1
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TƏHSİL
PROBLEMLƏRİ İNSTİTUTU
«AZƏRBAYCAN HAVA YOLLARI» QAPALI
SƏHMDAR
CƏMİYYƏTİNİN
MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASI
Ш.Ə. Ящмядов, C.А. Султанов
LANDŞAFTŞÜNASLIQDAN
QISA
MƏLUMAT
mетодик эюстяришləri
landşaftşünaslıq kursu üzrə
BAKI – 2009
2
1.Ландшафтшцнаслыг елминин предмети
Ландшафтшцнаслыг
мцасир
физики-
cоьрафийанын сцрятля инкишаф едян, ян ваcиб
истигамятляриндян биридир.
Цмуми йершцнаслыг курсундан мялумдур
ки, физики-cоьрафийа cоьрафи тябягяни, онун
тяркибини, гурулушуну, инкишаф ганунларыны вя
ярази цзря пайланмасыны юйрянир. Cоьрафи тябягя
дедикдя,
планетин
мадди
тяркибиня
вя
структуруна эюря даща мцряккяб щиссяси баша
дцшцлцр. Бу щисся тропосфери (атмосферин 15-20
км
щцндцрлцйядяк
олан
ашаьы
щиссясини),
щидросфери (11км дяринлийядяк олан бцтцн дцнйа
океаныны) вя йер габыьынын чюкмя сцхур щиссясини
(4-5км галынлыьында), щямчинин бцтцн цзви алями
юзцндя бирляшдирир.
Эюстярилян сярщяд дахилиндя cоьрафи тябягя
юзцнямяхсус
бцтюв
мадди
систем
олуб,
кейфиййятжя йер кцрясинин диэяр щиссяляриндян
cидди фярглянир. Онун бцтювлцйц айры-айры тяркиб
щиссяляри (литосфер, щидросфер, атмосфер, биосфер)
арасында фасилясиз олараг баш верян енерjи вя
маддя мцбадилясидир.
Cоьрафи ядябиййатда «cоьрафи тябягянин»
синонимии кими «cоьрафи сфера», «ландшафт
сферасы», «ландшафт тябягяси» терминляриня раст
эялинир. Бир чох cоьрафларын фикринжя эюстярилян
терминляр «cоьрафи тябягя» адынын мцхтялиф
формаларда садяcя олараг тякрары олуб, онун
3
мянасында,
тядгигат
обйектиндя
щеч
бир
дяйишиклик йаратмыр.
«Ландшафт
сферасы»
термини
cоьрафи
ядябиййатда илк дяфя Й.К. Йеfрeмов (1950)
тяряфиндян ишлянмишдир.
Мцасир дюврдя «ландшафт сферасы» терминин
мцяййян едилмясиндя цч груп фяргляндирилир.
Биринcи груп «ландшафт сферасы» терминиni cоьрафи
тябягянин синонимии кими ишлятмяйи тяклиф едир.
Икинжи груп «ландшафт сферасына» cоьрафи
тябягянин айры-айры сферляринин фяал гаршылыглы
тясирдя олдуьу, cоьрафи тябягянин биолоjи fоксу
щесаб едилян щиссяси кими бахмаьы тяклиф едир.
Цчцнcц груп «lандшафт сферasına» тябият вя
cямиййят
компонентляринин
гаршылыглы
ялагя
системи кими бахыр.
Ландшафт сферасы, cоьрафи тябягянин бир
щиссяси кими, ики яламятиля сяcиййялянир:
1. Бурада мцхтялиф cоьрафи сферляр арасында
фяал маддя вя енерjи мцбадиляси эедир,
cоьрафи сферляр, онларын маддяляри бир-
бирня дахил olur вя тямасда йерляшир.
2. Гуру вя Дцнйа океаныны бцтювлцкдя
бирляшдирян cоьрафи тябягянин юзцндян
фяргли олараг, ландшафт сферасы гырыг-
гырыг, фасиляли характеря малик олмагла
йалныз
гуруйа
(континентляря)
мяхсусдур. Еля она эюря дя, ланшафт
сферасы дахилиндя антропосфера йаратмыш
инсан cямиййяти мювcуддур. Мцасир
4
дюврдя ландшафт сферасы яламятляринин
йаранмасында сосиал-игтисади просесляр
фяал иштирак едир.
Cоьрафи
тябягя
ики
истигамятдя
юйрянилмялидир:
1. бцтювлцкдя вя
2. айры-айры структур щиссялярля, йяни cоьрафи
комплекслярля.
Биринcи цмуми йершцнаслыьын, икинcиси ися
ландшафтшцнаслыьын тядгигат сащясидир.
Физики cоьрафийанын икинcи щиссяси, йяни
cоьрафи диференсийанын ясас ганунауйьунлуглары
барядяки тялим ландшафтшцнаслыгдыр.
Ландшафтшцнаслыьын
тяcрцби
ящямиййяти
бюйцк вя щяртяряфлидир. Бу елм мцхтялиф
зоналарын, яйалят вя вилайятлярин, физики-cоьрафи
районларын тябии ещтийаларынын мцщафизяси вя
бярпасы,
онларын
комплекс
истифадя
проблемляринин щяллиндя явязедилмяз елм щесаб
едилир.
Беляликля,
ландшафтшцнаслыьын
мювзусу,
онун мягсяди cоьрафи комплексляри-онларын
гурулушуну,
инкишафыны
вя
йерляшмясини
юйрянмякдир. Башга сюзля ландшафтшцнаслыг физики-
cоьрафийанын cоьрафи тябягя дахилиндя баш верян
ярази диференсиасийаларны юйрянмякля мяшьул олан
бюлмясидир.
