Standartlashtirish tog’risidagi

5-ma’ruza.
Standartlashtirishning asosiy qonun qoidalari.
Reja:

1. 
   “Standartlashtirish tog’risidagi” O‘zbekiston respublikasi qonuni
   
2. 
   Mamlakatimizdagi me’yoriy hujjatlar toifalari va standartlar turlari.
   
3. 
   Respublikamizda standartlashtirish ishlarining tashkillanishi.
   

1. “Standartlashtirish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni.

Standartlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan. Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o‘zgartirishlar kiritilgan:

O‘zR 26.05.2000 y. 82-II-Qonuni,
O‘zR 25.04.2003 y. 482-II-Qonuni,
O‘zR 10.10.2006 y. O‘RQ-59-son Qonuni Qonun 4 ta bo‘lim, 12 ta moddadan iborat.
Standartlashtirishning asosiy maqsadlari (1-bo‘lim, 1-modda) quyidagilardir: mahsulotlar, jarayonlar, ishlar va xizmatlarning (bundan buyon matnda "mahsulot" deb yuritiladi) aholining hayoti, sog‘lig‘i va mol-mulkiga, atrof muhit uchun xavfsizligi, resurslarni tejash masalalarida istehmolchilar va davlat manfaatlarini himoya qilishdan; mahsulotlarning o‘zaro almashinuvchanligini va bir-biriga mos kelishini tahminlashdan; fan va texnika taraqqiyoti darajasiga, shuningdek aholining hamda xalq xo‘jaligining ehtiyojlariga muvofiq holda mahsulot sifatini hamda raqobat qila olish imkonini oshirishdan; barcha turdagi resurslar tejalishiga ko‘maklashishdan, ishlab chiqarishning texnikiqtisodiy ko‘rsatkichlarini yaxshilashdan; ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy dasturlar va loyihalarni amalga oshirishdan; tabiiy va texnogen falokatlar hamda boshqa favqulodda vaziyatlar yuzaga kelish xavf-xatarini hisobga olgan holda xalq xo‘jaligi obhektlarining xavfsizligini tahminlashdan; istehmolchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi hamda sifati to‘g‘risida to‘liq va ishonchli axborot bilan tahminlashdan; mudofaa qobiliyatini va safarbarlik tayyorligini tahminlashdan; o‘lchovlarning yagona birlikda bo‘lishini tahminlashdan iboratdir.
Standartlarni nashr qilish va qayta nashr etishni ularni tasdiqlagan organlar amalga oshiradilar. Standartlashtirish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari ushbu Qonundan va O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir (1-bo‘lim, 4- modda). Qoraqalpog‘iston Respublikasida standartlashtirish sohasidagi munosabatlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi qonun hujjatlari bilan ham tartibga solinadi. Basharti xalqaro shartnoma yoki bitimda O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida tahriflanganidan o‘zgacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, u holda xalqaro shartnoma yoki bitim qoidalari qo‘llaniladi (1-bo‘lim, 5-modda).
Qonunda normativ hujjatlarning toifalari va ularga qo‘yiladigan asosiy talablar (2-bo‘lim, 6- modda) keltirilgan. O‘zbekiston Respublikasida standartlashtirishga doir quyidagi toifadagi normativ hujjatlar qo‘llaniladi; xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar; O‘zbekiston Respublikasining davlat standartlari; tarmoq standartlari; texnik shartlar; korxona standartlari; xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari; ma’muriy-hududiy standartlar.
Standartlashtirish to‘rt muhim darajada amalga oshirilishi mumkin. Bu xalqaro, milliy, birlashmasi va kompaniya darajalaridir. Kompaniyani standartlashtirish barcha faoliyatni tartibga solishdan, ma’lumotlarni umumiy muvofiqlashtirish va hujjatlashtirishdan, muhandislik standartlari, ishlab chiqarish standartlari bilan shug‘ullanishdan iboratdir. Ma'muriy va moliyaviy me'yorlar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish uchun amaliyot kodlari va hatto xarajatlar, anketalar kodlari kabi bozor smetasi sifatida faoliyat olib boriladi. Vositalarni