Samaniyler mámleketi siyasiy tariyxı

---

Samaniyler màmleketi basqarıw dizimi
Jobası:
1.Samaniyler mámleketi siyasiy tariyxı.
2.Mámleket dizimi hám basqarıwı
3.Ekonomikalıq hàm mádeniy tariyxı
4.Àskeriy hàm diniy lawazımlar

---

Samaniyler mámleketi siyasiy tariyxı. 
Samaniyler dáwiri tariyxına tiyisli tariyxıy derekler arasında Narshaxiydiń 
“Buxara tariyxı”, Abu Abdulloh Xorezmiydiń “Mafotih ul-ulum”, Ibn al-Asirdiń 
“Al kámal fit-tariyx” shıǵarmalarınıń másele mánisin úyreniwdegi bólek ornı bar. 
Sonıń menen birge, usı dáwirde arab geografigi hám sayaxatshılarınan Ibn 
Xordadbek, Ibn al-Fakih, Ibn Rust, Ibn Fadlon, Qudam, Ma'sudiy, Istahriy, Ibn 
Havqal, al-Múqaddesiy dóretpelerinde tiyisli maǵlıwmatlar ushıraydı. 
XX ásir tariyxtanıwshılıǵında Samaniyler mámleketi tariyxı haqqında
V. Bartold, E. A. Davidovich, A. A. Semyonov, K. Bosvort dóretpeleri bólek 
áhmiyetke iye boladı. Ózbek tariyxtanıwshılıǵında A. Ziyo, Sh. Kamaliddinov hám 
basqalardıń másele mánisine tiyisli ilimiy maqaları itibarǵa ılayıq. 
IX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap Mawarannaxr hám Xorasanda 
Samaniyler dinastiyası júzege keldi. Bul dinastiyaǵa Samanlar awılı (dereklerde - 
Balx qasında, Samarqand átiraplarında, Termiz qasında ) aqsaqalı 
Samanlarxudattıń áwladları tiykar saladılar. Iri jer iyesi bolǵan Samanxudat 
Mamun Xorasan nayıplıǵı dáwirinde onıń xızmetine ótip tez arada itibarǵa túsedi. 
Samanxudattıń balası Asad hám de aqlıqları da Mamun sarayında xızmet etken. 
Shaxsan Mamunnıń buyrıǵı menen Asadtıń 820 jılda túrli wálayatlarǵa járdemshi 
etip tayınlandı. Atap aytqanda, Nuh Samarqandtı, Ahmad Ferǵananı, Yahyo Shosh 
hám Ustrushonanı, Ilyos Hirottı basqara baslaydılar. 
Dáslep Asadtıń úlken balası Nuh úkeleri múlkin birlestirip, xalifalıqtan 
ǵárezsiz mámleket qurıw háreketin basladı. Sebebi, Nuhtıń atınan teńgeler 
jasalǵanı belgileńenligi málim, Nuh opatınan keyin úkesi Ahmad onıń jumısların 
dawam ettirip az-azdan Mawannaxrdı Samaniyler dinastiyası basshılıǵında 
birlestiriwge kirisedi. Tahiriyler Ahmadtıń bul háreketlerine qarsılıq kórsete 
almadılar. 865 jılda Ahmad dúnyadan ótkennen soń, kópshilik Samaniyler 
tárepinen dinastiya baslıǵı retinde Ahmadniń balası Nasr tán alınadı. 