Cоьрафларын чох щиссяси физики-cоьрафи бюлэц
системиндя бир пилляни ясас кими гябул етмякля
диэярляриндян
фяргляндирирляр.
Бу
пилля
5
ландшафтдыр. Еля бурадан да ландшафтшцнаслыг ады
мейдана эялмишдир. Физики-cоьрафи тядгигатларын
ясас
обйекти
кими
ландшафт
тялими
ландшафтшцнаслыьын нцвясини тяшкил едир.
Ландшафтлар (нцвяляр), юз нювбясиндя даща
садя cоьрафи комплексляря (мярзфасийа) бюлцнцр
ки, онлара ландшафтын морфолоjи тяркиб щиссяляри
кими бахырлар. Бу щиссялярин юйрянилмясиля
ландшафт тялиминин бюлмяляриндян бири-морфолоjи
ландшафтшцнаслыг мяшьул олур.
Cоьрафи комплексляр фярди вя типолоjи
планда тядгиг едилир. Бурадан эюрцнцр ки, елм вя
тяcрцбя цчцн бир тяряфдян щяр конкрет (фярди)
cоьрафи комплекс бу вя йа диэяр дяряcядя мараг
доьура билирся (мясялян, Кцр-Араз овалыьы, орта
даь мешяляри, сары-су батаглыьы вя с.), бунунла
йанашы мцхтялиф
комплекслярдя тякрарланан
уйьун хцсусиййятляри, цмуми (типолоjи) яламятляри
ахтарыб мцяййян етмяк чох ваcибдир. Башга
сюзля, тядгигат апарылаcаг яразидя конкрет
cоьрафи комплекслярин бцтцн мцхтялифликлярини
нюв,
тип,
синиф
вя
башга
сявиййялярдя
груплашдырмаг тяляб олунур.
Бурадан
cоьрафи
комплекслярин
тядгигатында иkи-фярди вя типолоjи йолун олдуьу
мцяййян едилир. Ялбятдя, фярди йол мцряккяб
комплекслярин
вя
йа
йцксяк
дяряcяли
комплекслярин тядгиги заманы юн планда дурур
вя физики-cоьрафийанын реэионал ващидляр системи
адланыр (юлкя, зона, яйалят, район вя с.). Бу
6
ващидляр физики-cоьрафи районлашма схемляринин
тяртибиня хидмят едир. Типолоjи йол ися садя cоьрафи
комплекслярин
тядгиги заманы чох бюйцк
ящямиййятя малик олуб, ландшафтын морфолоjи
ващидлярини (мярз, фасийа) ашкар етмяйя имкан
верир.
Cоьрафи комплекслярин тядгиги мцхтялиф
методларла щяйата кечирилир. Лакин, онлардан ян
эениш тятбиг олунаны вя ярази ландшафтлары
щаггында даща ятрафлы мялумат верян çюл
тядгигаты олуб, ландшафт хяритяляшмясиля мцшайят
олунур. Космик вя аерошякиллярин дешифря
олунмасы методу да дягиг хяритяляр алынмасында,
ятраф мцщитин мцщафизяси ишляринин мцяййян
едилмясиндя вя б. сащялярдя мцвяfфягиййятля
тятбиг едилир.
2. Мярзин тяснифаты
Ланdшафтын морфолоjи щиссяляри нисбятян
кичик тябии ярази комплексляри олмагла, онларын
ямяля эялмяси вя инкишафы щяр бир конкрет сащянин
йерли хцсусиййятляриля ялагядардыр.
Мярзин
ики
ясас
категорийасыны
фяргляндирмяк
олар:
1-габарыг
мезорелйеf
формалары вя йцксяк йасты суайрыcıларла, 2-чюкяк
мезорелйеф
формалары вя алчаг террасларла
ялагядар олан мярзляр. Бунлардан биринcиляр йахшы
тябии дренаjа малик олмасы, грунт суларынын
дяриндя йерляшмяси, рцтубят щярякятинин азалмасы,
ашынма материалларынын апарылмасы вя елйувиал
7
фасийаларын цстцнлцйц иля сяcиййялянирся, икинcиси
ерозион, чюкмя карст, террас вя башга мяншяли
релйефя малик олмасы, сятщ вя йералты ахынлар
щесабына ялавя рцтубят алмасы, грунт суларынын
капилйарларла галхмасы, йерли иглимин характер
яламятляриля (сярин вя сойуг щаванын щярякяти),
сяcиййялянир.
Эюстярилян мярз комплексляринин даща
дягиг бюлэцляри релйефин эенетик хцсусиййятляриня,
литолоэийайа,
рцтубятлянмянин
вя
дренаjын
характериня эюря апарылыр. Йухарыда дейилянлярдян
мялум олур ки, щяр бир мярз мцстягил тяпяляря,
чюкякликляря, даь тиряляриня, тирялярин йамаcларына,
дяряляря вя с. мезорелйеф формаларына уйьун
эялир.
Эениш дцзянликлярдя вя йа даьларда мярз
айрыларкян ян мцщцм амиллярдян бири тябии дренаj
шяраитидир. Бу илк нювбядя яразини кясян чай
дяряляринин, йарьан вя гобулларын сыхлыьы иля
юлчцлцр. Дцзянликлярдя чай дярясиндян, йарьан вя
гобудан суайрыcыйа доьру узаглашдыгcа грунт
суларынын сявиййяси ашаьы дцшцр, ахым чятинляшир бу
да
юз
тясирини
торпаг-битки
юртцйцнцн
характериндя эюстярир, мярзлярин суайрыcылара
доьру дяйишмясиня сябяб олур.