standartlashtirish va soddalashtirish uchun kompaniya uning operatsiyalari ratsionalizatorlarini beradi. Kompaniya standartlari milliy standartlar sifatida qabul qilishi kerak. Korxonalar faqat o‘z standartlariga murojaat qilishi kerak, milliy yoki xalqaro standartlar mavjud emas. Davlat yagona va uzluksiz ta’lim tizimida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan davlat ta’lim standartlari ishlab chiqiladi. Standartlashtirishga doir normativ hujjatlar jumlasiga, shuningdek standartlashtirish qoidalari, normalari, texnik-iqtisodiy axborot klassifikatorlari ham kiradi. Mazkur hujjatlarni ishlab chiqish va qo‘llash tartibi "Texnik jihatdan tartibga solish" tomonidan belgilanadi.
Xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar va xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari, shuningdek xalqaro qoidalar va normalar O‘zbekiston Respublikasi ishtirok etgan shartnoma yoki bitimlarga muvofiq qo‘llaniladi. Ushbu standartlar, qoidalar va normalarni respublika hududida qo‘llash tartibini "Texnik jihatdan tartibga solish" va davlat boshqaruvining boshqa organlari o‘z vakolatlari doirasida belgilaydilar. Ular xalqaro savdo-sotiq uchun ortiqcha to‘sqinliklarni vujudga keltirmasligi lozim.
Standartlashtirishga doir normativ hujjatlar vatanimiz hamda chet el fan va texnikasining zamonaviy yutuqlariga asoslangan va O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq bo‘lishi lozim. Ular xalqaro savdo-sotiq uchun ortiqcha to‘sqinliklarni vujudga keltirmasligi lozim. Normativ hujjatlarsiz mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. O‘zbekiston Respublikasining manfaatlari himoya qilinishini va ishlab chiqarilayotgan mahsulotning raqobat qila olish imkonini tahminlash uchun asosli hollarda standartlarda istiqbolga mo‘ljallangan, anhanaviy texnologiyalarning imkoniyatlaridan ildamlashgan dastlabki talablar belgilab qo‘yiladi.
Standartlarda mahsulotni yaratish, ishlab chiqarish va etkazib berish shartnomasiga kiritilgan, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan o‘zga talablar ham belgilab qo‘yilishi mumkin. Import mahsulot, basharti u O‘zbekiston Respublikasida amal qilayottan standartlarning majburiy talablar qismiga muvofiqligi tasdiqlanmagan bo‘lsa, etkazib berilishi va belgilangan maqsadda ishlatilishi mumkin emas. Standartlashtirishga doir normativ hujjatlarning sertifikatlashtirishda qo‘llanilishi (2-bo‘lim, 7-modda) bo‘yicha talablar mahlumotlar keltirilgan bo‘lib, amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo‘lgan mahsulotni standartlashtirishga doir normativ hujjatlar sertifikatlashtirishni amalga oshirishda rioya etiladigan talablarni, shuningdek ushbu talablarga muvofiqlikni nazorat qilish va sinash usullarini o‘z ichiga olishi lozim. Ko‘rsatib o‘tilgan hujjatlar mahsulotning mazkur turini sertifikatlashtirish tizimida belgilangan qoida va tartiblarga muvofiq qo‘llanilishi lozim.
Qonunning 3-bo‘lim 8 va 9-moddalarida davlat nazorati organlarining standartlarning majburiy talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshirishlari hamda davlat inspektorlari, ularning huquqlari va javobgarliklari to‘g‘risida mahlumotlar keltirilgan. Standartlashtirish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik tafsilotlari 3- bo‘lim, 10-moddada berilgan bo‘lib, ushbu Qonun qoidalari buzilishida aybdor bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek davlat boshqaruv organlarining mansabdor shaxslari amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka tortilishi aytib o‘tilgan.