---

873-jılda Buxara qalası jáne onıń átirapların Tahiriylerdiń sońǵı wákili 
Muhammad ibn Tahir iyelep alıp, bul aymaqlarǵa salıqlar saldı. Bunnan 
ǵázepleńen xalıq Muhammadqe qarsı kóterilis kóterdi. 874-jılda Muhammad ibn 
Tahir Xorezm qalaların talap atırǵan bir waqıtta Buxara ámeldarları Nasrdan 
Buxaraǵa nayıp jiberiwdi ótinish etediler. Nasrdam Buxaraǵa Ismoil ibn Ahmadtı 
(849 -907) hákim etip jiberedi. Nasr Ismayıldı óz nayıbı dep esaplar edi. Ismoil ibn 
Ahmad Buxarada óz hákimiyattı bekkemlenip alǵannan keyin, Samarqandqa 
jiberiletuǵın salıqtı jibermay qoydı hám de ákesine baǵınıqlı bolıwdı qálemedi. 
Nátiyjede, 886 jılda ajaǵa-úkeler ortasında birinshi dúgilisiw bolıp, Ismayıl jeńildi 
hám ol waqtınsha Buxara nayıplıǵınan túsirildi. 888-jıldaǵı ekinshi urısta Ismayıl 
Nasr áskerlerin jeńiwge eristi. Eger bul gúresde Nasr jeńilsede, onıń dinastiya 
baslıǵı retindegi poziciyası saqlap qalındı. Ólshem hám uyqassız qara sóz benen 
jazılǵan kórkem shıǵarma ólimine shekem bul jaǵday dawam etti. 893-jılda opat 
etgach, Ismoil Movarounnahrdıń tolıqqonli húkimdarı bolıp qaldı. Paytaxt tez 
arada Samarqanddan Buxaraǵa kóshirildi. Ismoil Samaniy 893 jılda 
kóshpelinchilarga qarsı ásker tartıp daslep Tarozni, keyin bolsa Ustrushonani 
iyelewge eristi. 
Baǵdad xalifasi al-Mu'tadid (892-902 yy.) Ismoilniń qudıreti asıp ketip 
atırǵanınan albıraǵanǵa túsip 898 jılda Movarounnahr nayıplıǵınan Ismoilni túsirip 
onıń ornına safforiy Hámir ibn Laysni hákim etip belgilew haqqında jarlıq jiberedi. 
Mawarannaxr nayıplıǵı haqqındaǵı jarlıqtı alǵannan keyin Hámir ibn Lays 
Ismoilga qarsı ásker tartadı. 900 jılda Balx átirapında Ismoil Safforiylar áskerlerin 
tar-mor etdi. Dereklerdegi maǵlıwmatlarǵa kóre, Ismoilni tek ǵana Buxaradan, 
bálki Xorezm hám Ferǵanadan da kelgen áskeriy kúshler qollap-quwatlaǵan edi. 
Narshaxiyniń sıpatlama beriwinshe, Ismoil bul urısta Buxara ónermentleri hám 
ápiwayı xalıqtıń qolına qural berip óz ozodligini saqlap qalıwǵa shaqırǵan. Keń 
xalıq ommasiniń qollap-quwatlawı nátiyjesinde Ismoil Samaniy arab shabıwılınan 
keyin birinshi bolıp óz-ara jánjeller domiga tartılǵan, shabıwılshılar tárepinen 
talańan úlkeni qúdiretli hám ǵárezsiz mámleketke aylandırıw jolin tutdi. Nátiyjede 
Ismoil Movarounnahr hám Xurasan, Irandıń qatar arqa hám arqa wálayatların óz 

---

ishine alıwshı iri mámleketke tiykar salındı jáne bul aymaqlarda Arab xalifaligi 
húkimranlıǵına tiykarlanıp shek qoyıldı. 
Ferǵana, Isfijob (Sayram), Shosh, Samarqand, Buxara Xorezm, Shag'oniyon, 
Xuttalon, Kesh, Xurasan, Seyiston, Gáziynexana sıyaqlı qatar wálayatlar 
Samaniyler mámleketi quramına kirdi. Ismoil Samaniy iri jer iyesi bolıp, jergilikli 
zodagonlar hám sawdagerlerge súyene otirip mámleketti mekeme etken. Ismoil 
hám basqa Samaniyler de ishki social qarama-qarsılıqlardı joǵata almadılar. 
Nátiyjede dıyxanlardıń jer iyelerine qarsı shıǵıwları bolıp turǵan. Bunnan tısqarı 
ayırım shet wálayatlar hákimleri oraylastırıw siyasatina qarsılıq etip turǵanlar. 
Buxara. Ismoil Samaniy mazarı 
907 jılda Ismoil Samaniy opat etip 
taxtni onıń balası Ahmad ibn Ismoil iyeledi. Ahmad uzaq waqıt húkimranlıq etpedi 
(907-914 yy.). Onıń dáwirinde mámleketti mekemeetishda arab tilin qayta 
tikleniwi, basqarıw daǵı birpara unamsız jaǵdaylar kóplegen jergilikli zodagonlar 
hám turk xızmetshi balalarınıń narazılıǵın oyatdı. 
Nátiyjede, ol 914 jılda turk xızmetshi balaları tárepinen óltirilip, taxtga onıń 
8 jaslı balası Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma ibn 
Ahmad o'tirdi hám ol jası tolıwǵa yetguńa shekem mámleketlik jumısların bas 
ministr Abdulloh Jayhoniy basqardı. 
914 jıl aqırında Samarqandda taǵı kóterilis kóterildi. Mámlekettiń qubla 
aymaqlarında bolǵan Husayn ibn Ali Marvaziy baslıqlıǵıdaǵı kóterilis ásirese 
keskin tús aldı. Bul kóterilis qarmatlar ideyası bayraǵina astında bolıp ótti. 
Kóterilis 918 jılda bostirilib Marvaziy tutqın alındı. Kóp ótpey Nasrniń aǵayını 
Ahmad ibn Nuh húkimetke qarsı bas kóterdi. 922 jılda bolsa Ilyos ibn Ishoh 
kóterilis kóterdi. Tinmay dawam etken kóterilis hám kóterilisler Samaniyler 
mámleketiniń qudıretine tásir kórsetip, ol az-azdanlıq menen krizisqa júz tuta 
basladı. 
Atap ótiw kerekki, Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem 
shıǵarma ibn Ahmad húkimranlıǵı dáwirinde Samaniyler mámleketi aymaqlarında 