Мцхтялиф ландшафт зоналарында, йарым
зоналарында
вя
яйалятляриндя
йерли
иглим
рцтубятлянмя
шяраитиня
эюря
бир-бириндян
фярглянян ейни релйеф формалары вя ейни ана
сцхурлары цзяриндя мцхтялиф мярзляр ямяля эялир.
8
Мясялян,
Ширван
дцзцндя
Тцрйанчайын,
Эюйчайын, Кирдиман чайын вя с. эятирмя
конуслары цзяриндя ямяля эялян мярзляр ана
сцхурларын, релйефин характериня эюря ейни олсада,
торпаг-битки юртцйц, йералты суларын сявиййяси,
кимйяви тяркиби вя микроиглим шяраитиня эюря
фярглянирляр. Еля она эюря дя, щямин яразилярдя
бир-бириндян фяргли бир сыра мярз нювляри вя типляри
ямяля эялмишдир. Бцтцн бунлар эюстярир ки,
мярзляри тясниф едяркян, онларын йерляшдийи
сащянин зонал вя яйалятлилик хцсусиййятлярини
нязяря алмаг лазым дейил.
3. Фасийанын тяснифаты
Фасийанын даща универсал вя индийядяк юз
ящямиййятини сахлайан илк тяснифатыны Б.Б.
Полынов вермишдир. О, фасийанын цч ясас типини
мцяййян етмиш вя онлары елементар ландшафтлар
(елйувиал,
супераквал
вя
субаквал)
адландырмышдыр.
Елйувиал типли фасийалар релйефин габарыг
формаларына вя йа гурунт суларынын дяриндя
йерляшдийи нисбятян галхмыш суайрыcы сащяляря
аиддир.Торпагямяляэялмя
просеси
вя
битки
юртцйцнцн щяйат фяалиййяти атмосфердян дахил
олан маддя вя енерjи щесабына мцмкцн олур вя
маддялярин апарылмасы, транспирасийа, ахым вя
инфиlтiрасийа йолу иля щяйата кечир. Нятиcядя
елцвиал фасийалар дахилиндя маддя балансы мянфи
9
гиймятя малик олур вя касыб, сейряк битки нювляри
ямяля эялир.
Супераквал (суцстц) фасийаларын ямяля
эялмяси, йерляшмя шяраитиля ялагядар олараг йералты
суларын сявиййясинин сятщя йахынлыьы иля баьлыдыр.
Бурайа мцхтялиф мянбялярдян (атмосфердян,
йералты
сулардан,
елвцал
елементар
ландшафтлардан) дахил олан маддяляр апарылан
маддялярин мигдарындан бир нечя дяфя артыг олур.
Супераквал ланшдшафт комплексляри елйувиал вя
субаквал
фасийалар
арасында
йерляшдийиндян
биринcидян маддя алырса, икинcийя маддя верир.
Лакин,
верилян
маддянин
мигдары
эялян
маддядян мцгайися едилмяz дяряcядя аздыр.
Субаквал (суалты) фасийалар су иля долмуш
мянфи релйеф формаларында ямяля эялир. Бу ланшафт
комплексляри дахилиндя маддя балансы щямишя
мцсбятдир, йяни маддялярин топланма просеси
цстцнлцк тяшкил едир. Маддяляр елйувиал вя
супераквал ландшафтлардан дахил олур.
Б.Б. Полыновun тяснифатына бцтцн щалларда
дягигляшмя вя ялавяляр тяляб едян схем кими
бахмаг лазымдыр. Онун ящямиййяти ондан
ибарятдир ки, о щягигятян тядгигатчыларын диггятини
гоншу фасийалар арасында мювcуд олан вя
онлардан щяр бири цчцн характер сайылан ялагя вя
просесляря йюнялдир.
Бунларла ялагядар олараг, ону гейд едяк
ки, щяр бир конкрет ландшафтын йерляшдийи ярази бир
сыра вариантларда тягдим едиля биляр.
10
4. Ландшафтын морфолоэийасы
Ландшафтшцнаслыг
физики-cоьрафийанын
мцстягил сащя кими, cоьрафи тябягянин ландшафт
сферасынын
цмуми
ганунауйьунлугларыны,
мцхтялиф яразилярин конкрет ландшафтларыны, онларын
типлярини вя онлара мяхсус олан хцсуси тябии
яламятляри юйрянир. Демяли, ландшафтшцнаслыг щяр
щансы тябии ярази комплекслярини дейил, онларын
типолоjи вя морфолоjи бюлэцлярини вя тяркиб
щиссялярини
юйрянмякля
мяшьулдур.
Тябии
комплексляр ландшафт ващидиндян даща бюйцк
анлайыш олуб, бир сыра ландшафтлардан тяшкил олунур
вя тябии cоьрафийанын таксоноmик ващидляр
системиni
йарадыр.
Ландшафтдан
кичик
комплексляря ися морфолоjи щиссяляр кими бахылыр.
Ландшафтын морфолоjи ващидляринин юйрянилмяси чюл
тядгигаты методунун тятбигини тяляб едирся, физики-
cоьрафи районлашма схемляринин щазырланмасы
ясасян камерал йолла апарылыр. Башга сюзля,
ландшафтшцнасын чюл тядгигат обйекти щяр шейдян
яввял lандшафтын морфолоjи ващидляри вя типолоjи
ващидляр системинин кичик бюлэцляридир.
Щяр бир cоьрафи ландшафт йалныз она мяхсус
олан тябии ярази комплексляриня, даща доьрусу
морфолоjи щиссяляриня маликдир вя щямин щиссяляр
ландшафт дахилиндя юзляриня мяхсус мцяййян
ганунауйьунлугла
йерляширляр.
