Terapevtik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

Terapevtik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi
Terapevtik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi 1. Terapevtik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishining xususiyatlari «Terapiya» lotincha so‘z bo‘lib, «ichki a’zolar» degan ma’noni bildiradi. Terapevtik kasalliklar – bu ichki a’zolar kasalliklari, ya’ni nafas olish, yurak va qon tomir, buyrak va siydik ajratish, ovqat hazm qilish a’zolari, endokrin va moddalar almashinuvi va hokazo tizimlari kasalliklaridir. Ko‘pchilik terapevtik kasalliklar yashirin simptomlar bilan kechadi. Bitta kasallikda kechishiga qarab turli xil simptomlar namoyon bo‘ladi. Etiologiyasi noma’lum bo‘lgan kasallarga tashxis qo‘yolmaymiz va qiyin davolanadigan kasalliklar deyiladi. Terapevtik kasalliklar simptomlarining yuzaga chiqishiga, davolanishning kechishiga qarab o‘tkir va surunkali xil larga bo‘linadi. Hamshiralik parvarishi maqsadi. Hamshiralik parvarishi maqsadi terapevtik kasalliklar bilan kasallangan bemorlarga diagnosti kadan o‘tayotganda, davolanishda va o‘zini o‘zi parvarishlashini tashkillash tirishdan hamda ularning oila a’zolariga yordam berishdan iborat. Hamshiraning o‘rni va vazifalari. Terapevtik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlar kasallik qo‘ziganida yoki holati yomonlashganda davolanishi og‘ir kechadi. Kasallikka qarab, ba’zi hollarda butun umr davolanib yurishga to‘g‘ri keladi. Demak, davolanish mobaynida bemor o‘z sog‘lig‘ini o‘zi nazorat qilishi talab etiladi. Bemor o‘ziga kerakli parvarishni amalga oshirayotganda hamshira ularni qo‘llab-quvvatlab turishi kerak. • Kasallikni tan olishi va davolanishda yordamlashish. • Oxirgi xulosani qabul qilishda yordamlashish. • Kasallikka qarshi kurashish xohishini oshirishda yordamlashish. • Bemorlarni gapga quloq solish xususiyatini oshirishda yordamlashish. • Hayotini qayta tiklashda yordamlashish. • Oila a’zolarini qo‘llab-quvvatlash. • Tibbiyot komandasi ichida rollarni taqsimlab berish. O‘tkir kasalliklarning kechishi va unda hamshiralik parvarishi. O‘tkir kasalliklarda bemor ahvoli birdan yomonlashib qoladi va tezda davolanishni talab etadi. Kasallikka kuchli mikroblar yoki ta’sirlantiruvchilar, qarish, organizm funksiyalarining va immunitetining susayib qolishi sabab bo‘ladi. Davolanishni o‘z vaqtida boshlamaslik hayotiga xavf solishi mumkin, bunday og‘ir hollarda yuqori malakali kuchaytirilgan maxsus davo o‘tkaziladi. O‘tkir kasalliklarning kechishi:  Hayotiga xavf yaqinlashadi;  Og‘riq va harorat oshishi paydo bo‘lishi – jismoniy jihatdan katta qiyinchilik tug‘diradi;  Ba’zan hushdan ketadi;  Tashxis qo‘yish uchun ko‘pgina tekshiruvlar o‘tkaziladi;  Tashxis qo‘yilguncha hayajonlanish, keyin holatining bir maromga kelishi;  Kerakli davo muolajalari o‘tkazilganda (effekt bo‘lganda) sog‘lik qayta tiklanadi.  O‘tkir kasalliklarda hamshiralik parvarishi:  Hayotini qayta tiklash va nazorat qilishda, hamshira parvarishida, og‘ir kasallar davolanishida yordamlashish va shoshilinch yordam ko‘rsatish;  Kerakli ehtiyojlarini qondirishda yordamlashish;  Kasallar qiynalishiga sabab bo‘layotgan simptomlarni kamaytirish va yo‘qotish;  Krizis vaqtida psixologik turg‘unlikka erishishga yordam la shish;  Asoratlar, ikkilamchi buzilishlarning oldini olish;  Kundalik hayotini qayta tiklashda yordamlashish;  Oila a’zolarini qo‘llab-quvvatlash;  Bemor, oila a’zolari va tibbiyot hamshiralari o‘rtasidagi munosabatni boshqarib borish. Surunkali kasalliklarning kechishi va unda hamshiralik parvarishi. Surunkali kasallik tashxisi qo‘yilganidan keyin surunkali kasallik bilan birga hayot boshlanadi. Bemorda biror bir simptom yuzaga chiqqach tashxis qo‘yish va davolash maqsadida bemor bir qancha tekshiruvlardan o‘tadi. Bemor o‘z simptomlarini nazorat qilishni o‘rgangach, kasal likning turg‘un davrida o‘zini jamoaning normal a’zosidek tutib yashaydi yoki uy sharoitida parvarish qilinadi. Kasallik qo‘ziganida kasalxonada davolaniladi. Surunkali kasalliklari bor bemorlarda kasallik boshlanganidan bir necha yil yoki o‘nlab yil o‘tgach asoratlar yuzaga chiqadi, ular terminal davrgacha bo‘lishi mumkin. 2. Nafas a’zolari kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Nafas olish a’zolarining tuzilishi va vazifalari: nafas a’zolari tizimi burun yo‘llari, hiqildoq, traxeya, bronxlar, o‘pkani o‘z ichiga oladi. O‘pka tashqi tomondan yupqa elastik biriktiruvchi to‘qima – plevra pardasi bilan qoplangan. O‘ng o‘pka uch: ustki, pastki, o‘rta; chap o‘pka esa ikki: ustki va pastki bo‘lakdan tashkil topgan. O‘pka ko‘krak qafasida joylashgan. O‘ng va chap o‘pka o‘rtasida kekirdak, qizilo‘ngach, qon tomirlari, ayrisimon bez, nerv tolalari, limfa tomirlari va tugunlari hamda yurak joylashgan. O‘pkaning pastki yuzasi ko‘krak bilan qorin o‘rtasidagi to‘siq– diafragmaga tegib turadi. Havo burun yo‘llari orqali traxeyaga o‘tadi, traxeya o‘ng va chap bronxlardan iborat bo‘lib, ular o‘pkaning tegishli bo‘laklariga kirib boradi. Bronxlar juda mayda tarmoqlarga bo‘linib ketgan, ular bronxiolalar deyiladi. Ular nihoyatda mayda bo‘shliqlar – alveolalar bilan tugallanadi. Alveolalar juda mayda qon tomirlari – kapillarlar to‘ri bilan o‘ralgan. Alveolalarda gazlar almashinuvi ro‘y beradi. Bu yerga kirgan havodan alveolalarni o‘rab turgan kapillarlarga kislorod o‘tadi. Organizmni kislorod bilan ta’minlash ishini eritrotsitlar bajaradi. Gazlar almashinuvi jarayonida karbonat angidrid gazi hosil bo‘ladi, bu gaz havo yo‘llari orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Nafas olganda o‘pka kengayadi, o‘pkaga taxminan 700 ml 3 hajm havo kiradi. Nafas chiqarilganda ko‘krak qafasi hajmi kichrayadi. Sog‘lom odamda nafas harakatlarining soni minutiga 16–20 taga teng bo‘ladi. Jismonan zo‘riqqan paytda nafas tezlashadi. O‘pkaning tiriklik sig‘imi: sportchilarda (sog‘lom odamlarda) – 5000 ml 3 ; erkaklarda – 3500 ml 3 bo‘ladi, ayollarda 2500 ml 3 . O‘pka to‘qimasi zararlanishi bilan kechadigan kasalliklarda o‘pkaning tiriklik sig‘imi ancha kamayadi. Nafas organlari faoliyatini uzunchoq miyada joylashgan nafas markazi idora etadi. O‘pka muhim a’zo bo‘lib, qon aylanish ham unga bog‘liq. O‘pka arteriyasi yurakning o‘ng qorinchasidan chiqqanidan keyin o‘pkada juda katta kapillar to‘rini hosil qiladi. Nafas olish tizimi organizmga beto‘xtov kislorod kirib, undan karbonat angidrid gazi chiqib turishini ta’minlaydi. Nafas olish vaqtida nafas markazi qo‘zg‘aladi, bu nafas muskullarining qisqarishiga sabab bo‘ladi. Ayni vaqtda o‘pka cho‘zilib, alveolalardagi havo bilan atmosfera havosi bosimlari o‘rtasidagi farq tufayli o‘pkaga havo o‘tadi. Nafas chiqariladigan mahalda nafas muskullari bo‘shashib, o‘pka puchayadi, havo chiqib ketadi. Nafasning uch tipi tafovut qilinadi: ko‘krak, qorin va aralash tipi. Ko‘krak tipida ko‘krak qafasi asosan oldingi orqa va yon yo‘nalishlarda kengayadi (ayollarga xos). Qorin tipida ko‘krak qafasi asosan diafragma hisobiga vertikal yo‘nalishda kengayadi (erkaklarga xos). Aralash tipdagi nafasda ko‘krak qafasi barcha yo‘nalishlarda bir tekis kengayib turadigan bo‘ladi. Klinik holat va simptomlar (so‘rab-surishtirish). Nafas organlari kasallangan bemorlar ko‘kragi og‘rib turishi, hansirash, bo‘g‘ilish, yo‘talish, balg‘am tashlash, qon tupurishdan noliydi. Ko‘pincha darmonsizlik, isitma, lanjlik, ishtaha pasayishi, bosh og‘rishi, uyqu buzilishi ham qayd qilinadi. Ko‘krak qafasida og‘riq ko‘pincha yallig‘lanish protsessi plevraga o‘tgan mahallarda boshlanadi, plevrada nerv oxirlari ko‘p bo‘ladi. Plevra og‘riqlari uchun ularning chuqur nafas olingan va yo‘talganda paydo bo‘lishi xarakterlidir. Yallig‘lanib turgan plevra varaqalari birbiriga ishqalanganida sezuvchi nervlari ta’sirlanishi tufayli og‘riqqa sabab bo‘ladi. Stenokardiya va miokard infarktida ham ko‘krak qafasida og‘riq paydo bo‘ladi, lekin bu og‘riq to‘sh orqasida sezilishidan tashqari, chap tomonga beriladi. Hansirash nafas tezligi (chastotasi), ritmi va chuqurligining aynashidir. Hansirash asosiy shikoyatlaridan biridir. Hansirash gazlar almashinuvi buzilishi natijasida paydo bo‘ladi. Qonda karbonat kislotasi va to‘la oksidlanmay qolgan almashinuv mahsulotlarining ko‘payib borishi nafas markazi ta’sirlanib, hansirash paydo bo‘lishiga olib keladi. Hansirashning 3 tipi tafovut qilinadi: inspirator, ekspirator va ara lash. Inspirator hansirashda nafasga havo olish qiyinlashsa, ekspirator hansirashda nafas chiqarish qiyinlashadi, aralash hansirashda esa nafas olish ham, nafas chiqarish ham qiyinlashib qoladi. To‘satdan paydo bo‘lib, keskin ifodalanib turadigan hansirash bo‘g‘ilish deb ataladi. Turib- turib tutib qoladigan bog‘ilish astma deb ataladi. Ko‘proq naf beradigan bo‘lishi uchun kislorod bilan havo ara lashmasi uzoq muddat nafasga oldirib turiladi, bunday aralashma tarkibida 50% atrofida kislorod bo‘ladi. Sof kislorod nafas markazi ning ancha tez susayib qolishiga olib keladi, uni uzoq muddat nafasga oldirib turilganda esa odam o‘zidan ketib qolib, talvasa tutishi mumkin. Shu munosabat bilan odam is gazidan zaharlanganda, nafas yetishmovchiligida bemorlarga 10– 30 minut davomida karbogen (95% kislorod bilan 5% karbonat angidrid gazi aralashmasi) dan nafas oldirib turish buyuriladi, chunki karbonat angidrid gazi nafas markazini qo‘zg‘atadi. Biroq har qanday holda ham oksigenoterapiya olayotgan bemorning ahvolini diqqat bilan kuzatib boriladi, agar noxush sezgilar paydo bo‘lsa, ingalatsiyani darhol to‘xtatish zarur. Yo‘tal ko‘pincha yallig‘lanish protsesslari vaqtida nafas yo‘llarida sekret (balg‘am, shilimshiq, qon) to‘planib qolishi yoki shu yo‘llarga yot jismlar tushib qolishi tufayli paydo bo‘ladi. Yo‘tal quruq yoki balg‘am keladigan bo‘lishi mumkin. U bemorni doimo yoki vaqt- vaqtida bezovta qilib turadigan bo‘lishi mumkin, ba’zida esa xurujlar ko‘rinishida paydo bo‘ladi. Doimiy yo‘tal nafas yo‘llari va o‘pkaning xronik kasalliklarida ko‘rinsa, tutib qoladigan xili nafas yo‘llariga ovqat bo‘laklari va boshqa yot jismlar tushganda kuzatiladi. Balg‘am yo‘tal paytida nafas organlaridan ajralib chiqadigan patologik suyuqlikdir. Balg‘am tarkibiga shilimshiq, seroz suyuqlik, nafas yo‘llarining epitelial hujayralari va qon hujayralari kiradi. Balg‘am miqdori keng doiralarda o‘zgarib turadi: bir necha millilitrdan tortib to 2 l gacha boradi (bronxoektatik kasalliklar, o‘pka abssessida). Ko‘pincha balg‘amni hidi bo‘lmaydi. Yangi balg‘amning qo‘llansa hidli bo‘lishi to‘qima irib-chirigan mahalda (gangrena, irib kelayotgan rak ) yoki balg‘am bo‘shliqlarda turib qolganida, undagi oqsillar chiriganida ko‘riladi (bronxoektazlar, o‘pka abssessida). Balg‘amning xarakteri, rangi va konsistensiyasi ham tafovut qilinadi. Balg‘am rangi kasallik xiliga bog‘liq. Chunonchi, krupoz zotiljam, ya’ni zotiljam kasalligida u zangsimon, o‘pka rakida malina rangida bo‘ladi. Yiringli balg‘am yashil tusli bo‘ladi. Bronxial astma tutib qolganida shishasimon rangsiz balg‘am chiqadi. Qon tuflash (qon tashlash) – yo‘tal vaqtida balg‘am aralash qon tashlashdir. Qon yangi (qip-qizil) yoki o‘zgargan bo‘lishi mumkin. Qonning o‘pkadan chiqayotganiga ishonch hosil qilish uchun qonab turgan milklar va burun halqumdan, shuningdek burun qonayotgan mahalda balg‘amga qon tekkanini istisno qilish kerak. O‘pkadan kelayotgan qonni me’dadan kelayotgan qondan ajratish aksari qiyin. Me’da qonaganida chiqadigan qon, odatda to‘q rangga kirib, ovqat massalari bilan aralash bo‘ladi, o‘pka qonaganida qip-qizil ko‘pikli qon keladi, u yo‘tal tutgan mahalda chiqadi. Ipir-ipir qon aralash balg‘am kelishi bilan ifodalanadigan arzimas qon tashlash shoshilinch choralar ko‘rishni talab etmaydi. Bemorni so‘rab-surishtirilganda kasallikning qanday qilib va qanday sharoitlarda avj olib borganini aniqlab olish kerak. Krupoz zotiljam shu qadar to‘satdan boshlanadiki, bemor og‘rib qolgan kunining o‘zini emas, balki soatini ham biladi. Ekssudativ plevrit esa asta-sekin avj olib boradi. Avvaliga nafas vaqtida ko‘krak qafasida og‘riq turib, quruq yo‘tal paydo bo‘ladi, sal isitma chiqib, ko‘tarila boshlaydi, ko‘krak qafasidagi og‘riqlar o‘rniga esa asta-sekin hansirash paydo bo‘ladi. Kasallikning zimdan boshlanib, uzoq vaqt davomida zo‘rayib borishi o‘pka raki va sili uchun xarakterlidir. Nafas organlarining ko‘pgina kasalliklari sovqotishdan keyin boshlanadi. Kasallikning o‘tishidagi xususiyatlarni, qilingan davoning xarakteri va nechog‘li naf berganini aniqlab olish zarur. Bemor anamnezini yig‘ishda mehnat va turmush sharoitlarini batafsil so‘rab-surishtirib ko‘rish kerak. Zax, yaxshi shamollatilmaydigan binoda yashash va ishlash xronik bronxit, o‘pka sili paydo bo‘lishiga olib borishi mumkin. Shu bilan birga ochiq havoda ishlash (binokorlar, kolxozchilar) bronxlar va o‘pkaning o‘tkir yallig‘lanish kasalliklari (o‘tkir bronxit, traxeit, zotiljam) paydo bo‘lishiga yoki kasallikning xronik formaga o‘tib ketishiga sabab bo‘lishi mumkin. Nafas organlarining ba’zi kasalliklari paydo bo‘lishida tamakini, shuningdek alkogolni suiiste’mol qilish kattagina rolni o‘ynaydi. Ma’lumki, tamaki kashandalarida o‘pka raki bir necha barobar ko‘proq uchraydi. Yirik shaharlar aholisi o‘rtasida ham o‘pka raki tarqalganligi aniqlanganki, bu – benzopirenni nafasga oli shiga bog‘liq. Ko‘zdan kechirish. Ko‘krak qafasi ma’lum bir tartib bilan ko‘zdan kechiriladi. Yonlama yorug‘likda bemorni tik turg‘azib yoki o‘tirgan holida har tomondan qarab chiqiladi. Oldin ko‘krak qafasi shakliga, o‘mrovlari, o‘mrov usti va o‘mrov osti chuqurchalari, kuraklarining olgan joyiga baho beriladi. So‘ngra nafas tipi, ritmi va tezligini ta’riflash kerak. Ko‘krak qafasi shakli normal va patologik bo‘ladi. Tana tuzilishi 3ta konstitutsiya tipiga ajratiladi: normostenik, giperstenik, astenik. Ko‘krak qafasining bir qancha patologik shakllari mavjud: Emfizematoz (bochkasimon) ko‘krak qafasi kalta, hamma yo‘nalishlarda, ayniqsa orqa, yon bo‘limlari kengaygan bo‘ladi. O‘mrov usti va o‘mrov osti chuqurchalari do‘mbayib turadi, qovurg‘alararo kamgaklar katta bo‘ladi (xuddi bochkadek). Bu o‘pka emfizemasida kuzatiladi. Paralitik ko‘krak qafasi emfizematoz ko‘krak qafasining aksi: yassi, tor va uzun bo‘ladi. Bemorlar ko‘zdan kechirilganida ko‘krak qafasi muskullarining atrofiyasi, o‘mrov va kurak suyaklarining asimmetrik ravishda joylashganligi topiladi. Paralitik ko‘krak qafasi 2 tomonlama fibroz kavernoz o‘pka silida kuzatiladi. Raxitik (tovuq) ko‘krak qafasi to‘sh suyagining oldinga turtib chiqib turishi, qovurg‘a tog‘aylarining tasbehga o‘xshab qalinlashib qolganligi hisobiga oldingi orqa razmerining ancha katta bo‘lishi bilan farq qiladi (bunday holat raxit bilan og‘rib o‘tganlarda kuzatiladi). Voronkasimon ko‘krak qafasi (etikdo‘z ko‘kragi) to‘sh suyagi rivojlanishida kamchiliklar bo‘lganda yoki u uzoq qisilib qolganida uchraydi. Bunda to‘sh suyagining pastki qismi va xanjarsimon o‘simtasida voronka ko‘rinishida ichiga tortgan joy ko‘zga tashlanadi. Umurtqa pog‘onasining oldinga qiyshiqligi lordoz , orqaga qiyshiqligi kifoz , yon tomonga qiyshiqligi skolioz , orqaga va yon tomonga qiyshiqligi kifoskolioz deb ataladi. Kifoskolitik ko‘krak qafasi ko‘pincha umurtqa pog‘onasi sili va raxitda uchraydi. Nafasning ko‘krak, qorin va aralash tiplari tafovut qilinadi. Nafasning ko‘krak (qovurg‘a) tipi asosan ayollarda uchraydi. Bunda nafas harakatlari asosan qovurg‘alararo muskullar ishtiroki bilan yuzaga chiqadi. Qorin (diafragma) tipi ko‘pincha erkaklarda qayd qilinadi. Nafas harakatlari asosan diafragma bilan yuzaga chiqadi, nafas olish vaqtida qorin devori oldinga suriladi. Aralash tipda nafas harakatlari qovurg‘alararo muskullar qisqarishi hisobiga ham, diafragma qisqarishi hisobiga ham yuzaga chiqadi. Sirtdan ko‘zdan kechirish mahalida ko‘krak va qorin devorining nafas harakatlariga qarab nafas tezligi (chastotasi) aniqlanadi. Katta yoshli sog‘lom odamda nafas ekskursiyalari chastotasi tinch turilgan mahalda minutiga 16–20, chaqaloqlarda 40, yoshi ulug‘aygan sari astasekin pasayib boradi. Uyqu mahalida minutiga 12–14 marta bo‘lsa, jismoniy mashq bajartirilganda yoki his-hayajonlarda ortadi. Nafas chuqurligi tinch holatda nafasga olinadigan va chiqariladigan havo hajmiga qarab aniqlanadi. Normada nafas havosining hajmi 300–800 ml. ni tashkil etadi. Yuza nafasda nafas olish va nafas chiqarish kalta, chuqur nafasda uzoq bo‘ladi. Sog‘lom odamda nafas ritmi nafas olish va nafas chiqarishning bir xil chuqurlikda va bir xil muddat davom etib borishi bilan ta’riflanadi. Koma holatidagi kasallarda nafas chuqur va shovqinli bo‘lib qoladi, Kussmaulcha katta nafas deb shuni aytiladi. Nafas aritmiyasi to‘xtabto‘xtab qoladigan ikki tipdagi nafas – Cheyn- Stokscha va Biotcha nafas bilan namoyon bo‘ladi. o‘pka palpatsiyasi. Bu usul yordamida ko‘krak qafasining og‘rib turgan joylarini, elastikligini, ovoz titrashini aniqlash uchun qo‘llaniladi. Tovush titrashi – tekshirayotgan shifokor bemor (kuchli tebranishga sabab bo‘ladigan tovushlarni, masalan: 24; 44 va b.) tovushi tebranishidan ko‘krak qafasining silkinishlarini sezadi. O‘pka to‘qimasi zichlashib qolgan joy tepasida tovush titrashi zo‘rroq bo‘lib seziladi (zotiljam, kavernalar, abssesslar, o‘pkaning kompression atelektazlarida). O‘pka elastikligi yo‘qolganida (o‘pka emfizemasi, bronxlar yo‘lining tiqilib qolgan paytlarda), shuningdek o‘pka bilan kurak devori o‘rtasida tovush tebranishlarini yutib qoladigan suyuqlik yoki havo bo‘lgan mahallarda (ekssudativ plevrit, pnevmotoraks, gidrotoraks, o‘pka o‘smalarida), tovush tebranishi susayib, batamom yo‘qolib ham ketadi. o‘pka perkussiyasi. Perkussiya yordamida o‘pka chegaralari aniq lanadi, chunki qorin bo‘shlig‘i organlarini (me’da, ichak qovuzloq larini) hisobga olmaganda, o‘pka atrofidagi organlarning ko‘pchilik qismi sekin (bo‘g‘iq) tovush beradi, lekin ular o‘pka tovushiga qaraganda boshqacha tovush beradi. Normal sharoitlarda bir xildagi kuch bilan tukillat(porok)ib urib ko‘rilganda, ko‘krak qafasining qaysi joyida havoli organ (o‘pka) bo‘lsa, o‘sha joyida ravshan perkutor tovush chiqadi. Havosiz organlar va to‘qimalar (yurak, jigar, taloq, muskullar) perkussiya qilinganida sekin tovush chiqadi. Qattiq va sekin tovushdan tashqari, oraliq o‘rinni egallaydigan tovush bo‘g‘ilgan (bo‘g‘iqlashgan) tovush bor. O‘pkada havo kamayib qolganida yoki mutlaqo yo‘qolib ketganida, masalan: o‘pka yallig‘lanishida, infarkt va atelektazga uchraganida, ekssudativ plevritda kuzatiladi. O‘pka emfizemasida perkutor tovush past va qattiq bo‘lib chiqadi (ya’ni, quticha tovushi). Kattakatta kavernalar bo‘lganida, ochiq pnevmotoraks mahalida o‘pkada timpanik tovush eshitiladi. Bunday tovush childirma (dovul, ya’ni timpan) tovushiga o‘xshaydi. Ko‘krak qafasining simmetrik joylashgan qismlaridan chi qadigan perkutor tovush tabiatini solishtirib ko‘rish uchun qiyosiy perkussiya qo‘llaniladi. Sog‘lom odamlarda ko‘krak qafasining turli qismlaridan chiqadigan perkutor tovush bir xil bo‘lmaydi. Chunonchi, chap tomondagi ikkinchi va uchinchi qovurg‘alar orasidan chiqadigan o‘pka tovushi yurak yaqin turganligi tufayli kalta tortgan bo‘ladi. O‘ng tomonda qo‘ltiq tagi chizig‘i bo‘ylab borganda pastki bo‘limlarda chap tomondagidan ko‘ra birmuncha bo‘g‘iq tovush chiqadi, chunki bu yerga jigar yaqinroq turadi. Topografik perkussiya organlarning katta-kichikligi, shakli va biri bilan ikkinchisining o‘rtasidagi chegaralarini aniqlash uchun qo‘llaniladi. o‘pkaning normal chegaralari Chiziqlar O‘ng tomonda Chap tomonda Tosh oldi chizig‘i beshinchi qovurg‘alar orasi O‘rta –o‘mrov chizig‘i VI qovurg‘a Oldingi qo‘ltiq osti chizig‘i VII VII O‘rta qo‘ltiq osti chizig‘i VIII VIII Orqa qo‘ltiq osti chizig‘i IX IX Kurak chizig‘i X X Umurtqa pog‘onasi yoni chizig‘i XI ko‘krak umurtqasining qirrali o‘simtalari XI ko‘krak umurtqasining qirrali o‘simtalari O‘pka qirg‘oqlarining aktiv harakatchanligi zo‘r berib nafas olish va zo‘r berib nafas chiqarish paytida o‘pka pastki qirg‘oqlari chegaralarining farqini aniqlab turib belgilab olinadi. Sog‘lom odam o‘pkasining aktiv harakatchanligi normada 6–8 sm ni tashkil etadi. Patologiyada o‘pkaning aktiv harakatchanligi kamayib qoladi yoki butunlay yo‘qolib ketadi, masalan, plevra varaqalari butunlay bitib qolgan mahallarda shunday bo‘ladi. o‘pka ayskultatsiyasi. Eshitib ko‘rish mahalida bemor osoyishta, bir tekis va chuqur nafas olib turishi kerak. Nafas organlarini eshi tib ko‘rilganida: nafas shovqinlarini; qo‘shimcha shovqinlar yoki xirillashlarni; krepitatsiya; plevraning ishqalanish shovqinlarini eshitish mumkin. Nafas shovqinlari ikki xil bo‘ladi: hiqildoq, traxeya, to‘sh suyagining dastasi ustida «X» tovushiga o‘xshash nafas shovqini eshitiladi (qattiqroq, dag‘alroq, cho‘ziqroq bo‘ladi) – bu bronxial nafas; ko‘krak qafasining qolgan qismlarida «F» tovushiga o‘xshash nafas shovqini eshitiladi, ya’ni o‘pka ustida bu vezikular nafas deb ataladi. Bronxial nafas o‘pka to‘qimasining zichlashib qolgan yoki bronxlar bilan tutashgan bo‘shliqlar hosil bo‘lganidan darak beradi. U krupoz zotiljam, o‘pka sili (kaverna) rakida kuzatiladi. Kichikroq zichlashish o‘choqlari yoki ichkarida joylashgan patologik o‘choqlar bo‘lganida – aralash nafas: nafas olish vaqtida vezikular, nafas chiqarish vaqtida bronxial nafas