---

karmatlar diniy háreketi talay keskin tús aldı. Karmatlar islamdı jayılıwı, jer egaligi 
munasábetlerin kusheytiwine qarsı shıqtılar hám ilgeri dástúrleri awıl jámáátlerin 
qayta qayta tiklew ideyaların yoqlab shıqqan edi. Mazur háreket mámlekette málim 
tınıshsızlıqlarǵa sebep de boldı. 943 jılda taxtga otırǵan Nasrniń balası Nuh 
karmatlarga qarsı shápáátsiz gúres alıp bardı. Olardıń buyım-múlkin mal-múlkin 
tartıp alıw etdi. 
Nuh húkimranlıǵı dáwirinde (943-954) Samaniyler mámleketiniń daǵdarısı 
ayqın kózge taslana basladı. Bosab qalǵan ǵáziyneni toltırıw maqsetinde Nuh 
salıqlar muǵdarın kópaytirdi. Bul bolsa tuwrısıda xalıq narazılıǵın jáne de asırdı. 
Xalıq narazılıǵınan paydalanǵan Nuhniń ámekisi Ibrohim ibn Ahmad Xurasan 
noibi Abu Ali Shag'oniy járdeminde waqtınsha Buxara taxtini iyelep alıwǵa eristi. 
Abu Ali Shag'oniy Xurasanǵa qaytgach Nuh taǵı Buxara taxtiga qayttı hám 
kóterilisshi aǵayınların qattı jazaladi. Samaniylerdiń Abu Ali Shag'oniy menen 
gúresi keyińi jıllarda da dawam etdi. 
Abdulmalik Ihukmronligi dáwirinde (954-976 ) ishki daw hám tártipsizlik 
kúsheyip, turkiy gvardiya baslıǵı Alp Taginniń húkimet basqarıwındaǵı ornı ósip 
ketti. Salıqlardıń jıl sayin kóbeyip barıwı, zodagonlarniń óz-ara jánjelleri, 
járdemshilerdiń orayǵa boysınmay qoyıwı hám sarayda bolıp atırǵan taxt ushın 
gúresler Samaniyler mámleketin júdá zaiflashtirib jiberdi. 
Bul gúresler ásirese Ámir Nuh II (976 -997 yy.) húkimranlıǵı dáwirinde 
keskin tús aldı. Ishki dawlar áqibetinde Nuh II Jetisuv hám Qoshg'arda payda 
bolǵan Qoraxoniylar mámleketiniń Movarounnahrǵa etken júriwlerine keskin 
qarsılıq qilolmadi. Samaniyler mámleketindegi biyqararlıqtan paydalanǵan 
qoraxoniy Horun Bug'roxon 990 jılda Kúnbatıs tárep ásker tartdı hám eki jıl 
dawamında Samaniylerge qarawlı bir qansha wálayatlardı basıp aldı. Sonnan keyin 
Samaniyler mámleketi óz poziciyasin tiklay almadı. Samaniy hukmdorlarini 
Qoraxoniylar menen alıp barǵan gúresi mámleketti haldan toydirdi. 
Mansur II húkimranlıǵı (997-999 ) dáwiri de joqarıda belgileńen páseńlew 
jaǵdayınan ayrıqsha kechmadi. Sultan Mahmud Gáziynexanaviyniń qubladan 

---

rásmiy samaniylerge qarawlı Xurasan úlkesine abayı, qoraxoniylarniń turaqlı túrde 
shegaralardı buzib, ishkeri tárep jıljıy baslawları, Xorezmde derlik ǵárezsiz 
Ma'muniylar dinastiyasınıń umtılıw- háreketleri, áskeriy sarkarda, zodagonlarniń 
húkimet ushın gúresi, shet wálayatlardaǵı alaǵada jaǵday - bulardıń hámmesi 
ámeldegi mámleket bar ekenligine shek qoyıwshı faktorlar boldı. Ólshem hám 
uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma ilekxon basshılıǵındaǵı 
qoraxoniylar 999 jılı Movarounnahr hám de samaniyler wákili Abu Ibrohim 
Muntasirniń hákimiyattı qaytarıp alıw daǵı umtılıw- háreketleri besamar tugab, 
onıń ózi 1005 jılı óltirildi. Nátiyjede Samaniyler dinastiyası toqtatıw taptı. 
Samaniyler Movarounnahr hám Xurasanda ǵárezsiz mámleket dúziw ushın 
eń dáslep, kúshli oraylasqan húkimet dúziw kerekligini jaqsı túsiniwgen. Bul 
ásirese Ismoil Samaniy dáwirinde aktual máselege aynalǵan edi. Iri jer iyesi bolǵan 
Ismoil birinshi náwbette jergilikli zodagonlar hám sawdagerlerdiń máplerin gózlep 
jumıs tutdi. Mámlekettiń ekonomikalıq kúsh qudıretin asırıw, awıl xojalıǵın, 
ónermentchilikni hám sawdanı rawajlanıwı ushın keń shárt-shárayatlar tuwdırib 
beriw kerek edi. Sol maqsette Ismoil úlken hám jaqsı qurallanǵan, saralanǵan 
qurallı kúshlerdi shólkemlestiriwge kirdiler. Ol ásirese, turk xızmetshi balalarınan 
ibarat bólimlerdi dúziwge itibar berdi. Nátiyjede Samaniyler mámleketi tez arada 
musulman shıǵısındaǵı oraylasqan kúshli mámleketke aylandı. Mámlekettiń 
qudıretin bekkemlew maqsetinde Ismoil Samaniy bir qansha reformalar ótkerdi. 
Mine sonday islohatlardan biri mámleketti basqarıw administraciyasın eńiziw 
boldı. Bul administraciya dárgay - ámir sarayı hám toplam - mámleket 
mekememesi, ministrliklerden ibarat bolǵan. 
Mámleketti basqarıwshı joqarı hukmdor ámir ataǵına iye edi. Ismoil 
Samaniy óz dáwirinde oraylasqan mámleket basqarıwı sistemasın ámeldegi etken 
edi. Samaniyler mámleketi kompleksin bekkemlewde Nuh II Samaniydiń bilimli 
ministrleri Abdulloh Muhammad Jayhoniy hám Abufazl Muhammad 
Balamiylarniń xızmetlerin úlken bolǵan. Samaniyler húkimranlıǵı dáwirinde bas 
ministr lawazımına tiykarlanıp sol eki dinastiya wákilleri tayınlanǵan. Mámleket 