Бу
нюгтейи-
нязярдян cоьрафи ландшаф даща кичик тябии ярази
комплексляринин
ганунауйьун
дцзцлмцш
системидир. Онларын дцзцлцшц вя cями мцяййян
11
структур йарадыр ки, бу да елмдя ландшафтын
морфолоjи
структуру
адланыр.
Ландшафтын
морфолоjи
структурунун
юйрянилмясиля,
ландшафтшцнаслыьын хцсуси шюбяси мяшьул олур ки,
бу да cоьрафийада ландшафтын морфолоэийасы
адланыр.
Даьлыг
юлкя
ландшафтларынын
морфолоэийасынын юйрянилмя методикасы бу вахта
гядяр зяиф ишлянмишдир.
Щяр бир комплексин мцхтялиф релйефя малик
олмасы истилик вя су реjиминя, минерал маддялярин
эялир вя чыхарынын мцнасибятиня эюря бир-бириндян
фярглянмясиня эятириб чыхарыр. Бу о демякдир ки,
бир ландшафт дахилиндя щяр бир фасийа ейни типли
субстрата, ейни еколоjи вя йа гидаланма шяраитиня
уйьун олмалыдыр.
Ядябиййат материалларынын тящлили эюстярир
ки, морфолоjи cящятдян мцряккяб ландшафтларда 5-
6 пилляли дахили бюлэцляр мцяййян етмяк
мцмкцндцр. Беля ки, фасийа иля мярз арасында
кечид пилляляр-фасийа груплары вя йа йарыммярз,
мярз иля ландшафт арасында – мцряккяб мярз,
мящял комплексляри айрылыр. Лакин, морфолоjи
бюлэцлярин ялавя ващидляри адятян йерли ящямиййяти
олан бир сыра ландшафтлар цчцн мцяййян едилир.
Онлар мцяййян ландшафт груплары цчцн спесифик ,
диэяр груплар цчцн ися ящямиййятсиз ола биляр.
Она эюря дя бир гядяр мцряккяб, чох cящятли
морфолоjи ващидляр системи йаратмаг cящди бязян
бцтцн ландшафтлар цчцн ящямиййятли, бязян ися
12
ящямиййятсиз ола биляр. Морфолоjи cящятдян бцтцн
ландшафтлары тямин етмяк цчцн бюлэцнцн мяcбури
пилляляринин минимум сайыны эютцрмяк кифайятдир.
Ландшафтын
морфолоjи
гурулушунда
ящямиййятляриня, тутдуьу яразийя вя ландшафт
дахилиндяки ролуна эюря вя икинcи дяряcяли мярзляр
айрылыр. Ясас мярзляр ландшафтын морфолоjи
структуруну тяйин едир вя щяр йердя мцшащидя
едилир. Онлар ландшафтын ясасыны йаратмагла, сащя
етибары иля цстцнлцк тяшкил едир. Икинcи дяряcяли
мярзлярə ися сейряк раст эялиniр вя чох кичик сащя
тутур.
Мярзлярин
тутдуглары
яразийя
эюря
фяргляндирилмяси юзц дя конкрет ландшафтлары
сяcиййяляндирмяк цчцн ящямиййят кясб едир.
Лакин, бу щеч дя тяснифатын ясасыны тяшкил едя
билмяз.Чцнки бир ланdшафт ващиди дахилиндя
мярзлярин тутдуглары яразинин мцнасибятляри тез-
тез дяйишмяйя мяруз галыр.
Дахили
гурулушунун
мцряккяблик
дяряcясиня эюря садя вя мцряккяб мярзляр
фяргляндирилир. Мцряккяб мярзя даир бир сыра
мисаллар эюстяряк.
1. Икинcи дяряcяли мярз вя йа айры-айры кичик
фасийа фрагментляринин иштирак етдийи
эениш suayrıcыларын мярзлəри.
2. Сятщи люсвари эиллиcилярдян, йамаcлары
делйувиал чюкцнтцлярдян тяşкил олунмуш,
зяиф
вя
орта
гялявиляшмиш,
гара
торпагларла юртцлмцш вя мцхтялиф
13
дяряcядя йуйлuмуш тцнд-боз мешя
торпагларындан ибарят мярзляр.
3. Терраслашмыш гобуда cимляшмиш назик,
йцнэцл эиллиccяlи торпаглар цзяриндя
мцхтялиф от-нанякимиляр, чимли-глейли
орта эиллиcяли торпаглар цзяриндя мцхтялиф
от – пахлалы биткиляр, карбонатлы-глейли
торпаглаr цзяриндя рцтубят севян отлу
мярзляр.
Мярз мцхтялиф мигйаслы хяритялярдя мцхтялиф
формаларда якс олунур. Тяcрцбя эюстярир ки,
дцзянлик яразилярдя мярзи ири (1:10 000
мигйасдан 1:100 000 мигйасадяк) вя орта
мигйаслы, щятта кичик мигйаслы хяритялярдя дя
(1:1000 000) эюстярмяк олар.
Ландшафтин даща бюйцк аралыг мoрfолоjи
ващиди мящялдир.
Мящял термини cоьрафи ядябиййата данышыг
дилиндян дахил олмуш вя йер сятщиндя щяр щансы
конкрет йери, сащяни эюстярир. Бу термин цч
мянада ишлянир. Онун мянасы игтисади вя мяктяб
cоьрафийасы, йер сятщинин топографик сятщиндя,
сащясиндя эениш йайылмасы иля баьлыдыр. Ахырынcы
мянада мящял сятщин, онун битки елементлярля
бирликдя мцяййян щиссясини ящатя едир. Мящял
анлайышы иля ялагядар «мящял типи» термини дя
ядябиййатда тез-тез раст эялиniр.