eshitiladi. Xirillashlar. Bronxlar yoki o‘pka to‘qimasining patologiyasida xi rillashlar eshitiladi. Bronxlarda yopishqoq balg‘am bo‘lgan mahallarda, (masalan: bronxitlar, bronxial astmada) quruq xirillashlar paydo bo‘ladi. Quruq xirillashlar doimiy bo‘lmaydi: ular ba’zan shu qadar qattiq bo‘ladiki, narida turib eshitiladi, gohida esa mutlaqo yo‘qolib ketadi. Nam xirillashlar havo oqimining yallig‘lanish ekssudati orqali o‘tishi tufayli bronxlarda hosil bo‘ladi. Xirillashlar 3 xil kalibrli bo‘ladi: mayda, yirik, pufakchali. Mayda xirillashlar zotiljam, o‘pka sili, infarktida kuzatiladi; bronxoektazlar yoki kavernalar bo‘lganida, o‘pka shishib ketganida yirik, pufakchali xirillashlar eshi tiladi. Krepitatsiya nafas olishning avjida eshitiladigan alohida chitirlovchi tovush bo‘lib, bir tutam shochni quloq yaqiniga ishqalanganida chiqadigan tovushga o‘xshab ketadi (quyidagi kasalliklarda kuzatiladi: krupoz zotiljam, o‘pka shishuvi, infarktida, kichik qon aylanish doirasida qon dimlanib qolganida). Nam xirillashlar nafas olish va nafas chiqarish paytida eshitiladi, krepitatsiya esa faqat nafas olish paytida eshitiladi, odam yo‘talganidan keyin nam xirillashlar o‘zgarib qoladi, krepitatsiya esa tabiatan doimiy bo‘ladi. Plevraning ishqalanish shovqini sog‘lom odamlarda eshitilmaydi, chunki silliq plevra varaqalari sirg‘anganida tovushlar chiqmaydi. Plevra varaqalari yallig‘lanishi tufayli g‘adir-budir bo‘lib qolgan mahallarda esa plevraning ishqalanish shovqini paydo bo‘ladi. Bu shovqin botinka tagida qor g‘ichillashiga o‘xshaydi. Tekshirish usullari va davolash . Bronxofoniya, ya’ni hiqildoq tovushining ko‘krak qafasi yuzasiga o‘tkazilishi xuddi tovush titrashi singari aniqlanadi: bemor unsiz tovushlar ko‘p bo‘lgan so‘zlarni talaffuz etadi. O‘pka to‘qimasi zichlashib qolganida va unda bo‘shliqlar paydo bo‘lganida; o‘pka infarkti, zotiljam, silda bronxofoniya kuchayadi; ekssudativ plevrit, obturatsion atelektazda esa susayib qoladi. Rentgenologik usullar o‘pka kasalliklarini aniqlashda asosiy tekshirishlardan hisoblanadi. Bular: rentgenoskopiya, rentgenografiya, tomog rafiya, bronxografiya va flurografiyadir. Radioizotop tekshirish usullari yordamida o‘pka ventilatsiyasi, dif fuziyasi, o‘pkada qon aylanishi aniqlanadi, shuningdek o‘pka skanerlanadi. Bronxoskopiya traxeya va bronxlarni shilliq pardasini ko‘zdan kechirish uchun, o‘smalar, yaralar diagnostikasi uchun, yot jismlarni chiqarib olish va poliplarni olib tashlash, bronxoektazlarga davo qilish uchun qo‘llaniladi. Spirometriya va spirografiya yordamida tashqi nafas funksiyasi o‘rganiladi. Spirometr yordamida nafas hajmini, o‘pkaning tiriklik sig‘imini aniqlash, spirografiyani qo‘llab, bundan tashqari qoldiq hajmni, bir minut davomida yutiladigan kislorod miqdorini aniqlash mumkin. Nafas hajmi nafas oladigan va nafas chiqaradigan havo hajmi bo‘lib, u taxminan 500ml (400–800 ml)ni tashkil etadi. Rezerv hajmi odam odatdagidek nafas chiqarganidan keyin yana zo‘r berib nafas chiqaradigan bo‘lsa, chiqarib bera oladigan havosining hajmidir (1500–2000 ml ga teng). O‘pkaning tiriklik sig‘imi nafas, rezerv va qo‘shimcha hajmlarning yig‘indisidan tashkil topadi. Qoldiq hajm zo‘r berib nafas chiqargandan keyin o‘pkada qoladigan havo miqdoridir. Normada u 1000–1500 ml ga teng. O‘pkaning maksimal sig‘imi– nafas, rezerv, qo‘shimcha va qoldiq hajmlarning yig‘indisidir. U taxminan 6000 ml ga teng. Plevra punksiyasi davo va diagnostika maqsadida plevra suyuq ligini tortib olishga xizmat qiladi. Diagnostika maqsadida 50– 100ml suyuqlik oladi, davo maqsadida 1–1,2 l suyuqlik chiqarib tashlanadi. Punksiyani shifokor bajaradi. Plevra punksiyasi uchun uchi o‘tkir qilib kesilgan va kanyulalari bo‘ladigan o‘rta kalibrdagi (1–1,2 mm) uzun (7–10 sm) ignalar, ingichka kalta ignalar, 2–5 va 10–20 ml sig‘imli shprislar, 2–3 ta probirka, surtmalar olish uchun xuddi shuncha buyum oynalari, kanyulalarga loyiq keladigan elastik naylar, qon to‘xtatadigan tishsiz qicqichlar, so‘rib oluvchi apparatlar, spirt va yodning spirtdagi eritmasi, kollodiyli yoki kleolli flakon, ichiga steril tamponlar, paxta o‘ralgan tayoqchalar va pinset solib qo‘yilgan steril lotokcha zarur. Bu muolaja uchun shifokor xuddi operatsiyaga tayyorlanganday tayyor lanadi. Plevra punksiyasi muolajalar xonasida yoki bog‘lov xonasida o‘tkaziladi. Oldin perkutor yoki rentgenologik yo‘l bilan ekssudatning ustki chegarasi aniqlab olinadi. Bemorning ahvoli imkon beradigan bo‘lsa, orqasini shifokorga qaratib, uni stulga o‘tqaziladi, qovurg‘a oralarini kengroq qilib ochish uchun gavdasi sog‘ tomoniga sal engashtiriladi. Bemorning punksiya qilinadigan tomonidagi qo‘li boshiga yoki qarama-qarshi tomondagi yelkasiga qo‘yib qo‘yiladi. Bordi-yu bemor stulga o‘tira olmaydigan bo‘lsa, yordamchi kishi uni karavotda o‘tirgan holida tutib turadi. Punksiyani qo‘ltiq ostining orqa chizig‘i bo‘ylab 7–8-qovurg‘alar orasidan qilish hammadan qulay va bexatardir. laboratoriya usullaridan : umumiy va bakteriologik balg‘am analizi, plevra suyuqligi, bronxlarning yuvindi suvlari, umumiy va bioximiyaviy qon analizi, balg‘amni antibiotiklarga sezuvchanligini aniqlash. Davolash (Dori-darmonlar bilan va fizioterapevtik davolash). Davolash paytida hamshira buyurilayotgan dori vositalarining ta’sirini, yuborish usulini, ta’sir etish davomiyligini, bir martalik va maksimal dozasini, nojo‘ya ta’sir qilgandagi belgilarini va unda shoshilinch yordam ko‘rsatishni bilishi va dori vositalarini to‘g‘ri va o‘z vaqtida qabul qilishini nazorat qilishi kerak. hamshiralik parvarishi, o‘z-o‘zini parvarishlash. Nafas olish a’zolari kasalliklariga chalingan bemorlarni to‘g‘ri parvarishlash kasallarni tezroq sog‘ayib ketishiga va kasalliklar asoratlarining oldini olishga yordam beradi. Nafas olish a’zolari kasalliklariga chalingan bemorlar harakat qilish va dam olish mutanosibligini saqlashi zarur. Nafas olish a’zolari kasalliklariga chalingan bemorlarga jismoniy harakatlar cheklab qo‘yiladi, chunki organizm zo‘riqqanda kasallik zo‘rayib ketadi. Nafas olish a’zolari kasalliklarida bemorlarni nafas yo‘llarining sezgirligini oshiradigan ta’sirlardan (allergenlardan, jismoniy zo‘riqishlardan, sovuq va nam havodan, psixologik stresslardan, tashqi ifloslangan muhitdan, infeksiya o‘choqlaridan) saqlash kerak. Hansirash va bo‘g‘ilish vaqtida hammadan ilgari bemorning ko‘krak qafasini siqib turgan kiyimdan xalos qilish kerak. Nafas harakatlarini kuchaytirish uchun bemorni yarim o‘tirgan holatga keltiriladi. Bemor yotgan palataga toza havo kirib turishini ta’minlash va oksigenoterapiya o‘tkazish zarur. Oksigenoterapiya (kislorod bilan davolash) nafas va yuraktomir tizimi organlarining talaygina kasalliklarida, ayniqsa kislorodga yolchimaslikni tez bartaraf etadi. Yo‘talayotgan bemorlarga qilinadigan parvarish avvalo yo‘talga sabab bo‘ladigan kasallik turiga bog‘liq. Chunonchi, o‘tkir respirator kasalliklarda, quruq va og‘riqli yo‘talda ichishga buyuriladigan yo‘talga qarshi vositalar, natriy bikarbonat eritmasi, qaynoq bug‘ni ingalatsiya qilish bilan bosiladi. Chalg‘ituvchi vosita tariqasida gorchichniklar, oyoqlarni gorchitsali suvga solib o‘tirish, ko‘krak qafasiga isituvchi kompresslar qo‘yish usullari keng qo‘llaniladi. Bemor yo‘talganida bir talay balg‘am tashlab turadigan bo‘lsa, uni balg‘ami yaxshiroq ko‘chadigan holatga keltiriladi. Holi-jonini bezor qiladigan kuchli yo‘tal uyquni buzavermasligi uchun kasallarga yo‘talga qarshi vositalar buyuriladi. Balg‘am, avvalo sil bilan og‘rigan kasallarning balg‘ami, sog‘lom odamlarga kasallik yuqadigan manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin, shu sababdan bemor shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilib borishi kerak. Odamlarga yaqin turadigan paytda yo‘talish yaramaydi, bordiyu, yo‘talni tutib turish mumkin bo‘lmasa, balg‘am zarralarining yaqin turgan odamga tushmasligi ilojini qilish kerak. Polga tuflash yaramaydi, chunki balg‘am quriydi va kasallik tug‘diradigan mikroblar havoga, u yerdan esa atrofdagi odamlar organizmiga o‘tadi. Balg‘amni qopqog‘i burab yopiladigan tufdonga yig‘ish kerak. Balg‘amni dezinfeksiyalash uchun tufdon hajmining 1/4–1/3 qismini 3%li xloramin eritmasi yoki 2%li kaliy permanganat eritmasi bilan to‘ldiriladi. Bemorlarning balg‘ami xlorli ohak yoki 5%li xloramin eritmasi bilan yuqumsizlantirilgandan keyin kanalizatsiya tarmog‘iga to‘kiladi, sil kasalxonalarida esa maxsus pechkalarda yoqiladi. O‘pkadan qon ketganida yoki odam ko‘p qon yo‘qotganida bemorlarni batamom tinch qo‘yish kerak, u yarim o‘tirgan holatda bo‘lishi lozim. Bunday bemorlarga gaplashish taqiqlanadi. O‘pkadan qon ketish to‘xtamasa, sutkasiga 2–4 mahal 3–4 g dan aminokapronat kislota ichiriladi, venadan 10% li kalsiy xlorid eritmasi, izotonik natriy xlorid eritmasida 5% li qilib tayyorlanadi: 100 ml aminokapronat kislota; vitamin K yuboriladi, teri ostiga 20–40 ml 10% li jelatin eritmasi yuboriladi. Qon (100–200ml dan) yoki plazma quyish juda yaxshi naf beradi. O‘pkasidan qon ketayotgan bemorlarga oson singadigan, vitaminlarga boy ovqatlar bilan ovqatlantirib boriladi. Ovqat yarim suyuq holda oz-ozdan berib turiladi. Ovqat va ichiladigan narsalarni sovuq holda berish tavsiya etiladi, o‘tkir ovqat va ziravorlar esa taqiqlanadi. 