarixining retrospektiv tiklanish shaklidagi refleksiyasidir».

Prospektiv refleksiya – bu faoliyatning amalga oshishiga bo‘lgan talabning xukm surish dinamikasi.
S.YU.Stepanov, I.N.Semenov ishlarida intellektual va shaxsiy refleksiyalar farqlanadi. V.V.Davidov o‘z tadqiqotlarida formal va mazmun refleksiyasini asoslab berdi. I.S.Ladenko analitik va sintetik refleksiyani farqlaydi.
Demak, o‘qituvchining innovatsion faoliyati tuzilmasi motivatsion, kreativ, texnologik va reflektiv komponentlardan iboratdir.
Innovatsion faoliyat tuzilmasi xaqidagi muhim tizimli tasavvurlar, ularning vazifalarini asoslash, ularning shakllanganlik me’yorlari va sathlari ularni oliy maktab amaliyotiga tadbiq etishning zarur omili hisoblanadi.

3. O‘qituvchining innovatsion faoliyatini shakllantirish

   
   

Innovatsionlik pedagogik jarayonni ifodalab, nafaqat uning didaktik qurilmasiga, balki o‘qituvchining ijtimoiy, mohiyatli natijalari va ruhiy qiyofasiga ham taalluqlidir.

Innovatsion ochiqlik, boshqalar fikrining tan olinishini bildiradi.
O‘qituvchining innovatsion faoliyati turli xildagi qarashlarning to‘qnashuvi va o‘zaro boyitilish dinamikasida amalga oshishini ko‘zda tutadi.
O‘qituvchining innovatsion faoliyatini samarali amalga oshirish bir qator shart-sharoitlarga bog‘liq. Unga o‘qituvchining tayinli muloqoti qarama-qarshi fikrlarga nisbatan beg‘araz munosabat, turli holatlarda ratsional vaziyatning tan olinishini uqtirishga tayyorligi kiradi. Buning natijasida o‘qituvchi o‘z bilim va ilmiy faoliyatini ta’minlaydigan keng qamrovli mavzu (motiv)ga ega bo‘ladi.
O‘qituvchi faoliyatida o‘z-o‘zini faollashtirish, o‘z ijodkorligi, o‘z-o‘zini bilishi va yaratuvchiligi mavzu (motiv)lari muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o‘qituvchi shaxsining kreativligini shakllantirish imkoniyatini beradi.
YAngilik kiritshning muhim sharti muloqotning yangi vaziyatini tug‘dirishdir.
Muloqotning yangi vaziyati – bu o‘qituvchining o‘z mustaqillik mavqeini, dunyoga, pedagogik fan, o‘ziga bo‘lgan yangi munosabatni yarata olish qobiliyatidir. O‘qituvchi o‘z nuqtai nazarlariga o‘ralashib qolmaydi, u pedagogik tajribalarning boy shakllari orqali ochilib, mukamallashib boradi. Bunday vaziyatlarda o‘qituvchining fikrlash usullari, aqliy madaniyati o‘zgarib boradi, hissiy tuyg‘ulari rivojlanadi.
O‘qituvchining innovatsion faoliyati voqelikni o‘zgartirishga, uning muammolari va usullarini yechishni aniqlashga qaratilgandir.
Innovatsion faoliyat quyidagi funksiyalarni o‘ziga birlashtiradi:

• Kasbiy faoliyatning ongli tahlili;

  
  

• Me’yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv;

  
  

• Kasbiy yangiliklarga nisbatan tayyor turish;

  
  

• Dunyoga ijodiy yaratuvchanlik munosabatida bo‘lish;

  
  

O‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, o‘z turmush tarzi va intilishlarini kasbiy faoliyatda mujassam qilish.

Demak, o‘qituvchi yangi pedagogik texnologiyalar, nazariyalar, konsepsiyalarning muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va tarbiyachisi sifatida namoyon bo‘ladi.
O‘qituvchining innovatsion faoliyati o‘z ichiga yangilikni tahlil qilish va unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konsepsiyasini shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahlil qilish, samaradorlikka baho berishni qamrab oladi.
Oliy maktabdagi innovatsiya jarayonlari xarakteri kiritilgan yangiliklar xususiyatlari, o‘qituvchilarning kasbiy imkoniyatlari, yangilik kiritish tashabbuskorlari va ishtirokchilarning innovatsion faoliyatlari, xususiyatlari bilan belgilanadi.
Innovatsion faoliyatda eng muhim masalalardan biri o‘qituvchi shaxsidir. Innovatsion faoliyat mativatsion kreativ, texnologik va refleksiv qismlardan tashkil topadi.
O‘qituvchini innovatsion faoliyatga tayyorlash ikki yo‘nalishda amalga oshiriladi:

• YAngilikni idrok qilishga, innovatsion tayyorgarlikni shakllantirish;

  
  

• YAngicha harakat qila olishga o‘rgatish.

  
  

Innovatsion faoliyatni tashkil etishda talabalarning o‘quv-bilish faoliyati va uni boshqarish alohida ahamiyatga ega.