Мящял
тябии
ярази
комплексляринин
таксономик cярэясиндя тутдуьу яразийя вя
мцряккяб структуруна эюря мярздян бюйцк
14
олсада, ландшафтдан ашаьы сявиййядя дайаныр вя
мярз групларына уйьун эялир. Мящял ландшафтын
морфолоjи
ващиди
кими
мцхтялиф
мцяллифляр
тяряфиндян мцхтялиф формаларда тяйин едилир вя
айрылыр. Мящял ландшафтын ясас мярзляринин хцсуси
вариантларда бирляшмясиля сяcиййялянян, бюйцк
морфолоjи щиссяляриня дейилир. Мясялян, субасар
террасларын ландшафтларында паралел йерляшмиш
йатаг бойу йоллар, йол арасы чюкякликлярдя ясас
мярзлярин
cяминдян
ямяля
эялмиш
мящял
комплексляри тез-тез раст эялир.
Ландшафтларын морфолоjи структуру даима
йашайыр,
инкишаф
едир
вя
мцряккябляшир.
Мцряккябляшмя просеси ян кичик тябии ярази
комплексляриндян башлайараг бюйцмяйя доьру
истигамятлянир вя даима инкишаф едир.
5. Ландшафтын динамикасы
Сон иллярдя тябиятин мцщафизяси вя ондан
сямяряли истифадя йолларынын мейдана эялмясийля
ялагядар олан мясялялярин щялли просесиндя
ландшафтын динамикасы вя инкишафы (тякамцлц)
анлайышларынын айрылмасы мясялясинин ваcиблийи
ортайа чыхды. Динамика ландшафтын дяйишмясиндя
мцшащидя
едилян
щадисяляри
сяcиййяляндирян
анлайышлардан биридир. О, бу гябилдян олан
анлайышлар cярэясиндя тяхминян орта мювге
тутмагла, мцхтялиф типли дяйишэянликляри якс етдирир
(«ишлямя»- «динамика» -«тякамцл») Динамики
дяйишикликляр, щадисялярин дюврцлцк вя илкин
15
вязиййятиня гайыда билмяк габилиййятиля, тядриcи
инкишаф, йени тякамцл ися мцяййян мягсядя
(истигамятя)
доьру
йюнялдилмяси
вя
илкин
вязиййятиня гайыда билмясиля сяcиййялянир.
Ялбятдя
ландшафтлар
дахилиндя
баш
верян
дяйишикликлярин беля бюлэцсц шярти характер
дашыйыр.
Чцнки
тябиятдя
дюнмяйян,
илкин
вязиййятиня гайыда билмяйян дяйишикликляр олмур.
Щяр бир ритмик дяйишэянликдян сонра яввялки
вязиййятя гайыдаркян, аз вя йа чох дяряcядя
яйинтиляр мцшащидя едилир. Бу «яйинтиляр»
йыьылараг ян нящайят ландшафтын структуруну вя
инкишафыны дяйишдирир.
Ритмика комплекс щадисялярин заман
етибариля тякрарланмасына дейилир. Тякрарланма
заманы щяр щансы дяйишэянлийин бир истигамяти
инкишаф едир. Ики ритм формасы фяргляндирилир, дюври
вя сиклик.
Дюври ритмика дедикдя, ейни вахтда баш
верян ритмляр баша дцшцлцр. Мясялян, йерин юз оху
ятрафында
фырланма
мцддяти,
онун
эцняш
ятрафында щярякят вахты.
Дяйишян ритм мцддятляри сикл адланыр.
Сиклин
мцддяти
щямишя
орта
рягямлярля
сяcиййялянир. Мясялян, Эцняш лякяляринин орта
тякрарланмасы щяр 11 илдя бир дяфя баш верир.
Ландшафтын давамлылыьы хариcи тясирлярин (тябии вя
антропоэен) тязйиги алтында структурун вя
фяалиййят характеринин сахланма хцсусиййятидир.
Давамлылыг ланшафтын нисбятян сакитлик дюври олуб,
16
онун структурунда илкин вязиййятиня гайыда
билмяз, йяни дюнян просеслярин истилик тяшкил етдийи
вя заман етибары иля дяйишмянин мцшащидя
олунмасы иля сяcиййялянян мярщялядир.
Ландшафтын вя онун морфолоjи щиссяляринин
динамик
дяйишикликляри
мцяййян
истигамятя
йюнялмиш
фяалиййят
сащясиндя
тязащцр
едир.Ландшафтлар вя онун морфолоjи щиссяляри
дахилиндя маддя вя енерjинин гарышмасы, явяз
олунмасы вя дяйишмяси сиклик характер дашыйыр.
Тябият
щадисяляринин
динамикасында
mövsümü вя йа иллик сикллярин ямяля эялмяси ясас
амил щесаб едилир. Бу сикллярин йаранмасынын
сябябляри ися Йерин Эцняшя эюря вязиййяти, онун
формасы, йер oхuнuн маиллийи, Эцняш шцаларынын
йер сятщиня дцшмя буcаьы иля сых баьлыдыр. Баш
верян бцтцн просесляр ися юз нювбясиндя Эцняш
енерjисинин Йер сятщиндян илин фясилляри цзря гейри-
бярабяр пайланмасындан асылыдыр. Ландшафтын
mövsümü структуруну, фяалиййятини вя онун
морфолоjи щиссялярини тяйин едян просесляр йер
сятщиня дахил олан эцняш енерjисинин мигдарындан
вя онун дяйишмя истигамятинин характериндян
асылыдыр. Ландшафтларын максимум мигдарда
енерjи алдыьы йай фяслиндя бцтцн тябии просесляр чох
интенсив эедир. Гышда яксиня, эцняш енерjиси
ещтийатынын минимума енмяси, ландшафтын инкишаф
фяалиййятинин тцкянмясиня вя щятта щямин
просеслярин бязян дайанмасына сябяб олур. Йаз
вя пайыз фясилляриндя ландшафт комплексляри
17
тяхминян ейни мигдарда эцняш енерjиси алыр.