2.2.1. Zotiljam kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik par varishi O‘tkir zotiljam nafas olish a’zolari kasalliklari orasida ko‘p uchraydigan, asosan, o‘pka to‘qimalari (alveola, oraliq to‘qima, mayda qon tomirlari)ning o‘tkir yallig‘lanishi bilan kechadigan kasallikdir. Bu kasallik o‘rta hisobda har 10 000 aholiga 16 tadan to‘g‘ri keladi. O‘tkir zotiljam bilan har qanday yoshdagi odam kasallanishi mumkin. Ammo bu kasallik yosh bolalar va qariyalarda ko‘proq uchraydi. Kasallik o‘z vaqtida aniqlanib davolansa, asorati qolmaydi. Agar kasallik o‘z vaqtida aniqlanmasa, to‘g‘ri davolanmasa, har xil og‘ir asoratlarni keltirib chiqarishi, hatto o‘limga olib kelishi mumkin. Sabablari (etiologiyasi). O‘tkir zotiljam kasalligini keltirib chiqaruvchi sabablar quyidagilar: bakteriyalar, viruslar, mikroplazmalar, rikket siyalar, zamburug‘lar va b. O‘tkir zotiljamga, asosan 54% dan 74% gacha hollarda pnevmokokklar sabab bo‘ladi. Gripp epidemiyasi vaqtida kasal likni virus va bakteriyalar (ko‘pincha stafilokokklar birgalikda) keltirib chiqaradi. Klinik belgilari. Kasallik to‘satdan boshlanib, bemorning tana haro rati 39–40°C ga ko‘tariladi, eti qattiq junjikib, qaltiraydi, darmoni qurib, boshi og‘riydi, terlaydi. Avval quruq, so‘ngra shilliq rangli qizg‘ish balg‘am ajratib yo‘taladi. O‘tkir zotil jamning rivojlanishiga qattiq sovuq qotish, jismoniy va ruhiy o‘ta toliqish, tananing zaharlanishi hamda kasallikka qarshi kurashish qobiliyatining susayishi va boshqa bir qancha omillar sabab bo‘ladi. O‘tkir o‘choqli zotiljam kasalligi o‘pkaning bir segmenti, bo‘lagi yoki asinusining o‘tkir yallig‘lanishidan kelib chiqadi. Yallig‘lanish jarayoni, asosan, bronxlardan boshlangani uchun bronxozotiljam deb ataladi. Yallig‘langan o‘choqlarning katta-kichikligiga qarab mayda o‘choqli, yirik o‘choqli va tutashgan o‘choqli zotiljam farq lanadi. Yallig‘langan o‘choqlarning tuta shishi natijasida o‘pkaning seg menti, bo‘lagi zararlanishi mum kin. etiologiyasi. O‘tkir o‘choqli zotiljam ko‘pin cha turli kasalliklar va shikastlanishlar oqibatida kelib chiqadi. Bu kasallik bronxit, gripp, yuqori nafas yo‘llarining yallig‘lanishi oqibatida vujudga keladi. Shuning uchun qish vaqtida, aholi o‘rtasida gripp epidemiyasi, o‘tkir o‘choqli zotiljam bilan kasal lanish ko‘payadi. Bu kasallik paydo bo‘lishiga stafilokokklar, streptokokklar, pnevmokokklar, Fridlender tayoqchasi, viruslar, mikro plazma, rikketsiyalar sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘tkir o‘choqli zotiljam qon aylanishi buzilganda, buyrak kasalliklarida, ko‘kyo‘tal, ich terlama, revmatizm, kollagenoz kasalliklarida, sepsis, ayrim gazlardan zaharlanganda, narkozdan so‘ng (aspi ratsiya), ko‘krak qafasi, qorin, bosh jarohatlanganda yuzaga kelishi mumkin. Kasallik kelib chiqishida mikroblar ko‘pincha nafas yo‘llari orqali o‘tib, alveolalarga boradi. Bunga bronx shilliq pardalarining to‘siqli faoliyati pasayib ketganligi sabab bo‘ladi. Klinik belgilari. Keltirib chiqaruvchi sabablar yallig‘lanish o‘cho g‘ining katta- kichikligiga, bemorning umumiy ahvoli, yoshiga qarab turlicha namoyon bo‘ladi. Ayrim hollarda o‘choqli zotiljam o‘tkir boshlanib, bemorning tana harorati birdan 38–39°C darajaga ko‘tarilib, bemor sovuq qotadi yoki, ko‘pincha, kasallik asta-sekin biror kasallikdan (gripp, bronxitdan) so‘ng boshlanib, bemor, asosan umumiy holsizlik, boshi og‘rishi, yo‘tal, balg‘am ko‘chishi, ayrim hollarida ko‘krak qafasida sanchiq qo‘zg‘atuvchi quruq yo‘tal, ishtahasining sustligidan shikoyat qiladi. Bemorning tana harorati 4–5 kungacha notekis, 37–38°C ga ko‘tarilib turadi. Qari, holsizlangan bemorlarda tana harorati subfebril yoki me’yorida bo‘lishi mumkin, lekin ular ko‘p terlashdan shikoyat qiladilar. Ko‘zdan kechirilganda: Bemorning nafas olishi tezlashgan, lunjlari qizarib, lablari, burunning uchi ko‘karib turgani qayd qilinadi. Nafasi minutiga 25–30 martagacha tezlashgan. Palpatsiya qilinganda ovoz titrashida o‘zgarish sezilmaydi. Perkussiya qilinganda o‘zgarishlar kam bo‘ladi. Yallig‘lanish o‘chog‘i o‘pka markazida bo‘lsa, perkus siya qilinganda o‘zgarish mumkin. Yallig‘lanish o‘chog‘i o‘pka ning chetki qismida joylashgan yoki bir necha o‘choqlar tutashgan bo‘lsa, bo‘g‘iq perkutor tovush eshitiladi. Auskultatsiya qilinganda o‘pkaning yallig‘lanish sohasi ustida ho‘l xirillash hamda tarqalgan quruq xirillash eshitiladi. Albatta, bu auskultativ o‘zgarishlar yallig‘lanish o‘chog‘ining katta-kichikligiga bog‘liq bo‘lib, tutashgan o‘tkir o‘choqli zotiljamda ho‘l xirillashlar o‘pkaning katta qismida eshitilishi mumkin. Yurak-tomirlar tizimi tekshirilganda yurak tonlarining bo‘g‘iqlanishi, pulsning tezlashganligi (minutiga 100 marta), arterial bosimning pa sayishga moyilligi kuzatiladi. Rentgenologik tekshirish natijasida bemor o‘pkasida har xil kattalikdagi notekis chegarali qora dog‘lar ko‘rinadi. O‘pkada qonning dimlanishi, bronxlar va bronxlar usti yallig‘lanishi hisobiga o‘pkaning tomir qismi kengayganligi qayd qilinadi. Qon analizida: qondagi leykotsitlar soni neytrofillar hisobiga ko‘paygan, leykotsitar formulaning chapga siljigani, EChT ning biroz tezlashgani ko‘rinadi. Bundan tashqari, qonning oqsillari tarkibi hamda gammaglobulin fraksiyasining ko‘paygani, albumin fraksiyasi kuzatiladi. Bemorning balg‘ami uncha ko‘p emas, biroq yiringli shilimshiq bo‘ladi. O‘tkir o‘choqli zotiljam o‘z vaqtida to‘g‘ri davolansa, ko‘pincha butunlay tuzalib ketadi. Hozirgi vaqtda kam uchraydigan asoratlar: quruq, ekssudativ plevrit, o‘pka abssessi, o‘pka gangrenasi, pnevmoskleroz. Bemor yaxshi davolanmasa, kasallik sust rivojlanadi, kasallik belgilari uzoq davom etib, surunkali zotiljamga o‘tishi mumkin. O‘tkir o‘choqli zotiljam qo‘zg‘atuvchi sabablariga qarab klinik rivojlanishida va klinik manzarasi o‘ziga xos belgilari bilan farqlanishi mumkin. Parvarishi. Kasallik avj olgan davrda bemorga qat’iy yotoq rejimi buyuriladi, bemorning kiyimlari, choyshablari tez-tez almashtirib turiladi, mo‘l-ko‘l suyuqliklar ichiriladi, bemor yuqori kaloriyali, vitaminlarga boy ovqatlar iste’mol qilishi, u yotgan xona tez-tez shamollatib turilishi kerak. O‘rinda uzoq yotgan bemorlarda yotoq yaralarning oldini olish uchun chora-tadbirlar ko‘rish maqsadga muvofiqdir. Bu kasallik ko‘pincha isitma va et junjikishi bilan o‘tadi. Bu holda bemorni isitish, yon-atrofiga isitgich (grelka) lar qo‘yib chiqish, qaynoq, achchiq shirin choy ichirish kerak. Tana harorati ancha ko‘tarilganda muzli xaltacha qo‘yish mumkin. Haroratning pasayishi aksari ko‘p ter ajralishi bilan o‘tadi. Bunday hollarda hamshira bemor badanini quruq sochiq bilan artishi, ich kiyimini alishtirishi va bir daqiqa ham ho‘l ich kiyimda bo‘lmasligini kuzatib borishi lozim. Krupoz zotiljam, ya’ni zotiljam kasalligi o‘pkaning butun bo‘lagi yoki ayrim segmentlariga yoyiluvchi o‘tkir o‘pka yallig‘lanishidir. etiologiyasi: pnevmokokklar, stafilokokklar, streptokokklar, vi- ruslar qo‘zg‘atadi. Krupoz zotiljamning paydo bo‘lishida odamlarning sovqotishi, kasb- koridagi zararli omillarining ta’sir qilishi, infeksiyaga organizm qarshiligining susayib ketishi, pnevmokokklarga tabiiy immunitetning pasayib ketishi katta rol o‘ynaydi. Klinikasi va kechishi: Kasallik qattiq qaltirash bilan birdan boshlanadi, qaltirash tana temperaturasining 39–40°C gacha ko‘tarilishi bilan birga davom etadi, so‘ngra isitma doimiy yoki to‘lqinsimon xarakterga kiradi. Tez orada zararlangan tomondagi yonboshda og‘riq paydo bo‘ladi. Yo‘tal mahalida og‘riq zo‘rayadi, yo‘tal avvaliga quruq, keyinchalik zangsimon, ya’ni qon aralash balg‘am kela boshlaydi. Bemor o‘rnida chalqancha yoki kasal yonboshini bosib yotadi. Davo qilishga kirishilmaydigan bo‘lsa, u holda temperatura 7–12 kun mobaynida ko‘tarilib turadi, keyin esa yo bir necha soat davomida kritik tarzda , yo bo‘lmasa bir necha kun mobaynida litik tarzda pasayadi. Bemorda quvvatsizlik, bosh og‘rig‘i qayd qilinadi. Ko‘zdan kechirilganda lunjlari qizarib, lablari, burnining ko‘karib turganini, hansirayotgani qayd qilinadi, ko‘pincha lablari, bo‘yni, quloq lariga uchuq toshib ketadi. Kasal tomon nafasda orqada qoladi. Kasal tomonda tovush titrashi va bronxofoniya zo‘raygan bo‘ladi. Perkussiya va auskultatsiya natijalari yallig‘lanish protsessi bosqichlariga bog‘liqdir. Birinchi kunlari perkutor tovush timpanik tusga ega bo‘ladi. Auskultatsiyada susaygan vezikular nafas, keyinchalik esa krepitatsiya paydo bo‘ladi. Krepitatsiya nafas olishning yuqori nuqtasida eshitiladi, kasal yo‘talganidan keyin ro‘yirost bo‘ladi. O‘pka zichlashgan mahalda perkutor tovush rostmana bo‘g‘iqlanib qoladi, bronxial nafas eshitiladi, krepitatsiya esa yo‘qolib ketadi. Bartaraf bo‘lish davrida perkutor bo‘g‘iq tovush kamayib, krepitatsiya, shuningdek nam xirillashlar yana eshitila boshlaydi. Nafas ekskursiyalari soni minutiga 30–40 taga boradi, nafas yuza bo‘ladi. Puls tezlashadi, yurakda ekstrasistoliya paydo bo‘ladi. Arterial qon bosimi pasayadi. Qonda: limfopeniya, leykotsitoz, EChT oshgan. Bilirubin miqdori ko‘payadi. Kasallik avjiga chiqqan davrda siydik miqdori kamayadi. Rentgenologik tekshiruvda avvaliga o‘pka naqshi kuchaygan, 1–2 kundan keyin qoraygan o‘choqlar paydo bo‘ladi. Krizisdan 1–3 hafta o‘tgach rentgenologik o‘zgarishlar batamom yo‘qolib ketadi. Kechishi: o‘tkir, cho‘zilgan, qaytalanuvchi. Davosi: krupoz zotiljam bilan og‘rigan bemorlar kasalxonaga joylashtiriladi. Yotoq rejim tavsiya etiladi. Davo infeksiyaga qarshi kura shishga qaratilgan bo‘ladi. Antibiotiklar, sulfanilamidlar, intok- sikatsiyaga qarshi vositalar, yurak preparatlari va balg‘am ko‘chiruvchi vositalar qo‘llaniladi. Protsess hadeganda so‘rilaver maydigan bo‘lsa, fizioterapiya qo‘llaniladi: UVCh toklari, diater miya, antibiotiklar bilan ingalatsiyalar qilinadi. Ingalatsiya dori moddalarni nafas olish yo‘li bilan organizmga yuborish usulidir. Ingalatsiyalar uchun aerozollar ko‘rinishida tayyor langan dori preparatlari ishlatiladi. Ingalatsiyalar uchun maxsus ingalatsiya apparatlari ingalatorlardan foydalaniladi. Ingalatsiyalarning beshta asosiy turi tafovut qilinadi: bug‘ ingalatsiyalari, issiq-nam inga latsiyalari, nam ingalatsiyalari, moy ingalatsiyalari, poroshok inga latsiyalari. Davoning qanday natija berayotganligini batamom tuzalib ketguncha rentgenologik yo‘l bilan nazorat qilib boriladi. Profilaktikasi: Organizmni chiniqtirish (fizkultura va sport bilan shug‘ullanish), o‘z vaqtida to‘g‘ri va yetarli ovqatlanishni rejalashtirish kerak, sovqotishga yo‘l qo‘ymaslik, sanitariya-gigiyena (to‘g‘ri mehnat rejimi, havoni chang-gazlar, kimyoviy bug‘lar bilan iflos lanishdan saqlash) qoidalariga amal qilish, infeksiya o‘choqlarini sanatsiya qilish, bemorga yuqori va past haroratli havo, yelvizak ta’sir qilishining oldini olish kerak. Nafas yo‘llari ning har xil yallig‘lanish kasalliklarini o‘z vaqtida davolash; o‘tkir zotiljam kasalligini keltirib chiqaruvchi omillardan: tamaki che kish, spirtli ichimliklarni iste’mol qilishga qarshi kurashish kasallikning kamayishiga imkon beradi. Asoratlarning oldini olish maqsadida bemorlar to tuzalib ketguncha rentgenologik nazorat qilib turish. hamshiralik parvarishi: Krupoz zotiljam bilan og‘rigan bemorlarni to‘g‘ri parvarish qilish sog‘ayib ketishiga va kasallik asoratlarining oldini olishiga yordam beradi. Bemorlar o‘rnidan turmay yotishi tavsiya etiladi. Bemor yotadigan xona yaxshi shamollab turadigan va shu bilan birga yetarlicha issiq bo‘lishi kerak. Kasallik og‘ir kechganida va asoratlar ro‘y berganida individual post tashkil qilinadi. Kasal uchun gavdasini ko‘taribroq yotish qulaydir. Ovqat yuqori kaloriyali, oson singadigan, suyuq va vitaminlariga boy bo‘lishi kerak. Og‘iz bo‘shlig‘i kasalliklarining oldini olish uchun, og‘iz bo‘shlig‘ini 2% li natriy gidrokarbonat eritmasi yoki kuchsiz kaliy permanganat eritmasi bilan artib turiladi. Kasallikning o‘tkir davrida fiziologik hojatlarni krovatda chiqarib turiladi. Ichak ishiga qarab borish zarur, qabziyat bo‘lgan mahallarda ichni tozalaydigan huqnalar qilinadi. 