---

kompleksi dárgay (ámir sarayı ) hám toplamǵa (ministrlikler, mámleket 
mekememesi) bólińen. 
Sarayda siyasiy húkimet iyesi xoras qol astında bolıp, ol joqarı hukmdor 
húkimleri atqarılıwın qadaǵalawqilgan. Dárgay hám de taǵı basqa zárúrli 
mámleket mákemeleriniń qawipsizligin ámelge asırıw xızmetin bas hojib jáne onıń 
xızmetkerleriolib barǵan. Sarayda sherbetdorlar, dasturxanshılar, tashtadorlar, at 
boqarlar, xojalıq bekalari sıyaqlı túrli xizmetkerler bolǵan. Saray daǵı barlıq 
xojalıq jumısların wákil basqargan. Wákil saray daǵı eń itibarlı kisilerden biri 
esaplanǵan. Narshaxiyniń sıpatlama beriwinshe, Ólshem hám uyqassız qara sóz 
benen jazılǵan kórkem shıǵarma II dáwirinde Buxara registonida mámleket degi 
10 toplamǵa atab arnawlı 10 jay qurılǵan. Mámlekette tómendegi toplamlar 
iskerlik kórsetken: 
1. Toplamı ministr (bas ministr toplamı ). Bul toplamǵa qalǵan barlıq toplamlar 
boysınǵan. Bas ministr toplamı barlıq basqarıw, siyasiy, xojalıq hám áskeriy 
mákemelerdi qadaǵalawqilgan. 
2. Toplamı mustaufi (finanslıq jumıslar toplamı ). Bul toplam mámlekettiń barlıq 
finanslıq jumısların atqarǵan hám qadaǵalaw etken. Toplam ǵáziynedor tárepinen 
basqarilib, onıń ixtiyorida esapshılar, xatker hám xatkerler, dápterdorlar bolǵan. 
3. Toplamı amid al-múlk, yamasa al-rasail (rásmiy hújjetler toplamı ). Bul toplam 
mámleket áhmiyetine iyelik etiw bolǵan barlıq hújjetlerdi dúziwva islep shıǵıw 
menen shuǵıllanǵan. Sonıń menen birge, bul toplam shet mámleketlikler menen 
bolǵan diplomatik munasábetlerdi de qadaǵalaw etken. 
4. Toplamı iyesi-ash-shurot (áskeriy jumıslar toplamı ). Bul toplam mámlekettiń 
pútkil áskeriy jumısların qadaǵalaw etken, atap aytqanda, amirniń jeke áskerin 
(gvardiyasini) basqargan. Bul toplamboshiniń arnawlı járdemshisi - ariz bolǵan. Ol 
mákeme jáne onıń baslıǵı ámir áskeri ǵáziynesi menen shuǵıllanǵan. Áskerge bir 
jılda tórt ret is haqı tolıqnǵan. Bul toplam áskeriy ıntızamdı támiyinlep turǵan. 