Innovatsiya jarayonlari, ularning funksiyalari, rivojlanish qonuniyatlari, mexanizmlari va uni amalga oshirish texnologiyalari, boshqarish tamoyillarining pedagogik asoslarini o‘rganish oliy maktab o‘quv jarayonini zamonaviy pedagogika hamda psixologiya fanlari yutuqlari asosida jahon standartlari darajasida tashkil etish imkonini beradi.
Tavsifiy aspektda rejalashtirilgan o‘qitish natijalariga erishishning maqsadi, mazmuni, metodlari va vositalarining ishtiroki asosida algoritm jarayoni ishlab chiqiladi.
Amaliy aspektda pedagogik texnologiya jarayoni amalga oshiriladi.
Ta’lim amaliyotiga nisbatan pedagogik texnologiyaning uch sathi belgilanadi: umumpedagogik, xususiy metodik, lokal (modul).
Umumpedagogik texnologiya yaxlit ta’lim jarayonni ifoda qiladi.
Xususiy metodik texnologiya bir fan doirasidagi o‘quv-tarbiya jarayonini amalga oshirish metodlari va vositalaridan iborat bo‘ladi.
Lokal (modul) texnologiya o‘quv tarbiya jarayonining maxsus bo‘limlariga texnologiyani tadbiq qilishni ifoda qiladi. Bu texnologiya xususiy didaktik va tarbiyaviy vazifalarni hal qilishga qaratiladi.
Pedagogikada o‘qitish texnologiyalari bilan birga ta’limiy texnologiyalar ham o‘rin olgan. Ta’limiy texnologiyalar mazmun-axborot aspektni bildirsa, o‘qtish texnologyasi jarayonga aloqador deb hisoblanadi, ya’ni ular orasida, hali ham aniq farqlar belgilanmagan.
Pedagogik texnologiya talabalarning tayyorgarlik darajasiga, ularning axborotlar bilan tanishganlik va amaliy tayyorgarligiga moslashgan bo‘lishi lozim.
Kasbiy ta’lim tizimida o‘qitish texnologiyalari fundamental va amaliy bilimlarning o‘zlashtirilishini, xarakatlarning reflektivligini aks ettiradi va o‘z kasbiy faoliyatini shakllantiradi.
Pedagogik texnologich o‘qituvchi va talaba faoliyati bilan belgilanadi. Faoliyatning bunday turlariga ko‘ra pedagogik texnologiyaning tuzilmasi aniqlanadi.
Pedagogik texnologiyaning tuzilmasi. U konseptual asos, ta’lim jarayoni mazmuni, texnologik jarayondan iborat bo‘ladi.
Har bir pedagogik texnologiya muayyan ilmiy konsepsiyaga asoslanadi.
Pedagogik texnologiyaning ilmiy konsepsiyasi ta’lim maqsadlariga erishishning falsafiy, psixologik, ijtimoiy-pedagogik va didaktik asoslashlarni o‘z ichiga qamrab oladi.
Ta’lim jarayoni mazmuni ta’lim jarayonining umumiy va aniq maqsadlari, o‘quv materiali mazmunidan iborat bo‘ladi.
Texnologik jarayon o‘quv jarayonini tashkil etish, o‘qituvchi faoliyati, talaba faoliyati, o‘quv jarayonini boshqarish usullari, o‘quv jarayoni diagnostikasini qamrab oladi.
Tadqiqotchilar har qanday pedagogik texnologiyalarni qanoatlantiradigan mezonlarni belgilaydilar.
Izchillik pedagogik texnologiyaning mezoni sifatida jarayonning mantiqiyligi, pedagogik texnologiyaning barcha qismlarining o‘zaro bog‘liqligi, yaxlitligini o‘z ichiga oladi.
Pedagogik texnologiyaning mezonlaridan biri boshqaruvga asoslanganligidir. U o‘quv jarayoni diagnostikasi, uni rejalashtirish va amalga oshirishni loyixalash, undagi o‘qitish metodlari va vositalarini o‘zgartirib turishdan iborat bo‘ladi.
Pedagogik texnologiyaning samaradorlik mezoni ta’lim jarayonining aniq sharoitlarida olinadigan yuksak natijalarni ko‘zda tutadi.
Qayta tiklash pedagogik texnologiyalar mezonlaridan biridir. Unda pedagogik texnologichlarni boshqa o‘quv yurtlarida qo‘llash imkoniyati tushuniladi.
SHunday qilib, oliy maktabda mutaxassislarning kasbiy tayyorgarligi murakkab va doimiy harakatdagi tizimni tashkil etadi. Bu tizimda bo‘lg‘usi o‘qituvchining texnologik tayyorgarligi alohida o‘rin tutadi. U bo‘lg‘usi pedagogning intellektual rivojlanishi, faol o‘qishi, ijodiy shaxsning rivojlanishi, tafakkurning kasbiy yo‘nalganligini idrok qilish,, o‘quv-bilish faoliyatini tashkil etishda tadqiqiy (ilmiy) tamoyillarni amalga oshirish bilan bog‘langan.
Bo‘lg‘usi pedagogning texnologik tayyorgarligi oliy o‘quv yurtida pedagogik texnologiyalarni amalga oshirishni talab qiladi. Oliy o‘quv yurti ta’lim jarayonida foydalaniladigan va keng tarqalgan pedagogik texnologiyalar: muammoli o‘qitish, o‘qitishning tabaqalashtirilgan va individual texnologiyasi, programmalashtirilgan o‘qitish texnologiyasi, kompyuter axborot texnologiyasi, mualliflik texnologiyasidir.
http://fayllar.org