2.2.2. O‘pka abssessi kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda ham shiralik parvarishi O‘pka abssessi o‘pka to‘qimasidan cheklangan holda yiringlab irishi bilan kechadigan kasallikdir. O‘pka abssessida yiringli balg‘am tushib turadi. etiologiyasi: O‘pka abssessini ichak tayoqchalari, pnevmokokklar, stafilokokklar, streptokokklar qo‘zg‘atadi. Mikrob florasi nafas bilan (bronxlar orqali), qon oqimi bilan (gematogen yo‘l), limfa oqimi bilan (limfogen), travmalar mahalida o‘pkaga kiradi. Klinikasi va kechishi: O‘pka abssessining klinikasi va kechishi o‘pka gangrenasi bilan deyarli bir xil. O‘pka abssessi o‘tishida ikki davr tafovut qilinadi: a) abssessning bronx yo‘llariga yorilguncha o‘tadigan davri; b) bronxlarga yorilgandan keyingi davr. Abssessning bronx yo‘llariga yorilguncha davrida harorat 40°C gacha ko‘tarilib ketadi, qaltirash, hansirash, bo‘shashish, ishtaha yo‘qolishi, bosh og‘rishi, ba’zan yonboshda og‘riq paydo bo‘lishi bilan kechadi. Harorat egri chizig‘i bo‘shashtiradigan xarakterga ega. Bemor tez- tez yuzaki nafas oladi. Kasal tomoni nafasdan orqada qoladi. Perkussiyada zararlangan joy ustidan chiqadigan perkutor tovush bo‘g‘iqlashadi, auskultatsiyada qattiq, ba’zan bronxial nafas, quruq va nam xirillashlar eshitiladi. Puls tezlashgan (minutiga 120 marta), yurak tonlari bo‘g‘iqroq bo‘ladi. Rentgenologik yo‘l bilan tekshirilganda infiltratsiya bor joy qorayibroq turadi. Qonda: leykotsitoz (15,0 × 10 9 /L- – 20,0 × 10 9 /L), neytrofillioz, EChT 50–60mm/soatgacha tezlashadi. Bronxlarga yorilgandan keyingi ikkinchi davrda: bemor bir talay (1000 ml va undan ko‘proq balg‘am tashlaydi) yiringli balg‘am tashlaydi. Balg‘am yashil rangli hidsiz bo‘ladi. Abssessda balg‘am 2 qatlamli bo‘ladi, ustkisi suyuq sarg‘ish-yashil rangli qatlam va quyuq yashil yoki jigarrang pastki qatlamdan iborat. Abssess bo‘shliq ichidagi bronxga yorilgandan keyin bemorlarning ahvoli ancha yaxshilanadi, lekin tinmay balg‘am chiqib turishi yo‘talni kuchaytiradi. Bemor balg‘am chiqishini kamaytiradigan holatni egallashga harakat qiladi. Abssess bronxlarning yuqori bo‘limlarida bo‘ladigan bo‘lsa, bemor yotishni, bordi-yu pastki bo‘limlarida bo‘lsa, o‘tirish yoki kasal tomonini bosib yotishni ma’qul ko‘radi. Vaqt o‘tishi bilan balg‘am miqdori kamayib boradi, bemorning umumiy ahvoli ham yaxshilanib ishtahasi paydo bo‘ladi, rentgenologik manzarasi asliga kelib qoladi, qonda leykotsitlar kamayadi va EChT sekinlashadi. O‘pka abssessi konservativ davolangach, bir oy ichida butunlay sog‘ayib ketadi. Asoratlari o‘pkadan qon ketishi, plevritlar, surunkali abssessga aylanish, piopnevmotoraks, ya’ni abssessni plevra bo‘shlig‘iga yorilishi (og‘riq, harorat oshishi, hansirash, kollaps ro‘y berishi mumkin) va hokazo. Davosi: O‘pka abssessi bilan og‘rigan bemorlarni konservativ va xirur gik davo qilinadi. Konservativ davoda antibiotikoterapiyaning ahamiyati katta. Anti biotiklarni bronxoskop yoki bronxial kateterlar yordamida yuborilganda samarali natijaga erishiladi. Bronxoskop yoki bronxial kateterlar yordamida avval yiring suyuqligi tortib olinadi, keyin antibiotiklar va bronxolitiklar yuboriladi. Drenajni ta’minlab borish muhim ahamiyatga ega, buning uchun abssessni joylashgan joyiga qarab ma’lum vaziyatda yotqizib qo‘yiladi (Kvinke holatida). Quvvatlovchi davo: qon, plazma quyish, vitaminlar, anabolik gormonlar, antioksidantlar keng qo‘llaniladi. Ovqat baquvvat, yuqori kaloriyali bo‘lishi kerak. Profilaktikasi: yiringli kasalliklarni vaqtida aniqlab, ularga qarshi kurashish. Chekishga qarshi kurashish. Organizmni chiniqtirish, sovqotishga yo‘l qo‘ymaslik, mehnat gigiyenasi qoidalariga amal qilish, infeksiya o‘choqlarini sanatsiya qilish kerak. hamshiralik parvarishi. Bemorlarni yaxshilab parvarish qilin- ganda asoratlarsiz bir oyda sog‘ayib ketadi. Bemorlar o‘rnidan turmay yotishi tavsiya etiladi. Bemor yotadigan xona yaxshi shamollab turadigan va yetarlicha issiq bo‘lishi kerak. Bemorning ovqatlari yuqori kaloriyali, oson singadigan, suyuq va vitaminlarga boy bo‘lishi kerak. Hamshira bemorga balg‘amni yutib yubormasligi (bunda o‘tkir gastrit va ichki a’zolar kasalliklariga olib kelishi)ni va og‘zi yopiladigan idishga yig‘ishi kerakligini o‘rgatadi. Hamshira bemorlarni doimiy, kecha-yu kunduz kuzatib turishi, nafas olishi qiyinlashsa, bemor boshini yon tomonga burib qo‘yishi kerakligini bilishi kerak. 2.2.3. Plevrit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik par varishi Plevrit bu plevraning yallig‘lanishidir. Plevrit quruq va ekssudatli turlarga bo‘linadi. etiologiyasi: Plevritlar deyarli barcha o‘pka kassalliklarida hamda boshqa organ va tizimlarning talaygina kasalliklarida kuzatiladi. O‘pkaning biror joyi kasal bo‘lib turganida bir talay to‘qima suyuqligi plevra tomon yo‘naladi. Suyuqlik oqimi bilan mikroflora, jumladan sil bakteriyalari va ularning toksinlari ham o‘tib boradi, natijada plevraning reaktiv tarzda yallig‘lanishi (quruq plevritga) yoki ekssudat (3000 ml gacha suyuqlik to‘planib o‘pka to‘qimasini bosib qoladi, ko‘ks oralig‘i organlarini va diafragmani bir chetga surib qo‘yadi) yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Klinikasi va kechishi. Quruq plevrit. Bemorlar nafas olganda, yo‘talganda ko‘krak qafasi og‘rib turishi, isitmasi borligidan noliydilar. Odam chuqur nafas olganda, yo‘talganda, harakat qilganda og‘riqlar zo‘rayadi. Darmon qurib, ishtaha yo‘qoladi. Tana harorati 37–38°C gacha o‘zgarib turadi. Ko‘zdan kechirilganda kasal tomoni nafas aktidan orqada qolayotganligini ko‘ramiz (bemor kasal tomonini avaylab turadi va shu tomonini bosib yotadi). Auskultatsiyada plevraning ishqalanish shovqini eshitiladi. Bemor yo‘talganda plevraning ishqalanish shovqini yo‘qolib ketmaydi. Rentgenologik yo‘l bilan tekshirilganda kasal tomonda diafragma yuqori turgani, harakatchanligi kamayganligi seziladi. Qonda o‘rtacha leykotsitoz, EChT biroz kuchaygan bo‘lib chiqadi. ekssudativ plevrit. Bemorlar nafas olganda og‘riq turishidan, quruq yo‘tal, isitma, hansirash, darmonsizlikdan noliydilar. Tana harorati 38–39,5°C gacha o‘zgarib turadi, hansirash, darmonsizlik zo‘rayib boradi. Odam minutiga 30 marta va undan ko‘proq nafas oladi. Ko‘zdan kechirilganda badan terisi rangpar. Qovurg‘alararo kamgaklar bilinmay qoladi, nafas paytida kasal tomonning orqada qolishi seziladi. Ovoz titrashi va bronxofoniya kasal tomonda susayadi. Perkussiyada perkutor tovush bo‘g‘iqlashgan. Bo‘g‘iq tovush eshi tiladigan joyda nafas eshitilmaydi. Bir talay suyuqlik to‘planib qolganida ko‘ks oralig‘i organlari, jumladan yurak qarama-qarshi tomonga surilib turadi. Rentgenologik yo‘l bilan tekshirilganda suyuqlik bor joyda gomogen quyuq soya topiladi. Bir talay suyuqlik to‘planib qolganida ko‘ks oralig‘idagi a’zolar qarama-qarshi (sog‘) tomonga siljiydi. Qonda o‘rtacha leykotsitoz, EChT soatiga 30–60 mm gacha kuchaygan. Siydikda oqsil, 1– 2 ta eritrotsitlar topiladi. Ekssudativ plevritning diagnostikasida va davosida plevral punksiyaning ahamiyati katta. Plevral punksiya qilish yo‘li bilan tekshirish uchun plevra suyuqligi olinadi va ekssudatni tortib olib, u yerga dori moddalari yuboriladi. Plevral punksiyani shifokor bajaradi, hamshira kerakli jihozlarni tayyorlab beradi va muolaja paytida shifokorga yordam beradi. Ekssudat 4–6 haftadan so‘ng batamom so‘rilib, o‘tkir hodisalar 2–3 haftadan keyin yo‘qolib ketadi. Yoshi qaytgan va darmoni qurib zaiflashgan odamlarda kasallik uzoqroq davom etadi. Davosi: quruq plevrit og‘riqlarni kamaytirish maqsadida kompresslar, bosib turadigan bog‘lam, xantallar buyuriladi. Yo‘talga, yallig‘lanishga, og‘riqqa antiallergik vositalar tavsiya qilinadi. Ekssudativ plevrit s il plevritida silga qarshi davo qilinadi. Kokk florasi mahalida antibiotikoterapiya, desensibillovchi va yallig‘lanishga qarshi vositalar tavsiya qilinadi. Ekssudat Poten apparati bilan olib tashlanadi. 1/2–1 soat davomida 1000–2000 ml suyuqlik so‘rib olinadi. Profilaktikasi: yiringli kasalliklarni vaqtida aniqlab, ularga qarshi kurashish. Chekishga qarshi kurashish. Organizmni chiniqtirish, sovqotishga yo‘l qo‘ymaslik, mehnat gigiyenasi qoidalariga amal qilish. Sanatoriylarda dam olishga jo‘natiladi. hamshiralik parvarishi: Bemorlarga vitaminlarga boy bekam-u ko‘st ovqatlar beriladi. Bitishmalar hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun sog‘ayish davrida nafas gimnastikalari buyuriladi. Ertalablari toza havoda sayr qilish tavsiya etiladi. Ekssudativ plevritda plevra suyuqligining chiqib ketishini osonlashtirish maqsadida koptok, shar shishirish tavsiya etiladi va har kuni ularning sonini oshirib borish tavsiya etiladi. 3. Qon aylanish a’zolari kasalliklaribilan og‘rigan bemorlardahamshiralik parvarishi yurak va qon-tomir tizimining tuzilishi va vazifalari : Qon aylanish a’zolari yurak, tomirlar, aorta, vena, arteriyalar va kapillarlardan tashkil topgan. Yurak qonni harakatlantirib, inson organlari va to‘qimalariga yetkazib berib turadigan organdir. U oldingi ko‘ks oralig‘ida joylashgan bo‘lib, katta-katta qon tomirlar bilan fiksatsiyalangan. Sog‘lom odam yuragining asosi chap tomonda II qovurg‘a damida tursa, uchi V qovurg‘a oralig‘ida turadi. Yurak massasi 250–300 gr ni tashkil qiladi. Uzunasiga ketgan to‘siq bilan yurak o‘ng va chap nimtaga (yarimga) bo‘linadi. Har bir nimtasi yurak bo‘lmasi bilan yurak qorinchasiga bo‘linadi. Bo‘lma bilan qorinchalar o‘rtasidagi teshiklar (atrioventrikular teshiklar) yordamida bo‘lmachalar qorinchalar bilan tutashib turadi. Yurak 3 ta qavatdan: ichki (endokard), o‘rta (miokard) va tashqi (perikard)qavatidan iborat. Yurakning bir bo‘shliqdan ikkinchisiga aylanadigan joyda endokard qalin tortib, burmalar hosil qiladi, yurak klapanlari deb shularni aytiladi. Chap bo‘lmacha bilan chap qorincha o‘rtasidagi klapan ikki tavaqadan tashkil topgan bo‘lib, ikki tavaqali yoki mitral klapan deyiladi. O‘ng bo‘lmacha bilan o‘ng qorincha o‘rtasidagi klapanning uchta tavaqasi bor va u uch tavaqali yoki trikuspidal klapan deyiladi. Chap qorincha bilan aorta o‘rtasidagi aortaning yarim oysimon klapanlari, o‘ng qorincha bilan o‘pka arteriya o‘rtasida esa o‘pka arteriyasining yarim oysimon klapanlari joylashgandir. Qon aylanish tizimi ikkita doiraga – katta va kichik qon aylanish doirasiga bo‘linadi. Tomirlar tizimining bir qismi, ya’ni o‘ng qorinchadan o‘pka arteriyasining chiqish joyidan to to‘rtta o‘pka venasining chap bo‘lmasiga quyilish joyigacha bo‘lgan qismi kichik qon aylanish doirasi deyiladi. Tomirlar tizimining qolgan qismi, ya’ni aorta va uning tarmoqlaridan tortib to ustki va kavak venalarigacha bo‘lgan qism katta qon