---

 5. Toplamı iyesi al-barid (xat-xabarlar qadaǵalawshısı toplamı ). Bul toplam 
orayda qabıl etilgen zárúrli qararlar, hújjetler, xabarnomalarni wálayat hám 
qalalarǵa jetkiziw menen shuǵıllanǵan. Bul toplamdıń wálayatlardaǵı baslıǵı tek 
orayǵa boysınǵan. Bul toplam xızmetkerleri wálayat hám qalalarda bolıp turatuǵın, 
sociallıq-ekonomikalıq hám siyasiy áhmiyetke iye bolǵan waqıyalardı orayǵa 
jetkezip turǵan. Sonıń menen birge bul toplamdavlat elshileri, wálayat hám qalalar 
hákimleri ústinen jasırın qadaǵalaw ornatǵan. 
6. Toplamı muxtasib (bazarlar hám kósheler, sháriyat nızam qaǵıydalarına ámel 
qılıwdı qadaǵalaw etiwshi toplam ). Bul toplam xizmetkerleri etetuǵın tiykarǵı 
jumıs qala hám awıllarda, kóshe hám bazarlarda tártip-ıntızamdı, tas-tárezin 
qadaǵalawqilish edi. Xalıq tárepinen sháriyat nızam -qaǵıydalarına ámel qılıwdıń 
qadaǵalawı da sol toplam moynında bolǵan. Bul toplamboshi óz mirg'azab 
(xızmetker) lari menen barlıq qalalarda iskerlik kórsetken. 
7. Toplamı mamlakai tán (mámleket jumıs boqaruvchisi toplamı ). Bul toplam 
saray támiynatı menen baylanıslı sarp etiw-ǵárejetlerdi qadaǵalaw etken. Zárúrli 
mámleketlik jumısları hám ásirese, ǵáziyne tabıs -shıǵımın baqlaw da sol toplam 
moynında bolǵan. 
8. Toplamı -diniy mekemege berilgen mal-múlk (-diniy mekemege berilgen mal-
múlk jerleri toplamı ). Machitlar, medreseler, ulıwma diniy mákemeler ixtiyorida 
bolǵan jer-suw, buyım-múlk sıyaqlılardı basqargan. 
9. Toplamı qazı az-ziyo (qazılıq jumısları toplamı ). Bul toplamdı mámlekettiń bas 
qozisi basqargan. Toplam barlıq wálayatlar hám qalalar daǵı qozilar iskerligin 
qadaǵalaw etip turǵan. 
10. Mámleket múlki toplamı. Bul toplam hukmdor dinastiyaǵa tiyisli buyım-múlk 
basqarıwı, qadaǵalawı, esap -kitapı menen shuǵıllanǵan. 
Joqarıda sanap ótilgen toplamlardıń barlıǵı (soxib al-barid toplamınan basqa 
) jergilikli hákimler hám joqarı oraylıq húkimetke boysınǵan. Atap ótiw kerekki, 
Samaniyler dáwirinde jergilikli basqarıw sisteması da nátiyjeli iskerlik júrgizgen. 

---

Wálayatlar basqarıwshıları - hákim, qalalar basqarıwshıları bolsa - baslıq dep 
júrgizilgen. Wálayatlar hákimleri kóbinese húkimran dinastiya wákillerinen hám 
úlken tásirge iye bolǵan iri zodagonlardan tayınlanǵan. 
Samaniyler dáwirinde wálayat hám rayonlar ámir tárepinen tayınlanǵan 
hákimler tárepinen mekeme etilgen. Ádetde bunday lawazımǵa jergilikli bay 
zodagonlar usınıs etilgen. Samaniyler mámleketinde musulman ruxaniylarınıń 
tásiri asa kúshli bolǵan. Olar oraylıq húkimet jumıslarında da aktiv qatnas etkenler. 
Samaniyler mámleketiniń diniy turmısında hanifiylar islamdaǵı mekteplerligine 
tiyisli ruxaniylar hámme diniy lawazımlardı óz qolına alǵanlar. Ruxaniylardıń 
baslıǵı “ustod”, keyinirek “Shayıq ul-islam” dep atalǵan. “Ustod” den keyin óz 
lawazımı boyınsha ruxaniylar arasında “xatib” turǵan. Ol jome' meshitlerinde juma 
namazında neke qıyǵanda oqılatuǵın pátiya oqıw huqıqına iye bolǵan. Bul dáwirde 
Buxara Shıǵıs daǵı islam áleminiń eń abıraylı oraylarınan birine aylanadı. 
Movarounnahr daǵı dáslepki medreselerdiń bul jerde júzege keliw etiliwi de 
biykarǵa emes. 
Jer egaliginiń tómendegi formaları ámeldegi bolǵan : 
Múlki sultanıy - shaxsan amirga tiyisli jer-suw, digirman, dúkanlar. Bul mulkni 
awıl shóp-sharkorlari kireyge alǵanlar. Taǵı jer egaliginiń to'ma (ómirlik berilgen 
jer), iqto (miyraslariy) túrleri bolǵan. 
Menshikli shaxslarǵa tiyisli múlk: hukmdor siyasiy gruppa shańaraqı, dıyxan -
zodagonlarga, sayyidlar, áskersolor, bay sawdagerlerge tiyisli múlk esaplanǵan. 
Shártli jer egaligi da bolǵan. 
-diniy mekemege berilgen mal-múlk múlki: diniy mákemeler hám medreselerge 
tiyisli múlk. Bul mulkni shólkem mutavallisi basqargan. 
Jámáát múlki: jaylaw, taw janbawırlarındaǵı jawınnan suw ishetuǵın jerler. 
Xiroj kólemi sháriyat hám mámleket nızamları tiykarında belgileńen. 
Samaniylerdiń bir ǵana Buxara hám Karmana wálayatları xirojidan túsken tabısı 
116866 dirxamni shólkemlestirgen. 