Davlat yo‘li bilan standartlashtirish va nazorat qilishga doir ishlarning moliyaviy tahminoti bo‘yicha 4-bo‘lim, 11-moddada quyidagilar keltirilgan. Standartlashtirish va nazorat qilishga doir ishlar, xususan: xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlarni, standartlashtirish qoidalari, normalari va tavsiyalarini ishlab chiqish yoki ishlab chiqishda ishtirok etish; aniq standartlashtirish obhektlari bo‘yicha qonun hujjatlarini ishlab chiqish, shuningdek standartlarning tarkibiy tashkiliy-texnik va umumtexnik majmuilarini ishlab chiqish va ularning amal qilishini tahminlash; texnik-iqtisodiy axborot klassifikatorlarini ishlab chiqish, ular to‘g‘risida rasmiy axborot tayyorlash va nashr etish, shuningdek ularni barcha manfaatdor foydalanuvchilarga yuborish; standartlashtirish bo‘yicha umumdavlat ahamiyatiga molik ilmiy-tadqiqot va o‘zga isharni olib borish; standartlarning majburiy talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini olib borish; standartlar fondini, texnik-iqtisodiy axborotlar klassifikatorlarini, xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlarni, standartlashtirish qoidalari, normalari va tavsiyalarini, xorijiy mamlakatlarning milliy standartlarini, shuningdek standartlarga muvofiqlik belgisi bilan tamg‘alangan mahsulot va xizmatlar Davlat reestrini shakllantirish hamda yuritish; standartlashtirish sohasida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi aniqlaydigan o‘zga ishlar davlat yo‘li bilan moliyaviy tahminlanishi shart. Nashr qilingan (qayta nashr etilgan) standartlarni, texnik-iqtisodiy axborot klassifikatorlarini, mahsulot va xizmatlar Davlat reestriga kiritilgan, standartlarga muvofiqlik belgisi bilan tamg‘alangan mahsulot va xizmatlarning nashr qilingan (qayta nashr etilgan) katalogini sotishdan belgilangan tartibda olinadigan mablag‘lar, shuningdek ushbu Qonun qoidalarini buzganlik uchun undiriladigan jarima mablag‘larining O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilaydigan tartibda davlat nazorati organlariga yo‘llanadigan qismi ham standartlashtirish, standartlarning majburiy talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratiga doir ishlarni moliyaviy tahminlash manbalari bo‘lishi mumkin. Respublika byudjeti mablag‘laridan to‘liq yoki qisman tahminlanadigan davlat dasturlarini ishlab chiqishda mahsulot sifatini normativ jihatdan tahminlash bo‘limlari nazarda tutilishi lozim.
Standartlar qo‘llanilishini rag‘batlantirish (4- bo‘lim, 12-modda). Davlat standartlarga, shu jumladan istiqbolga mo‘ljallangan, anhanaviy texnologiyalarning imkoniyatlaridan ildamlashgan dastlabki talablarni o‘z ichiga olgan standartlarga muvofiqlik belgisi bilan tamg‘alangan mahsulotni ishlab chiqaradigan xo‘jalik faoliyati subhektlari iqtisodiy qo‘llab-quvvatlanishi va rag‘batlantirilishini kafolatlaydi. Mahsulot ishlab chiqarishni amalga oshirayotgan va mahsulotlarni standartlarga muvofiqlik belgisi bilan tamg‘alash huquqini olgan xo‘jalik faoliyati subhektlarini iqtisodiy qo‘llabquvvatlash va rag‘batlantirish chora-tadbirlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Standartlashtirish bo‘yicha davlat nazorat organlari va obyektlari. Xo‘jalik faoliyati subyektlari standartlarning majburiy talablariga, standartlashtirishga taalluqli boshqa qonun hujjatlariga rioya etishi ustidan davlat nazoratini "Texnik jihatdan tartibga solish" agentligi, "Davarxitektqurilish" qo‘mitasi, Davlat tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi, Sog‘liqni saqlash vazirligi va ularning hududiy organlari, shuningdek boshqa maxsus vakil kilingan davlat boshqaruv organlari o‘z vakolatlari doirasida amalga oshiradilar (3-bo‘lim, 8- modda). Idoraviy bo‘ysunuvi va mulk shaklidan qathi nazar xo‘jalik faoliyati subhektlarining, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan jismoniy shaxslarning mahsuloti, shu jumladan sertifikatlashtirilgan mahsulot (ishlab