Лакин йазда дяйишэянлик, инкишафын артмасынын
фяаллашмасы истигамятиндя, пайызда ися азалмасы,
зяифлянмяси
истигамятиндя
эедир.
Ландшафт
компонентляриня тясир дяряcясинин характериня
эюря, mövsümü дяйишэянликляр суткалыьа нисбятян
даща кяскин щисс олунур. Онлар няинки фясилдян–
фясля кечяркян мцяййян ардыcыллыьы эюзлямякля,
щятта орта давамлылыьына эюря дя юз тясирини
эюстяря билир.
Ландшафтын хариcи эюрцнцшцнцн дяйишмяси
бцтцн cоьрафи зоналара мяхсусдур. Зоналарын
бириндя бу яламят айдıн, диэяриндя зяиф мцшащидя
едиля биляр. Бязи щалларда щямин яламятляр
температур эедишинин цстцнлцйц иля тяйин едилир.
Беля ки, исти юлкялярдя ясасян атмосферин
рцтубятлянмя реjими цстцнлцк тяшкил едирся, гцтб
вилайятляриндя ишыг реjими бюйцк рол ойнайыр.
Ландшафтларын хариcи эюрцнцшцнцн дягиг явяз
олундуьу районлар мцлайим гуршагда, екватор
мешяляриндя айдын мцшащидя олунур. Ахырынcыда
бцтцн ил бойу йцксяк температур вя ифрат рцтубят
боллуьу мювcуддур.
Mövsümü ритмiлик иглим елементляринин иллик
эедишиндя, щидролоjи щадисялярдя (йаз, пайыз
дашгындары, гышда суйун азалмасы вя с.), торпаг
əmələgəlməsində,
гушларын
исти
юлкяляря
кöчмясиндя, битки юртцйцнцн юз эюрцнцшцнц
дяйишмясиндя, щейванларын йухуйа эетмясиндя вя
с. мцшащидя едилир.
18
Суткалыг вя mövsümü фазаларын давамлылыьы
даими, дяйишмяз гиймятя малик олмайыб, эцняш
фяаллыьынын инкишафындан асылы олараг тяряддцд
едир. Эцняш фяаллыьынын тяряддцдц чохиллик сиклляр
цзря ландшафтын динамикасы цчцн шяраит йарадыр.
Ландшафтын динамикасы мясяляси онун
морфолоjи ващидляриня тятбиг едиляркян елми,
тяcрцби нюгтейи-нязярдян даща йахшы нятиcяляр
верир.
Мцасир
дюврдя
бу
сащядя
ландшафтшцнаслыьын гаршысында дуран вя щяллини
эюзляйян проблем мясялялярдян бири стасионар
тядгигатлары—хцсусиля ландшафтын эеокимйа вя
эеофизика сащялярини инкишаф етдирмякдир.
6. Ландшафтын тякамцлц
Инкишаф – кейфиййятcя бир вязиййятдян
башгасына
кечмяйин
ян
йцксяк
щярякят
формасыдыр. Инкишаф обйектлярин илкин вязиййятиня
гайыда
билмяйян,
дюнмяйян
ганунауйьун
дяйишэянлийидир.
Ландшафтын
тякамцлц
онун
мцхтялиф типли дяйишэянликлярини сяcиййяляндирян
ян
йцксяк
сявиййяли
анлайышлар
системидир.
(фяалиййят-динамика-инкишаф). Ландшафтын инкишафы
дюнмяйян мцтярягги дяйишэянликлярля мцшайят
олунур вя ландшафтын структурлары ардыcыл олараг
бири
диэярини,
bир
инвариант
(дяйишилмяйян)
башгасыны явяз едир.
Инвариант комплекслярин явяз олунмасы
тябии просесляр вя антропоэен –техноэен тясир
нятиcясиндя баш веря билир. Ади шяраитдя инвариант
19
комплекслярин явяз олунмасы тядриcян щяйата
кечир. Лакин бязи щалларда щяр щансы фялакятли тябии
вя йа техники просесляр нятиcясиндя бу сцрятляня
биляр.
Ялбятдя
беля
щалларда
инвариант
комплекслярин позулмасы баш верир. Онда инкишаф
барядя дейил, ландшафтын тяняззцлц щаггында
данышмаг
лазымдыр.
Ландшафтын
тяняззцлц
дюнмяйян дяйишикликлярин, онун структурунун
там
позулмасынын
нятиcясидир.
Ландшафтын
тяняззцлц тябиятдян истифадя нюгтейи-нязярдян
хоша эялмяйян просесдир.
Мцшащидяляр эюстярир ки, ландшафтын юз-
юзцня инкишафы нисбятян йаваш эедир. Беля
дяйишмяляря атмосферин цмуми сиркулйасийасыны,
йер габыьынын галхмасыны вя енмясини, океан
суларын трансгрессийа вя регресийасыны, материк
бузлaгларыны вя с. аид етмяк олар. Хариcи тясир
ландшафтын инкишафынын нормал вязиййятини йалныз
бу вя йа диэяр истигамятя йюнялтмяк дейил, бязян
онун инкишафыны дайандырыр, щятта ландшафты мящв
едир.