---

 Samaniyler dáwirinde jerler qaytaldan bóliw etildi. Jer iyeleriniń jańa toparı 
dúzildi. Olardıń kópi áskeriylardan shıqqan edi. Mısalı, Alp Taginniń Xurasanda 
hám Movarounnahrda 500 dane awılı bolıp, qandayda bir qala joq ediki, ol 
jaǵdayda onıń qasri yamasa baǵı, yoxud karvonsaroyi bolmasa. Onıń tasaruffida 
mińlaǵan atlar hám sharba buyımları bolǵan. 
Samaniyler dáwirinde qúdiretli oraylasqan mámlekettiń payda bolıwı nátiyjesinde 
Movarounnahr hám Xurasanda málim turaqlılıq payda boldı. Bul jaǵday mámleket 
ekonomikalıq turmısına úlken tásir kórsetdi. Dıyxanshılıq, ónermentshilik hám 
sawda tez pát penen rawajlana basladı. Movarounnahr hám Xurasan bul waqıtta 
Shıǵıstıń ekonomikalıq tárepten eń rawajlanǵan úlkelikinen esaplanǵan. 
Xurasan hám ásirese, Movarounnahr dıyxanshılıq úlkeligi qatarına kirgen. 
Bulmanlarda dıyxanshılıq tiykarlanıp jasalma suwǵarıwǵa tiykarlanǵan. Kóplegen 
say hám dáryalardan shıǵarılǵan úlken-kishi kanallar ámeldegi bolǵan. Buxara 
oazisinde Shopurkon, Shohrud, Karmana, Poykand, Samarqand oazisinde Barj 
(Darg'om), Barmsoy, Buzmadisoy, Ishtixon sıyaqlı kanallar qala hám awıllardı 
suw menen támiyinlegen. Bunnan tısqarı bunday kanallar Xorezm, Qashqadárya, 
Ferǵana hám Shoshda da bolǵan. Dereklerge qaraǵanda Shosh xalqı xalifa 
Mo''tasimga (833-842) shaqırıq etip oazisde suw jetiwmasligi sebepli kanal 
qurılısına járdem soraǵan. Jasalma suwǵarıwǵa tiykarlanǵan dıyxanchilikdan 
tısqarı jawınnan suw ishetuǵınkor dıyxanshılıq da jaqsı jolǵa qoyılǵan. 
Atızlarda biydaydıń túrli sortları, arpa, salı hám basqa masaqlı eginler egilgen. 
Awıl xojalıǵında paxta jetistiriwge bólek áhmiyet berilgen. Paxta, ásirese, 
Zarafshon, Qashqadárya hám Marv oazisinde kóp egilgen. Bog'dorchilik da jaqsı 
rawajlanǵan. Baǵlarda alma, shaptalı, almurt, biyn, ánar, ánjir, ǵoza sıyaqlı túrli 
miyweler jetiwtirilgan. Júzim jetistiriw jaqsı jolǵa qoyılǵan. Ásirese, Samarqand, 
Marv, Hirotda jetiwtirilgan júzimler júdá qadrlanǵan. Ulıwma Xurasan hám 
Movarounnahrdıń miyweleri óziniń túrli sortları hám joqarı sapalılıǵı menen pútkil 
Shıǵısda danq taratgan. Kóplegen qurǵaqlay miyweler Evropanıń túrli qalalarına 
jiberilgen. 