chiqish, tayyorlash, saqlash, tashish, foydalanish, tahmirlash va chiqindini foydali suratda ishlatish bosqichlarida) davlat nazorati obhekti hisoblanadi. Xo‘jalik faoliyati subhektlari davlat nazoratini amalga oshirish uchun barcha zarur sharoitni yaratishlari shart. Standartlarning majburiy talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini: standartlarni tekshirish va nazorat qilish hamda o‘lchovlarning yagona birlikda bo‘lishini tahminlash bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi bosh davlat inspektori; standartlarni tekshirish va nazorat qilish hamda o‘lchovlarning yagona birlikda bo‘lishini tahminlash bo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar bosh davlat inspektorlari; standartlarni tekshirish va nazorat qilish hamda o‘lchovlarning yagona birlikda bo‘lishini tahminlash bo‘yicha davlat inspektorlari amalga oshiradilar. Davlat inspektorlari, ularning huquqlari va javobgarligi 3-bo‘lim, 9-moddada keltirilgan. Standartlarning majburiy talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradigan davlat inspektorlari davlat boshqaruv organlarining vakillari hisoblanadilar. Davlat inspektori: xo‘jalik faoliyati subhektining xizmat va ishlab chiqarish binolariga belgilangan tartibda kirish; xo‘jalik faoliyati subhektidan davlat nazoratini o‘tkazish uchun kerakli hujjatlar va mahlumotlarni olish; davlat nazoratini o‘tkazishda xo‘jalik faoliyati subhektining texnika vositalaridan foydalanish va mutaxassislarni jalb etish; standartlashtirish bo‘yicha amaldagi normativ hujjatlarga muvofiq standartlarning majburiy talablariga muvofiqligini tekshirish uchun mahsulotlarning namunalari hamda nusxalarini tanlab olishni o‘tkazish, bunda ishlatib yuborilgan nusxalarning qiymati va sinovlarni (tahlillarni, o‘lchovlarni) o‘tkazish xarajatlari tekshirilayotgan xo‘jalik faoliyati subhektlarining ishlab chiqarish chiqimlariga kiritiladi; mahsulotni yaratish, ishlab chiqarishga tayyorlash, tayyorlash, realizatsiya qilish (etkazib berish, sotish), undan foydalanish (uni ishlatish), mahsulotni saqlash, tashish va chiqindini foydali suratda ishlatish bosqichlarida, standartlar majburiy talablarining aniqlangan buzilishlarini bartaraf etish to‘g‘risida ko‘rsatmalar berish; xo‘jalik faoliyati subhekti tekshiruvdan bo‘yin tovlagan taqdirda mahsulotni realizatsiya qilishni man etish hukuqiga ega. Standartlarni tekshirish va nazorat qilish hamda o‘lchovlarning yagona birlikda bo‘lishini tahminlash bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi bosh davlat inspektori, standartlarni tekshirish va nazorat qilish hamda o‘lchovlarning yagona birlikda bo‘lishini tahminlash bo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar bosh davlat inspektorlari bundan tashqari: Davlat inspektorlarining mahsulotni realizatsiya qilishni (etkazib berishni, sotishni) man etish yoki to‘xtatib qo‘yish to‘g‘risidagi ko‘rsatmasini buzganlik uchun xo‘jalik faoliyati subhektlari O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda jarima to‘laydilar. Jarima solish sud tomonidan, xo‘jalik faoliyati subhekti sodir etilgan huquqbuzarlikdagi aybiga iqror bo‘lgan va jarimani ixtiyoriy ravishda to‘lagan takdirda esa, O‘zbekiston Respublikasi Bosh davlat inspektori, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar bosh davlat inspektorlari tomonidan amalga oshiriladi. Xo‘jalik faoliyati subhektlari berilgan ko‘rsatmalar va qarorlarni bajarmagan takdirlarida davlat inspektorlari zarur materiallarni prokuratura organlariga yoki sudga oshiradilar. Davlat inspektorlari zimmalariga yuklangan majburiyatlarni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan, davlat yoki tijorat sirini oshkor qilgan takdirlarida qonun hujjatlarida belgilangan javobgarlikka tortiladilar.