Ландшафтларын мцтярягги дяйишэянликляри,
онун инкишафыны сцрятляндирян дюнян характерли
хариcи просеслярин кюмяйиля мцхтялиф дяряcяли
тсикллярин явяз олунмасы щесабына мцряккябляшир.
Мцасир дюврдя ландшафтларын яксяр щиссяляринин
дяйишмяси, инкишафы инсанын чох сащяли тясяррцфат
фяалиййятинин тясириля баьлыдыр.
Юз-юзцня инкишаф просесини инсанын эюзц
гаршысында тез-тез дяйишиклийя мяруз галан садя
20
cоьрафи
комплекслярин
юйрянилмяси
заманы
айдынлашдырмаг асaндыр. Мясялян, эюл сцхурунун
эенишлянмяси, чай суларынын йатагдан чыхмасы,
мешянин эюл цзяриня щярякяти, йарьанын, делтанын
бюйцмяси вя с. Бу просесляр ландшафтын морфолоjи
гурулушунун вя структурунун дяйишмясиндя вя
онун тамамиля йенидян гурулмасында иштирак
едир. Лакин бунун цчцн узун мцддятли вахт
тяляб олунур.
Ландшафтын вя онун морфолоjи щиссяляринин
инкишафы адятян тядриcи характеря маликдир. Щяр
щансы фялакятли тябии вя йа техноэен просесляр
нятиcясиндя,
ландшафт
вя
онун
морфолоjи
щиссяляринин структуру тез дяйишя биляр.
Ландшафтын инкишаф характерини дягиг баша
дцшмяк вя анламаг цчцн онун йашыны мцяййян
етмяк, билмяк ваcибдир. Ландшафтын йашы бир
структур шяраитдя онун фяалиййятинин башландыьы вя
гуртардыьы мцддятдир. Ландшафтын йашыны онун
ямяля эялмя вахты иля тяйин едирляр. Цмумиййятля
ландшафтын йашынын вя онун йаранма вахтынын
мцяййян олунмасы чох мцряккяб проблемдир.
Ландшафтларын яксяри нормал инкишаф просесиндя
йараныр вя арадан чыхыр. Йени щямишя кющнянин
дахилиндя ямяля эялир.
Щяр щансы яразинин дяниз суларындан вя йа
буз юртцйцндян азад олмасы, щямишя йени
ландшафтларын йаранмасы иля нятиcялянир. Лакин, бу
щеч дя о демяк дейилдир ки, мцасир ландшафтларын
йашыны щямин яразинин дяниз сулары вя бузлаглар
21
алтындан чыхдыьы вахтдан щесабламаг лазымдыр.
Йер
сятщинин
яксяр
щиссяси
милйон
илляр
мцддятиндя дяниз сулары иля юртцлмямиш вя
мезозой, палiозой, щятта ондан да яввял гуру
сащяси олмушдур. Лакин бу о демякдир ки, мцасир
ландшафтлар щямин яразилярдя мезозой, палiозой
вя даща гядим йаша маликдир. Щятта тамамиля
cаван, йяни 10-15 мин ил бундан яввял буз
юртцйцндян азад олмуш беля яразилярдя, ландшафt
макроиглим шяраитинин дяйишмяси нятиcясиндя бир
нечя дяфя дяйишя биляр.
Ландшафтын йашыны цзяриндя инкишаф етдийи
эеолоjи юзцлцн вя йа гурунун йашы иля гaрıшдырмаг
вя ейниляшдирмяк олмаз.
Йени яразилярдя ландшафтын инкишафынын ики
мярщялясини фяргляндирмяк олар. Биринcи мярщяля
тядриcи олмасы иля сяжиййялянир.
Кечмишдя дяниз вя йа эюл диби олмуш ейни
типли сятщя малик олан ярази эцняш радиасийасынын,
атмосфер сиркулйасийасынын, ахар суларын, гуру
организмляринин щямин яразийя кечмяси вя тясири
алтында даща гцввятли диференсиасийайа мяруз
галыр вя ландшафтын типолоjи вя морфолоjи ващидляри
даща
да
мцряккябляшир.
Бу
мярщялялярдя
ландшафтын инкишафы тез-тез дяйишкян олмасы иля
сяcиййялянир, юзцнцн cаван типик яламятлярини
дашымасы вя щялялик структурунун там ямяля
эялмяси иля, йяни биосенозларын йаранмасы, торпаг
юртцйцнцн
зяиф
инкишафы,
релйефин
зяиф
22
парчаланмасы, щидролоjи шябякянин там ямяля
эялмяси иля фярглянир.
Йухарыда
дейилянляри
йекунлашдырдыгда
мялум олур ки, бцтцн компонентляр цмуми
зонал вя азонал шяраитдя бир-бириля нисби
мцвазинятдя йерляшир вя азонал ландшафт нисбятян
сабит структурайа йийялянир. Еля бу вахтдан
етибарян дя ландшафт даща узунмцддятли икинcи
инкишаф мярщялясиня кечир вя дяйишкянлийин
мянбяйи
онун
компонентляринин
гаршылыглы
тясириндян иряли эялян дахили зиддиййятляр олур.
Ландшафтларын
сонракы
инкишафы
онун
структурунда фяал компонентлярин топланмасы
йолу иля тядрижи эедян дяйишикликляр нятиcясиндя
щяйата кечир.
7.Ланшафтын инкишаф прогнозу
Ланшафт прогнозу ланdшафтын тябии йолла вя
антропоэен амиллярин тясири иля инкишафынын
истигамятини вя эяляcяк вязиййятини мцяййян
етмяк
мягсядини
эцдцр.