---

 Ulıwma, Samaniyler dáwirinde Xurasan hám Movarounnahr awıl xojalıǵınıń túrli 
tarmaqları atap aytqanda, dıyxanshılıq jaqsı rawajlanǵan. Samaniyler dáwirinde 
dıyxanshılıq menen bir qatarda ónermentshilik de keń pát menen tarqalǵan. Qala 
xalqınıń kóp bólegi ónermentchilikniń túrli tarawları menen ataqlı bolǵanlar. 
Dereklerde belgileńenler etiliwishe, Movarounnahrda, ásirese toqımashılıq jaqsı 
taraqqiy etken. Bulmanlarda jipek hám jundan tayarlanǵan hár túrli gezlemeler 
óziniń joqarı sapalılıǵı, ıqsham hám elegant naǵısları menen ajralıp turǵan. 
Buxaranıń Zandana, Samarqanddagi Vedar hám Surxondaryodagi Darzańi 
toqımashılarınıń ónimleri tek ǵana Movarounnahr hám Xurasandagina emes, bálki 
Irak, Iran hám Indiyalarda da málim bolǵan. Atap aytqanda, Narshahiyniń 
jazıwısha, Zandanada tayarlanǵan gezlemelerge Shıǵıs bazarında mútajlik kútá 
úlken bolǵan. Ibn Xavqal hám Múqaddesiyniń atap kórsetiwe qaraǵanda, Vedarda 
tayarlanǵan joqarı sapalı gezlemeler xalıqtıń joqarı siyasiy gruppaları arasında júdá 
qadrlanǵan. Bul gezlemelerden tiykarlanıp ámirler, ministrler, túrli hámeldarlar, 
qozilar ózlerine lipaslar tiktirganlar. Vedar gezlemesi hátte Xurasan úzindi de dep 
atalǵan. Gezlemelerdiń túrli sortları bunnan tısqarı Keshda, Nasafda, Dabusiyada 
hám kóplegen basqa qalalarda da tayarlanǵan. 
Gúzeshilik de Samaniyler dáwirinde óz rawajlanıwınıń eń joqarı basqıshlarına 
kóterilgen. Gúzeshilik charxini jáne de jetiliskenleniwi nátiyjesinde ıdıslardı 
bezewde sırlardan paydalanıwdı jańalıq ashılıwı buǵan baylanıslı úlken tabıs boldı. 
Nátiyjede ıdıslardı túrleri de, formaları da kóbeydi. Olardıń sapası keskin dárejede 
asdı. Ídıslar túrli reńdegi sırlar menen bezetilip baslandı. Dereklerde belgileńenler 
etiliwishe, ásirese, Samarqand, Binket hám Marv gúlalları tayarlaǵan ıdıslar óziniń 
ıqsham forması, joqarı sapası, ájayıp hám elegant naǵısları menen ajralıp turǵan. 
Epigrafik naǵıs menen bezetilgen hár túrli ıdıslar ásirese, dıqqatqa iyelik etiw bolıp 
tabıladı. Sol dáwir tiyisli qalalarda alıp barılǵan arxeologik izertlewlerge 
qaraǵanda, gúlallar qalalarda máhelle-máhelle bolıp jasaǵanlar. Mine sonday 
máhelleler Samarqandda, Marvda, Hákisikatda, Termizde ashıp úyrenilgen. 

---

 Bul dáwirde shıyshesozlik da keń rawajlanǵan. Orta Aziya shıyshesozlari túrli 
forma daǵı úlken-kishi shıyshe ıdıslardı tayarlaganlar. Ídıslar tiykarlanıp kógildir 
hám ashıq reńdegi shıyshelardan tayarlanǵan. Olardıń málim bólegi naǵıslar 
menen bezetilgen. Shıyshesozlarniń ustaxonalari Niso, Marv, Termiz, Poykand 
sıyaqlı qalalarda ashıp úyrenilagan. Orta Aziya shıyshesozlariniń ónimine basqa 
úlkelikte mútajlik úlken bolǵan. 
Jazba derekler hám alıp barılǵan arxeologik qazıw jumıslarǵa qaraǵanda bul 
dáwirde kán sanaatı rawajlanıwında úlken ózgerisler júz bergen. Bul dáwirde 
Badaxshonda gúmis, altın, xrustal, ashıq kók reńli tas sıyaqlı qımbat bahalı metall 
hám taslar qazib alıw dawam etken. Ustrushonaniń Mink rayonında úlken 
muǵdarda temir rudası, Buttamda altın, gúmis, mıs hám basqa metallar, Tuzkon 
ko'lida duz, Ferǵana daǵı Nokad degen orından altın, gúmis, Isfara qasında 
toshko'mir qazib alınǵan. Ferǵanada neft da bar ekenligi jazba dereklerde 
belgileńen. 
Samaniyler 
(819 - 1005 jj.) 
Ahmad ibn Asad - Ferǵana hákimi 
(819 - 864 jj.) 
Nasr ibn Ahmad - aldın Samarqand hákimi, keyininen Movarounnahr hákimi 
retinde (864 - 892 jj.) 
Ismoil ibn Ahmad (Ismoil Samaniy) 
(874 - 892 jj.- Buxara, 892 - 900 jj.- Movarounnahr hákimi) 900 - 907 jj.- 
Mámleket húkimdarı
Ahmad ibn Ismoil 
(907 - 914) 

---

 Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma ibn Ahmad 
(Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma II) 
(914 - 943 jj.) 
Nuh ibn Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma
(943 - 954 jj.) 
Abdumalik I 
(954 - 961 jj.) 
Mansur I (Mansur ibn Nuh) 
(961 - 976 jj.) 
Nuh II (Nuh ibn Mansur) 
(976 - 997 jj.) 
Mansur II 
(997 - 999 jj.) 
Abdumalik II 
(999 jj.) 
Abu Ibrohim Ismoil al - Muntasir 
(1000 - 1005 jj.) 
Sol dáwirde qaǵaz islep shıǵarıw da jaqsı rawajlanǵan. Qaǵaz islep shıǵarıw 
boyınsha eń iri oray Samarqand bolıp, odaǵı qaǵazlardıń ónimi tek orta Aziya 
yamasa Shıǵısda emes, bálki Evropada da ataqlı bolǵan. Samarqand qaǵazınıń altı 
sortı dereklerde belgileńen. 
Joqarıda belgileńen ónermentshilik túrlerinen tısqarı samaniyler dáwirinde Orta 
Aziyada tash ustalıq, zergerlik, aǵash ustasılıq sıyaqlı tarawlar talay rawaj tapqan. 