aylanish doirasi deb ataladi. Tomirlar tizimi bo‘ylab qon bir qancha omillar tufayli, birinchi galda yurakning bir tekis va davriy suratda qisqarib borishi tufayli harakatlanib turadi. Yurakni qisqarishga majbur etadigan impulslar o‘ng bo‘lmada – ustki kovak venaning og‘zi yaqinida joylashgan sinus tugunida vujudga keladi. Yurakning qisqarishi sistola deb, bo‘shashuvi diastola deb yuritiladi. Normada yurak minutiga 60–80 martadan qisqarib turadi. O‘zining qisqarishi uchun yurak impulslarni o‘zi ishlab chiqarib boradi, ya’ni u avtomatizm xususiyatiga egadir. Yurak har safar qisqarganida (bitta sistola vaqtida) normada 50–70 ml qonni otib chiqaradi, bu – sistolik hajmni tashkil etadi. Sistola paytida yelka arteriyasidagi qon bosimi sog‘lom odamda taxminan 110–140 mm sim. ust.ni tashkil qiladi (sistolik yoki maksimal bosim). Diastola mahalida bu bosim pasayib, 70–80 mm sim. ust.ga tushib ketadi (diastolik yoki minimal bosim). Sog‘lom odamning organizmida bo‘ladigan 5–6 l qondan taxminan 1/3 qismi asosiy qon depolarida – jigar, taloq, muskullar, terida turadi. Klinik holat va simptomlar. So‘rab-surishtirish. Yurak tomirlar tizimi kasallangan bemorlar yurak sohasi va to‘sh orqasida og‘riq borligi, yurak o‘ynashi va yurak ishida to‘xtalishlar bo‘lib turishi, hansirash, shishlar kelib turishi, o‘ng qovurg‘alar ostida og‘irlik sezilishi, dispeptik o‘zgarishlar, bosh og‘riqlaridan noliydi. Yurak sohasidagi og‘riqlar jiddiy shikoyat bo‘lib hisoblanadi. Yurak nevrozida, odatda yurak uchi sohasida og‘riqlar sezilib, uzoqroq davom etib boradi, odam hayajonlanganida zo‘rayadi, tinchlantiruvchi dorilar (valokordin) bilan bosilib qoladi. Stenokardiya (ko‘krak qisishi)da og‘riqlar odam yurganida, jismonan zo‘riqqanda, issiq xonadan sovuqqa chiqqanida paydo bo‘ladi, ular odatda to‘sh orqasidan joy oladi, atigi bir necha minut davom etib, validol yoki nitroglitserin ichilganida tez o‘tib ketadi. Miokard infarktidagi og‘riqlar stenokardiyada bo‘ladigan og‘riqlardan tabiatan farq qiladi. Bular ancha zo‘rroq bo‘lib, bir necha soat va hatto kun davom etib boradi, validol va nitroglitserin ichilganidan keyin o‘tib ketmaydigan bo‘ladi. Hansirash qon aylanishi yetishmasligida ko‘p uchraydigan shikoyatlardan biridir. Yurak kasalliklari bor bemorlarda hansirash avvaliga jismoniy zo‘riqish vaqtida, zinadan chiqilayotganida paydo bo‘ladi va bir necha vaqtdan keyin o‘tib ketadi. Yurak kasalliklarida hansirash paydo bo‘lishining sababi gazlar almashinuvining buzilib, chala oksidlangan mahsulotlarning qonda to‘planib qolishi, ya’ni karbonat kislota to‘planib qolishi nafas markazini ta’sirlantirib, nafasning tezlashib va chuqurlashib qolishiga olib keladi. Hansirash keyinchalik tinch turgan mahalda ham yuzaga keladi. Bo‘g‘ilish xurujlari odatda to‘satdan, aksari kechasi tutib qoladi. Bo‘g‘ilish xuruji tutgan mahalda bemor birdan havo yetishmay qolganini sezadi, ko‘kragida g‘arg‘araga o‘xshagan xirillashlar paydo bo‘ladi, qon aralash balg‘am tushadi. Ana shunday xuruj yurak astmasi deyiladi. Yurak o‘ynashida bemorga yurak qisqarishlari tezlashib ketgandek bo‘ladi. Normada yurak qisqarishlari bir minutda 60–80 marotabaga teng. Taxikardiya – yurak urishining tezlashishi, bir daqiqada 80 marotabadan ko‘p. Bradikardiya – yurak urishining sekinlashuvi, bir daqiqada 60 maro tabadan kam. Sog‘lom odamlarda yurak o‘ynashi jismonan ko‘p zo‘r berilganidan keyin kuzatiladi. Gohida bemorlar yurak ishining to‘xtab-to‘xtab qolishidan noliydi, bu – yurak ekstrasistolasining oqibatidir. Yurak kasalliklarida shish paydo bo‘lishi, ya’ni to‘qimalar orasidagi suyuqlik miqdorining patologik oshishi kuzatiladi. Avvaliga shishlar kechga yaqin borib paydo bo‘ladi, tuni bilan esa yo‘qolib ketadi. Shishlarning paydo bo‘lishi birinchi galda venalar va kapillarlarda bosim ortib ketishiga bog‘liqdir. Qon yurishuvining sekinlashib qolishi va kapillarlar o‘tkazuvchanligining kuchayishi qondan to‘qimalarga suyuqlik o‘tishiga sabab bo‘ladi. Arterial bosimning oshishi gipertoniya kasalligining asosiy simptomidir. Arterial bosimning qisqa muddatga oshishi jismoniy va emotsional zo‘riqishlarda yuzaga keladi. Agar arterial bosim doimo va uzoq muddat oshsa, bu har xil a’zo va tizimlarda o‘zgarishlarga olib keladi. sianoz – lablar, burun uchi, barmoqlar, tirnoqlar ko‘karishi bo‘lib, yurak yetishmovchiligining belgilari bo‘ladi. Hozir aytib o‘tilgan asosiy simptomlardan tashqari, bemorlar uyqusi buzilib ko‘ngil aynishi, qayt qilishi, qorni dam bo‘lib, ichi yaxshi yurishmasligiga shikoyat qilishi mumkin. Bemorlarda markaziy nerv tizimiga aloqador funksional o‘zgarishlar kuzatiladi, bular darmonsizlik, tez charchash, uyqu buzilishi, bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi ko‘rinishida bo‘ladi. Bemorlarni so‘rab-surishtirganda kasallik tarixi (anamnezi)ga to‘xtalish zarur. Kasallikning qachon paydo bo‘lganini, ayrim simptomlarining tabiatini, kasallik sabablarini, kasallik dinamikasi, olib borilgan davo choralarini bilib olish zarur. Bemorning turmush tarixidagi zarur voqealar ham aniqlab olinadi. Ilgari boshidan kechirgan kasalliklar, mehnat va turmush sharoitlari, zararli odat va o‘rganishlari, nasldan naslga beriluvchanligi, asab- ruhiy zo‘riqishlari haqida ma’lumot olinadi. Ayollarda homiladorlik va tug‘uruqlarning qanday o‘tganligini aniqlab olish lozim, chunki qon aylanish tizimi kasalliklarining belgilari ana shunday davrda paydo bo‘ladi. Ko‘zdan kechirish. Bemorning vaziyatiga ahamiyat beriladi. Sezilarli darajada hansirayotgan kasallar majburiy holat qabul qilib, oyoqlarini past tushirgan holda o‘tirishadi (ortopnoe). Badan terisi va ko‘rinib turgan shilliq pardalarning rangiga baho berilar ekan, badan terisining ko‘karib turgan-turmaganligi, ya’ni sianoz boryo‘qligi aniqlanadi. Qon aylanishi buzilgan mahallarda sianoz qo‘l va oyoq barmoqlari, burun uchi, lablar, quloq supralarida hammadan ko‘ra sezilarli bo‘ladi. Qon aylanish yetishmovchiligi uchun badanda shishlar bo‘lishi xarakterlidir. Tomirlarni ko‘zdan kechirish mahalida gipertoniya kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda ko‘tarilib chiqqan va egri-bugri bo‘lib turgan arteriyalarni, ayniqsa chekka arteriyalarni, ko‘rish mumkin. Venalarni ko‘zdan kechirishda ularning aksari kengayib, qonga to‘lib turganini ko‘rish mumkin. Venada qon dimlanib qolganda shunday narsa kuzatiladi. Palpatsiya. Yurak palpatsiya qilib ko‘rilganida yurak uchining zarbi aniqlanadi, tomirlar pulsatsiyasining bor-yo‘qligi topiladi. Yurak uchi zarbini aniqlash uchun o‘ng qo‘l kaftini bemor ko‘kragiga, III va IV qovurg‘alari orasiga qo‘yib ko‘rish kerak, bunda qo‘l panjasining asosi bemor to‘shiga, barmoqlari esa qo‘ltiq osti chizig‘iga qarab turadigan bo‘lishi kerak. Uch barmoqning oxirgi falangalarining yumshoq joyi bilan zarbning olgan o‘rni va yurak uchining harakatlari aniqlab olinadi. Sog‘lom odamlarda yurak uchining zarbi beshinchi qovurg‘alar orasida, chap o‘rta o‘mrov chizig‘idan 1–1,5 sm ichkarida joylashgan bo‘ladi. Pulsni tekshirish tomirlar tonusining holatini baholashga imkon beradi. Puls yurak qisqarishlari munosabati bilan arterial tizimga qon o‘tib turishi tufayli arteriyalar devorining tebranib turishi, urib turishidir. Pulsni bilak arteriyasining pastki qismidan, bilak oldingi yuzasida, qo‘l panjasi yaqinidan aniqlash qulay. Pulsni topgandan keyin uning tezligi, ritmi, to‘lishuvi va tarangligi aniqlanadi. Katta yoshli odamda puls tezligi minutiga 60–80 ta bo‘ladi. Perkussiya. Bu usul yurak va tomirlar dastasining katta- kichikligi, vaziyati, shaklini (konfiguratsiyasini) aniqlab olishga imkon beradi. Havosiz organ bo‘lmish yurak perkussiya mahalida bo‘g‘iq tovush beradi. Biroq, yurak ikkala tomonidan qisman o‘pka bilan qoplangandir, shu munosabat bilan nisbiy yoki absolut bo‘g‘iq ovoz chiqadigan joy aniqlanadi. Yurakdan nisbiy bo‘g‘iq ovoz chiqadigan joy uning asl chegaralariga mos keladi va yurak oldingi yuzasining ko‘krak qafasiga beradigan proyeksiyasi bo‘lib hisoblanadi, absolut bo‘g‘iq ovoz chiqadigan joy esa yurakning o‘pka bilan qoplanmay turadigan oldingi yuzasi proyeksiyasidir, xolos. Avval yurakdan nisbiy bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning o‘ng, chap va ustki chegaralari perkussiya qilinadi. Yurak chegaralari organga qarab turgan birmuncha qattiqroq perkutor tovush beradigan plessimetr-barmoqning tashqi cheti bo‘ylab belgilab olinadi. Plessimetr barmoq yurakning o‘ng chegarasiga parallel qilib uchinchi-to‘rtinchi qovurg‘alar orasiga qo‘yiladi va yurak tomon yurgizilib, ravshan tovush bo‘g‘iqroq tovushga aylanib qolmaguncha o‘rtacha kuch bilan perkutor zarblar berib boriladi. Sog‘lom odamda bu chegara to‘sh suyagining o‘ng qirg‘og‘idan 1–1,5 sm tashqarida joylashadi va o‘ng bo‘lmadan hosil bo‘ladi. Yurakdan nisbiy bo‘g‘iq ovoz chiqadigan joyning chap chegarasini aniqlash yurak uchi zarbini topishdan boshlanadi, mana shu zarb izlanayotgan chegaraga mos keladi. Plessimetr-barmoq mo‘ljaldagi chap chegaraga parallel holda qo‘yiladi va yurak tomoniga yurgizilib, ravshan perkutor tovush bo‘g‘iqroq bo‘lib chiqmaguncha o‘rtacha kuch bilan perkutor zarblar berib boriladi. Sog‘lom odamda bu chegara o‘rta o‘mrov chizig‘idan 1–1,5 sm ichkari joylashadi va chap qorinchadan hosil bo‘ladi. Yurakdan nisbiy bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning ustki chegarasini aniqlashda plessimetr-barmoq to‘sh suyagining chap qirg‘og‘i yaqiniga, qovurg‘alarga parallel qilib qo‘yiladi va avval ikkinchi qovurg‘alar orasidan boshlab o‘rta kuchda zarblar berib borib, pastga tushiladi. Sog‘lom odamlarda yurakdan nisbiy bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning ustki chegarasi III qovurg‘aning ustki qirg‘og‘i bo‘ylab joylashadi. Yurakdan absolut bo‘g‘iq ovoz chiqadigan joyning avval o‘ng, keyin chap va ustki chegarasi topiladi. O‘ng chegarasini aniqlashda plessimetrbarmoq yurakdan nisbiy bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning o‘ng chegarasiga to‘sh suyagining o‘ng qirg‘og‘iga parallel qilib qo‘yiladi va sekin-sekin perkutor zarblar berib turib, barmoq to nisbiy bo‘g‘iq tovush paydo bo‘lguncha ichkari tomon yurgizib boriladi. Sog‘lom odamlarda o‘ng chegara to‘sh suyagining chap qirg‘og‘i bo‘ylab boriladi. Yurakdan absolut bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning chap chegarasini aniqlashda plessimetr-barmoq nisbiy bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning chap chegarasiga parallel qilib qo‘yiladi va to bo‘g‘iq tovush paydo bo‘lguncha perkutor zarblar berib boriladi. Chap chegara normada yurakdan nisbiy bo‘g‘iq tovush chiqadigan joy chap chegarasidan 1,5–2sm ichkarida