Прогнозлашдырма-
инкишафы габагcадан айдынлашдырма тямайцлцдцр.
Ландшафтын прогнозуну веряркян, онун мцасир
вязиййятини, фяалиййятини, динамикасыны кечмишдя
вя щазырда инкишаф истигамятини тящлил етмяйи тяляб
едир.
Ландшафтын
прогнозу
вериляркян,
щяр
шейдян яввял ики шяртя ямял едилмялидир:
1. lандшафта антропоэен тясирин мцасир
форма вя нормаларыны сахламаг шярти
эюзлянилмяли;
23
2. aнтропоэен-техноэен тясирин дяйишмя
характери вя интенсивлийи шяраити нязяря
алынмалыдыр.
Ландшафтын
прогозлашмасы,
прогноз
вахтынын узунлуьу вя йа гыса олмасына эюря,
мцхтялиф ола биляр. Ядябиййатда 1000 вя милйон
иллярля юлчцлян чох узун мцддятли прогнозлар
мялумдур. Эюстярилян вахтларын узунлуьундан
эюрцнцр ки, беля прогнозлар кифайят гядяр етибарлы
ола билмяз, чцнки онлар тябии просеслярин ян
цмуми тенденсийасына ясасланыр вя сосиал вя
сосиал-игтисади амилляри нязяря алмыр. Еля она эюря
дя щеч ким cямиййятин инкишаф йолларынын вя беля
узаг
эяляcякдя
елми-техники
тярягинин
прогнозуну вермядян мясулиййяти юз цзяриня
эютцрмцр.
Бир ил вя ондан аз мцддятя, щятта бир фясил
цчцн щесабланан ландшафт прогнозлары чох бюйцк
тяcрцби ящямиййятя маликдир. Мясялян, технолоjи
индикасийа методунун кюмяйиля йайдан 1-1,5 ай
вя йаздан 1-2 щяфтя яввял баш веряcяк тябии
щадисяляри
прогнозлашдырмаг
мцмкцндцр.
Яслиндя, прогнозлашдырылан щадисяляр арасындакы
сярщяд тядриcян йох олмалы вя мцасир просеслярин
прогнозу мейдана эялмялидир. Сон нятиcядя биз
синхрон прогноза вя йа мякан- заман системиня
малик оларыг.
Ландшафт сферасы дахилиндя глобал, реэионал
вя локал прогнозлар фяргляндирилир. Глобал
прогнозлара эяляcякдя иглимдя баш веря биляcяк
24
дяйишикликляри мисал эюстярмяк олар. Щазырда
ядябиййатда беля фикирляря тез-тез раст эялмяк олур
ки, эуйа Антарктида бузлаглары ярийярся, дцнйа
океанынын сявиййяси галхaр. Бу да юз нювбясиндя
йер кцрясинин иглим шяраитинин дяйишмясиня, бир
сыра овалыгларда мящсулдар торпагларын су
алтында галмасына сябяб олар.
Реэионал прогноздан данышаркян сющбят
зона, яйалят вя айры-айры ланшафтлардан эедя биляр.
Локал прогнозларын тядгигат обйектляри ися
ландшафтын морфолоjи ващидляри-фасийа вя мярздир.
Фасийа вя мярзлярин гаршылыглы ялагясиня эюря,
онлара ландшафт дахилиндя бир-бириля баьлы систем
кими бахмаг лазымдыр. Бу принсипин реэионал
эеосистемлярин арасында да йайылмасы сцбут едир
ки, онлар да мцстягил олмайыб бир-бириля гаршылыглы
ялагя шяраитиндядир. Еля буна эюря дя В.Б.
Сочаvа (1976) гейд едир ки, ашаьы сявиййяли
эеосистемляр цчцн cоьрафи прогноз мцтляг
йцксяк ярази ващидляри фонунда юйрянилмялидир.
Ландшафт прогнозунун мцддяти, мякан
мигйасы вя ясас амилляри арасында мцяййян ялагя
мювcуддур. Беляки, глобал прогноз да узун
мцддятя верилир. О гыса мцддятли ола билмяз.
Чцнки глобал шяраитдя дяйишикликляр бир вя йа бир
нечя ил мцддятиндя мцмкцн дейил. Ян гыса
мцддятли прогнозлар ландшафтын кичик, ашаьы
сявиййяли ващидляринин гурулушу цчцн верилир.
Узун мцддятли прогнозлар заманы мящсулдар
гцввялярин инкишафы иля ялагядар бир сыра амилляр
25
тяcрцби олараг нязяря алына билinмирся, гыса
мцддятли прогнозлар заманы онларын щесаба
алынмасы о гядяр дя мяcбури дейил. Чцнки
онларын фяалиййяти сутка вя йа бир фясил
мцддятиндя мцяййян едиля билинмир. Мясялян,
бцтювлцкдя Йер кцрясинин вя йа онун бир
щиссясинин (Аврасийа материкинин) иглиминин тябии
йолла дяйишмяси цчцн 1000 иллярля вахт лазымдыр.
Ян актуал орта вя узун мцддятли хцсуси
прогнозлар бцтцн амиллярин (тябии, сосиал-игтисади,
вя техноэен) там нязяря алынмасы иля сяcиййялянир.
Беля прогнозлар цчцн ярази cящятcя мягсядя
мцвафиг комплекс ландшафтын юзцдцр.
ƏDƏBİYYAT
1.Усаченко А.Г. Основы ландшафтоведение. М.
Высшая школа, 1965
Dostları ilə paylaş: |