---

Samaniyler dáwirinde kúshli hám ǵárezsiz mámlekettiń payda bolıwı dıyxanshılıq, 
ónermentchilikniń rawajlanıwı, qalalardıń rawajlanıwı óz gezeginde ishki hám 
sırtqı sawdanı jáne de ajıralmaslashuviga hám rawajlanıwına alıp keldi. Áwele, 
qala hám awıllar ortasındaǵı sawda keńaydi. Ekinshi tárepden qala hám awıllardı 
qońsılas kóshpelinchi xalıqlar hám basqa mámleketlikler menen baylanısı 
rawajlandi. 
Jazba dereklerde belgileńenler etiliwishe, bazarlar úlken-kishi qalalarda 
hám hátte awıllarda da bolǵan. Ásirese, karvon jolları boylap jaylasqan, qalalarda 
bir nesheden bazarlar bolǵan. Buxara, Xo'jand, Nasaf, Kesh, Termiz, Hirot, Marv, 
Nishopur qalalarındaǵı bazarlar úlken hám júdá tıǵıs bolǵan. Istahriyniń jazıwısha, 
Samarqandda Movarounnahrdıń bas bazarları jaylasqan. Bulmanǵa barlıq jerden 
sawdagerler kelgen. Movarounnahrda tayarlanǵan ónimlerdiń úlken bólegi 
Samarqandga keltirilgen hám odan keyin basqa úlkelikke tarqalǵan. Ishki hám 
sırtqı sawdada ayırım kishi qalalardıń da ornı úlken bolǵan. Buǵan baylanıslı 
Poykand qalası zárúrli áhmiyetke iye boladı. Dereklerde jazıwlishicha, bul qalada 
samaniylerden aldın da sawdagerler Xorezm, Kaspiy boyı daǵı úlkelik hám Qıtay 
menen aldı -sotti jumısları aparıwǵan. Qala hákimleri sawdagerler ushın hámme 
shárt-shárayatlardı tuwdırib beriwge háreket etkenler. Qalada o'nlab karvon 
saraylar ámeldegi bolǵan, olar bazarǵa jaqın orınlarda jaylasqan. Sawda sawda 
qatarlarıları karvon saraydıń ózinde de bolǵan. Karvon saraylar jollarda da 
qurılǵan. 
Bazarlarda satılatuǵın buyımlar áwele jergilikli xalıqtıń zárúriyatın qandırıwǵa 
qaratılǵan. Ónermentler óz buyımların satıp azıq-túlik buyımların satıp alıwǵan, óz 
gezeginde dıyxanlar ónermentshilik buyımların satıp alıwǵan. IX-X ásirlerde Orta 
Aziyanıń ekonomikalıq turmısında sawda-satıq úlken áhmiyetke iye edi. Buǵan 
baylanıslı kóshpelinchilar menen shegara qatar bolǵan qalalardıń áhmiyeti úlken 
bolǵan. Kóshpelinchilar qalalarǵa kelip, dıyxanshılıq hám ónermentshilik 
ónimlerin satıp alınǵan zat etkenler, teri hám basqa sharbashılıq ónimlerin 
satqanlar. 

---

 Orta Aziyalıq sawdagerler óz buyımların arab xalifaligi quramına kirgen 
mámleketliklerge, Kavkazga, Xazar hám Bılǵarıyaga, Qıtay hám Indiyaǵa alıp 
barıp satqanlar. Orta Aziyadan Qıtay menen Orta Jer teńizin birlestiruvchi hám 
Qublası -Arqa Evropaǵa alıp baratuǵın karvon jolları ótken. Ásirese, Orta Jer teńizi 
menen baylaw karvon jolı talay tıǵıs bolǵan. Bul jol Baǵdad, Hamadon, Nishopur, 
Marv, Amul, Buxara, Nasaf, Kesh, Samarqand, Ustrushona, Shoch, Balasog'un 
arqalı Qıtayǵa alıp barǵan. Qıtayǵa Orta Aziyadan atlar hám shıyshe buyımlar alıp 
barılǵan. Qıtaydan bolsa hár túrli darayılar keltirilgen. Xazar, Bolgar hám Orıs 
jerlerine Orta Aziyadan qurǵaqlay miyweler, hár túrli gezlemeler, gúrish hám 
gúmis shıǵarılǵan. Óz gezeginde Qublası -Arqa Evropadan Orta Aziyaǵa teri, mıs, 
teri, qaramal, qullar keltirilgen. Qublası -Arqa Evropa menen bolǵan sawda 
baylanıslarında Xorezmlik sawdagerlerdiń ornı úlken bolǵan. Usı ekonomikalıq 
jaǵday rawajlanıwı keyińi dinastiyalar dáwirinde de tiykarlanıp dawam etken. 

---