bo‘ladi. Absolut bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning ustki chegarasini aniqlash uchun plessimetr- barmoq to‘sh suyagining chap qirg‘og‘i yonida qovurg‘alarga parallel qilib, nisbiy bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning ustki chegarasiga qo‘yiladi va bo‘g‘iq tovush paydo bo‘lguncha pastga tushirilib, sekin-sekin perkussiya qilib boriladi. Sog‘lom odamlarda absolut bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning ustki chegarasi IV qovurg‘a tog‘ayining damida joylashgan bo‘ladi. auskultatsiya. Yurakni eshitib ko‘rish (fonendoskop yoki stetoskop bilan), ishlab turgan yurakda yuzaga keladigan tovush simptomatikasi to‘g‘risida tushuncha olishga imkon beradi. Yurak eshitib ko‘riladigan, ya’ni auskultatsiya qilinadigan ma’lum joylar (nuqtalar) bor. Klapanlarning asl proyeksiyasi auskultatsiya nuqtalariga to‘g‘ri kelmaydi. Klinik kuzatuvlar har bir klapan tovushlarining qaysi tomonga hammadan yaxshiroq o‘tishini aniqlab olishga imkon berdi: mitral klapanga aloqador tovush hodisalari yurak uchi zarbi seziladigan sohada, aorta klapanlarining tovushlari ikkinchi qovurg‘alar oralig‘ida to‘sh suyagidan o‘ngda, o‘pka arteriyasining tovushlari ikkinchi qovurg‘a oralig‘ida, to‘sh suyagidan o‘ngda, uch tavaqali klapan tovushlari to‘sh suyagining pastki uchdan bir qismida, xanjarsimon o‘simtasining asosi yaqinida hammadan yaxshiroq eshitiladi. S.P. Botkin aorta klapanlariga aloqador tovushlar eshitiladigan qo‘shimcha nuqtani topdi, beshinchi nuqta deb ataladigan shu nuqta III–IV qovurg‘alarming to‘sh suyagi chap qirg‘og‘iga birikish joyidadir. Avval mitral klapan (birinchi nuqta), so‘ngra aorta klapani (ikkinchi nuqta), keyin o‘pka arteriyasi klapani (uchinchi nuqta), undan keyin uch tavaqali klapan (to‘rtinchi nuqta) va nihoyat, Botkin nuqtasi (beshinchi nuqta)dan eshitiladigan tovush hodisalariga quloq solib ko‘riladi. Sog‘lom odamlarda ikkita ton eshitiladi: I (sistolik) ton sistola vaqtida, II (diastolik) ton diastola vaqtida paydo bo‘ladi. I tonning hosil bo‘lishida klapanlar (ularning tebranishi va yopilishi), miokardning taranglashishi, yirik tomirlar (aorta va o‘pka arteriyasi), shuningdek yurak bo‘lmalarining tebranishi ishtirok etadi. II ton diastola vaqtida aorta klapani tavaqalari va o‘pka arteriyasi stvolining tebranishi hisobiga yuzaga keladi. Kamdan kam hollarda normada III va IV tonlarni payqash mumkin. Bular diastola paytida eshitiladi, past chastotali, sekin bo‘ladi. Auskultatsiya mahalida ko‘pincha yurak shovqinlari eshitiladi. Qaysi paytda paydo bo‘lishiga qarab (sistola yoki diastola davrida) sistolik va diastolik shovqinlar tafovut qilinadi. Tekshirish usullari va davolash: Elektrokardiografiya yurakdagi elektr protsesslarini grafik yo‘l bilan qayd qilib olish usulidir. Elektr impulsi sinus tugunidan kelib chiqib butun yurak bo‘ylab tarqalib borar ekan, uni elektrokardiograf xarakterli tishlari va oraliqlari bo‘ladigan elektrokardiogrammalar ko‘rinishida qayd qilib oladi, elektrokardiogrammaning mana shu tishlari bilan oraliqlari yurak bo‘lmalari bilan qorinchalarining qo‘zg‘alish va asliga kelish protsesslarini aks ettiradi. Elektrodlar bemor tanasi yuzasining qaysi joylariga qo‘yilishiga qarab elektrokardiogramma olishning uchta standart (asosiy) usuli – I, II, III usullari, bir qutbli uchta usul (aVL, aVR, aVF) va oltita ko‘krak usuli (V 1 –V 6 ) tafovut qilinadi. Shu usullar yordamida miokardning u yoki bu qismida patologiya bor-yo‘qligi to‘g‘risida ma’lum axborot olinadi. Fonokardiografiya yurakdagi tovush hodisalarini qayd qilish usulidir. Fonokardiografiyada tovush tebranishlari maxsus apparat– fonokardiograf yordamida fonokardiogramma ko‘rinishida yozib boriladi. Fonokardiograf mikrofon tovushlarini kuchaytiruvchi asbob va qayd qiluvchi qurilmadan iboratdir. Fonokardiogrammalar tinchlik sharoitlarida, bemorni yotqizib qo‘yib, nafas chiqarish mahalida nafasni tutib turib yozib olinadi. Yurak auskultatsiyasida qanday nuqtalardan foydalaniladigan bo‘lsa, mikrofon galma-galdan xuddi o‘sha nuqtalarga qo‘yib ko‘riladi. Normal fonokardiogramma I va II tonlarni aks ettiradigan tebranishlardan iborat bo‘ladi. Yurakka zond solib ko‘rish yurak bo‘shliqlaridagi qon bosimini o‘lchashga, qonning kislorod va karbonat kislota bilan nechog‘li to‘yinganini aniqlashga, bevosita yurak bo‘shliqlarining o‘zida elektrokardiogramma bilan fonokardiogrammani qayd qilib olishga, angiokardiografiya o‘tkazishga imkon beradi. Yurakka zond solish ishi maxsus jarrohlik xonalarida bajariladi. Angiokardiografiya yurak va tomirlar kasalliklari diagnostikasi maqsadida keng qo‘llaniladi. Bu usul shundan iboratki, o‘ng yurakka, keyin kichik qon aylanish doirasi (o‘pka)ga, so‘ngra chap yurak va aortaga o‘tadigan kontrast modda venadan yuboriladi. Yurak va yirik tomirlarning bir qancha suratlari olinib, tasviri tushiriladi. Kompyuter tomografiyasi. Yurak va qon tomirlarni ko‘ndalang kesimida tekshirish. Har bir kesim kompyuterda suratga olinib, undagi o‘zgarishlar tahlil qilinadi. yurak ultratovush tekshiruvi. Ultratovushlar yordamida yurak bo‘lmachalari qorinchalari, klapanlari holatini aniqlash hamda yurak chegaralari haqida ma’lumot olish mumkin. laborator tekshiruvlar: qonning umumiy tahlili, qonni biokimyoviy tekshirish (oqsillar, fibrinogen, xolesterin, C-reaktiv oqsil, protrombin indeksi, transaminazalar, kreatinfosfokinaza, laktatdegidroginaza). Davolash. Qon aylanish a’zolari kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarni medikamentoz davolashda inotrop vositalar (yurak faoliyatini stimulatsiya qiluvchi vositalar), siydik haydovchi, tromb paydo bo‘lishiga qarshi va antikoagulant vositalar, qon tomirlarini kengaytiruvchi, gipotenziv va boshqa dori vositalari qo‘llaniladi. Hamshira bu dori vositalarini asosiy va nojo‘ya ta’sirini aniqlashi, qo‘llanish usullari, bir martalik va maksimal dozalar ta’sirini bilishi kerak. Bemorga dorilarni to‘g‘ri va vaqtida qabul qilishni o‘rgatishi va o‘z-o‘zini parvarishlash ko‘nikmalarini o‘rgatishi lozim. hamshiralik parvarishi, o‘z-o‘zini parvarishlash . Qon aylanish a’zolari kasalliklarida bemorlarni to‘g‘ri parvarishlash ularning tezroq sog‘ayishiga va asoratlarni oldini olishga yordam beradi. Hamshiralik parvarishi bemorning shikoyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Yurak sohasi og‘rib turgan bemorga shifokor yetib kelguncha validolni qandga tomizib yoki tabletka holida, yo bo‘lmasa 1–2 tomchi 1% li nitroglitserin eritmasi beriladi. Validol yoki nitroglitserin ta’siri darrov, 1–2 minutdan keyin boshlanadi. Yurak og‘rib turgan mahalda gorchichniklar va yurak sohasiga zuluklar qo‘yish ham buyuriladi. Bemorga ingalatsiya yo‘li bilan namlangan kislorod berish hansirashni ancha kamaytiradi. Palata havosi toza, normal temperatura va namlikda bo‘lishiga qarab borish zarur. Bemor gavdasining yuqori qismini baland qilib yotqizib qo‘yilganda hansirash kamayadi, bunga funksional krovat yordamida osongina erishiladi. Bemorlarni parvarish qilishda ularni tinchlantirish muhim ahamiyatga ega. Bemorga shifokor ko‘rsatmasiga binoan tinchlan tiruvchi vositalar beriladi. Anchagina shish kelgan mahallarda, bemorlar ko‘pincha o‘rnidan turmay yotishi natijasida tez orada yotoq yaralar paydo bo‘ladi. Shishib qolgan teri yaxshi oziqlana olmaganligi uchun yotoq yaralar tez yiringlab ketadi. Shuning uchun, bemorning o‘rnini shunday qilib solib berish kerakki, toki bemor o‘rnining badanga tegib turadigan joyida tugunlari va choklar bo‘lmasin va davolanishning birinchi kunlaridan boshlab bemorning o‘rindagi vaziyatini tez-tez almashtirib turish zarur. Bemorlarda sutkalik diurez va iste’mol qilinayotgan suyuqlik miqdori kuzatib boriladi. Bemorga ruhiy dam berish katta ahamiyatga ega. Arterial bosim oshganda bemorning bosh tomonini ko‘targan holda yotqizish, oyoq va qo‘llariga isitgich qo‘yish kerak, boldir sohasiga xantal va peshonasiga sovuq kompress qo‘yiladi. Shifokor ko‘rsatmasiga binoan, boshqa muolajalar qilinadi. Agar bemor o‘rnidan tura olmaydigan bo‘lsa, tagiga maxsus sudno qo‘yiladi. Bemorni parvarish qilishda ovqat yeyishni to‘g‘ri tashkil qilishning ahamiyati katta. Bemor 35–40°C temperaturadagi ovqat bilan ovqatlantiriladi. Bemor odatda o‘rnidan turmay yotadigan, ya’ni kamroq miqdorda energiya sarflaydigan bo‘lgani uchun ovqati kam kaloriyali – 2300kkal, C va B gruppa vitaminlariga boy bo‘lishi kerak. Suyuqligi va tuz miqdori cheklangan bo‘lishi lozim. Chunki bularni ortiqcha iste’mol qilish shishlarga sabab bo‘ladi. Tuz miqdori 1 kunda 6 gr dan oshmasligi kerak. Kaliy tuzlari siydik haydovchi ta’sir ko‘rsatadi, shu sababdan kartoshka, bargak, anjir, karam, ya’ni tarkibida ko‘p miqdorda kaliy bo‘ladigan masalliqlarni iste’mol qilib turish tavsiya etiladi. Kerakli miqdordagi kaloriyani qabul qilish bilan birga, semirish darajasini ham kamaytirish muhim ahamiyatga ega. Tana vaznining 1kg ga kamayishi sistolik va diastolik bosimning 1,0–1,5 mm sim.ust. ga kamayishiga olib keladi. Oqsil mahsulotlarini qabul qilish muhim, ayniqsa, baliq va o‘simlik oqsillarini. Bemorlarga yengillashtiruvchi parhez kunlari belgilanadi. Bunday parhezlar moddalar almashinuviga yaxshi ta’sir ko‘rsatishga, ortiqcha suv va natriyni organizmdan chiqarib tashlashni kuchaytirishga qaratilgan. Yengillashtiruvchi parhezlar kasallikning xususiyati va odamning ko‘tara olishiga qarab haftasiga 1–2 marta buyuriladi. Olma parhezi: 1 kunda 1,5 kg olma 300 gr dan 5 mahal beriladi. Turshak parhezi: 500 gr turshak suvda ivitilib, 100 gr dan 5 mahal beriladi. Sut parhezi: 1,5 litr sut, qatiq, kefir 200–250 ml dan 6 mahal beriladi. Bodring parhezi: bemor kun davomida 2 kg bodring qabul qilishi kerak. Bemorlarni o‘z-o‘zini parvarish qilish ko‘nikmalariga o‘rgatish ham shi raning vazifasi hisoblanadi (arterial bosimni o‘lchash, simptomlarni kuzatish). yurak ishemik kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik par varishi Yurak mushaklarni qon bilan ta’minlaydigan toj arteriya larining aterosklerotik o‘zgarishi sababli rivojlanadigan bu kasallik hozirgi kunda dunyoda keng tarqalgan kasallik hisoblanadi. Bu kasallikda bir qator boshqa kasalliklar ham uchrab turadi: stenokardiya, miokard infarkti va infarktdan keyingi kardioskleroz shular jumlasidandir. 1) Stenokardiya kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi. Stenokardiya ko‘krak qisishi (angina pectoris) degan boshqa nom bilan ham ataladi. Etiologiyasi (sabablari): asosan giperxolesterinemiya, gipertoniya, kamharakatlilik, semizlik, qandli diabet, stresslar va irsiy omillarga bog‘liq. Stenokardiya – у urak mushaklarining kislorodga bo‘lgan ehtiyoji va uning qon bilan yetib kelishi orasidagi buzilishidir. Klinik belgilari. Stenokardiyaning asosiy belgisi ko‘krak qafasining chap yarmida va to‘sh orqasida chap kurak, chap qo‘l va bo‘yinga o‘tib turadigan qattiq og‘riqlar tutib qolishidir. Og‘riqlar bir necha sekunddan 20 minutgacha va ko‘proqqa cho‘zilishi mumkin. Og‘riqlar qisadigan va sanchadigan xarakterga ega. Tasnifi: harakat stenokardiyasi; Ilk paydo bo‘lgan harakat stenokardiyasi; turg‘un stenokardiya; zo‘rayib borayotgan harakat stenokardiyasi; stenokardiyaning alohida turi. Stenokardiyaning har bir turi o‘zining klinik xususiyatiga ega. Harakat stenokardiyasi to‘sh orti sohasidagi og‘riqlar xuruji bilan xarakterlanadi. Og‘riqlar jismoniy va ruhiy emotsional zo‘riqishlardan keyin yuzaga keladi va miokardda metabolik o‘zgarishlarga olib keladi. Kislorodni ko‘p miqdorda talab qilishi natijasida arterial bosimning oshishi, taxikardiya, hansirash kuzatiladi. Og‘riq nitroglitserin yoki tinch holatda tezda o‘tib ketadi. Ilk paydo bo‘lgan harakat stenokardiyasi paydo bo‘lish vaqtidan bir oydan ko‘p bo‘lmagan vaqt orasida yuzaga chiqadi. Turg‘un stenokardiya bir oydan ko‘p davom etadi, tashxisida bemorlarni jismoniy zo‘riqishlarni ko‘tara olish imkoniyatiga qarab funksional sinflar ko‘rsatiladi: – funksional sinf – bemor odatiy jismoniy zo‘riqishlarni ko‘taradi, ste nokardiya xuruji sezilarli va davomiy zo‘riqishlardan keyin yuzaga keladi; – funksional sinf – odatiy jismoniy zo‘riqishlar kam miqdorda chegaralangan. Stenokardiya xuruji tekis joyda yurganda yoki 500 metrdan ko‘p yurganda va birinchi qavatga ko‘tarilganda yuzaga keladi; – funksional sinf – odatiy jismoniy zo‘riqishlar yaqqol chegaralangan. Stenokardiya xuruji yurish tezlashganda yoki tekis joyda o‘rtacha tempda 100–500 metr yurganda, bir qavatdan ko‘tarilganda yuzaga keladi; – funksional sinf – stenokardiya xuruji kuchsiz jismoniy zo‘riqishlarda, 100 metrdan kam bo‘lgan masofaga yurishda yuzaga keladi. Tinch holatdagi stenokardiyaning hamda uyqu vaqtida yuzaga kelish xarakteri miokardning metabolik talabini oshishi bilan xarakterlanadi. Zo‘rayib borayotgan harakat stenokardiyasi bemor uchun odatiy zo‘ riqishga stenokardiya xuruji chastotasining davomiyligini birdaniga o‘sishi bilan xarakterlanadi. Stenokardiyaning alohida turi stenokardiya xurujlarini miokardning metabolik talabini oshiruvchi faktorlarga bog‘liq bo‘lmagan holda toj arteriyalarini spazmi natijasida yuzaga keladi. Bu stenokardiya tinch holatda hamda harakat stenokardiyasi bilan birgalikda yuzaga keladi. Stenokardiya xuruji mahalida bemorni obyektiv tekshirishda taxikardiya qayd etiladi, arterial bosim biroz ko‘tarilgan bo‘ladi. Stenokardiyada yurak tonlari o‘zgarmaydi. EKG da ST kesmasi va T tishchasi salgina pasaygan bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar bemorni jismoniy zo‘riqish qo‘llash bilan tekshirishda ham kuzatiladi (veloergometriya). Bu sinama stenokardiya diagnostikasida, og‘riqlar bo‘lmagan holda juda muhimdir. Laboratoriya tekshiruvlarida xarakterli o‘zgarishlar topilmaydi. Davolash. Stenokardiyani davosi og‘riq xurujining qanday sharoitlarda paydo bo‘lishi va nechog‘li zo‘rligiga bog‘liqdir. Ko‘k rak qisib qolgan mahalda nitroglitserin 1–2 tabletkasi til ostiga tashlanadi (0,5–1mg). Agar og‘riq butunlay o‘tmasa, 10–15 minut dan keyin nitroglitserin validol yoki valerianka bilan takror qabul qilinadi. Xurujlar oralig‘ida xurujlarning takrorlanishini, stenokardiya asoratlarini va kasallik rivojlanishini oldini oladigan dori vositalari beriladi. Dori vositalarining 5 ta gruppasi ajratiladi: nitratlarning ta’siri uzaytirilgan turlari, betta- adrenoblokatorlar, kalsiy antogonistlari, antiagregantlar, metaboliklar – bu dori vositalari bemorga individual holda buyuriladi. Parvarish. Dori-darmonlar bilan qilinadigan davodan tashqari, bunday kasallarga parhezga amal qilib, yog‘lar, uglevodlar va osh tuzidan cheklab qo‘yish tavsiya etiladi. Bemor bilan kasallikning mohiyati, davolanish natijalari haqida suhbatlashish zarur. Bemor qarindoshlari bilan ham kasallik xarakteri borasida suhbatlashish lozim. Stenokardiya xuruji paytida bemorga osoyishtalik yaratish, uni yotqizib qo‘yib, xonaga toza havo kelishini ta’minlash zarur. Bu holatlarda chalg‘ituvchi vositalar yaxshi effekt beradi (yurak sohasiga xantallar qo‘yish, chap qo‘lni tirsakkacha issiq suvga tushirish). Profilaktikasi. Xurujlar ortiqcha his-hayajonlarga aloqador bo‘lsa, bemorni birmuncha tinchroq ishga o‘tkaziladi. Stenokardiya profilaktikasidagi muhim shartlarning biri ishda va turmushda qulay sharoit yaratishdir. Yetarlicha dam olishni tavsiya etish, uyqu buzilganida uxlatadigan va tinchlantiradigan dori vositalari buyuriladi. Organizmni chiniqtirish, gimnastika bilan shug‘ullanish o‘rinli, lekin gimnastika mashqlari jismonan uncha zo‘riqtirmasligi kerak. Bemorlarga sanatoriykurortlarda davolanish tavsiya etiladi. 2.3.1. Miokard infarkti kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Miokard infarkti deb, yurakdagi toj arteriyalardan birining birdan tiqilib qolishi natijasida ro‘y beradigan holatiga aytiladi. Bunda yurak muskuli nekrozga uchraydi. etiologiyasi. Bu kasallikda toj tomirlar, ya’ni miokardni qon bilan ta’minlaydigan tomirlar bo‘ylab qon oqishi buziladi, bu yurak sohasida yoki to‘sh orqasida og‘riq paydo bo‘lishiga olib keladi. Toj tomirlar bo‘ylab qon oqishiga ko‘pgina quyidagi omillar to‘sqinlik qilishi mumkin: toj arteriyalar spazmi, aterosklerotik pilakchalar, katta jismoniy yoki asabiy zo‘riqish larda miokardning zo‘r berib ishlashi. Yurak-tomirlar tizimi va katta miya po‘stlog‘i o‘rtasi dagi chambarchas bog‘lanishni bilgan holda koronar arteriyalar in nervatsiyasi buzilishlari rivojlanishi va koronar yetishmovchilik miokard infarktining asosiy omilidir. Miokard infarktida ishemiya (qon ta’minoti kamayishi)dan, keyin esa u yoki bu bo‘limida nekroz o‘chog‘i ham paydo bo‘ladi. Miokard infarktida qonsizlangan va nekrozga uchragan miokard uchastkasi chandiq(yamoq)lanishga uchraydi. Biriktiruvchi to‘qima rivojlanadi, qattiq chandiq hosil bo‘ladi. Yurak o‘z funksiyasini davom ettiradi, biroq infarktdan keyin miokard kuchsizlanib qoladi. Yurakning o‘tkazuvchi tizimini keng zararlantirgan miokard infarktida o‘tkir yurak yetishmovchiligi yuz berishi va yurak to‘xtashi mumkin. Miokard infarkti aksariyat ateroskleroz, gipertoniya kasalligi bilan kasallangan shaxslarda sodir bo‘ladi. Stenokardiyani bu kasallikning darakchisi deb hisoblaydilar, biroq ba’zan miokard infarkti to‘satdan yuz beradi. Klinikasi. Yurak sohasida yoki to‘sh orqasida og‘riq to‘satdan paydo bo‘lib, chap yelkaga, chap kurakka, pastki jag‘ga va tananing boshqa qismlariga o‘tadigan og‘riq miokard infarktining asosiy simptomi hisoblanadi. Stenokardiyadagi og‘riqdan farqli ravishda miokard infarktida og‘riq uzoqroq (bir necha soatgacha) bo‘ladi, toj arteriyalarni kengaytiradigan vositalar (validol, nitroglitserin) qabul qilingandan keyin bosilmaydi. Miokard infarktining kechish xillari: • Klassik yoki tipik – og‘riqli; • Atipik – gastralgik; astmatik; aritmik; serebrovaskular; belgisiz xili. Miokard infarktining qorin gastralgik xilida qorin bo‘shlig‘i a’zolari faoliyatining o‘zgarishi kasalligiga xos bo‘lgan belgilari bo‘lgan (gastralgik) xili qorinning yuqori qismida og‘riq, ko‘ngil aynishi, qusish, kekirish, hiqichoq tutishi, qorinning dam bo‘lishi, ich ketish bilan kechadi. Miokard infarktining astmatik xili shu kasallik bilan og‘rigan kasalliklarning 20% ida, ko‘pincha qariyalarda, nafas yetishmasligi, hansirash bilan boshlanadi. Chap qorinchaning o‘tkir yetishmovchiligi bu holatga olib keladi. Yurak astmasi, o‘pka shishi rivojlanadi. Miokard infarktining aritmik xili yurakning notekis urishi bilan boshlanadi. Titroq aritmiya, qorincha ekstrasistoliyasi, turli darajadagi blokadalar, paroksizmal taxikardiya; ko‘proq qorincha xili rivojlanishi mumkin. Miokard infarktining serebrovaskular xilida miyada qon aylanishining buzilishi bilan kechadi (serebral formasi). Boshlanishida bemorning psixikasi o‘zgaradi, boshi aylanadi, hushidan ketishi mumkin. Miyada qon aylanishining buzilishiga miokard infarkti tufayli yurak qonni hayot uchun zarur a’zolarga yetkazib berolmasligi sabab bo‘ladi. Miokard infarktining bu xili yurakning notekis urish xili bilan birga bo‘lishi mumkin. Miokard infarktining belgisiz xilida bemorlar miokard infarktini o‘tkazganliklarini bilmaydilar. Boshqa sabab bilan EKGda tekshirilganda miokard infarkti o‘tkazganligiga xos o‘zgarish (chandiq) topiladi. EKG dagi o‘zgarishlarga qarab miokard infarktining o‘tkir davri 1– 2 kundan 10 kungacha davom etishi mumkin. O‘tkir davrida hayot uchun xavfli asoratlar rivojlanishi mumkin, bu birinchi o‘rinda yurakning notekis urishi va o‘tkazuvchanligining buzilishidir. Asoratlariga shok (reflektor, kardiogen va aritmik), yurak astmasi, o‘pka shishi, chap qorinchaning o‘tkir yetishmovchiligi, yurak muskulida anevrizma rivojlanishi, yurak devorining teshilishi, oshqozon, ichaklarda o‘tkir yara paydo bo‘lib, qon ketishi, pankreatit rivojlanishi kiradi. Laboratoriya tekshiruvida qonda leykotsitoz kuzatiladi. EChT birinchi kunlari me’yorida bo‘lib, 2-, 3-kunlari ko‘tarila boshlaydi. Keyingi yillarda miokard infarktini tasdiqlaydigan bir qancha yangi tekshirish usullari taklif etildi. Miokard infarkti tashxisini aniqlashda ko‘p qo‘llaniladigan fermentlarga mioglabin, LDG, KFK kiradi. Qonda fermentlar miqdorining ko‘payishi miokard infarktining 85% da kuzatiladi. EKG ma’lumotlari miokard infarkti tashxisida juda muhim ahamiyatga ega, chunki EKG bilan tekshirish infarkt o‘rnini aniq belgilashga, miokardning nekroz bo‘lgan qismining chuqurligi, kengligini tasavvur qilish imkonini beradi. Miokardda nekroz bo‘lganda patologik tishcha (Q) paydo bo‘ladi, tishcha T manfiy (ya’ni, pastga yo‘nalgan) bo‘lib qoladi. Davolash. Miokard infarktida shoshilinch davo choralari kasallik boshlangan joyning o‘zida – uyda, ishlab chiqarishda, ko‘chada ko‘riladi. Bemorga jismoniy tinchlik ta’minlab beriladi va u zo‘riqtirilmay, maxsus tez yordam mashinasida olib boriladi. Miokard infarktiga chalingan bemorlarni kasalxonaning kardiologiya bo‘limining intensiv kuzatish palatasiga yoki reanimatsiya bo‘limiga yotqiziladi, u yerda bemorlar monitorga ulangan bo‘lib, kasallik o‘tkir davrida bemor kuzatib boriladi. Miokard infarktida: 1) og‘riq sindromini juda zudlik bilan bartaraf etish; 2) yurak ritmi buzilishiga qarshi kurashish; 3) tomirlar va yurak yetishmovchiligini bartaraf etish; 4) yurak toj tomirlarini kengaytiradigan vositalar va antikoagulantlar buyurishni mo‘ljallab, bir necha yo‘nalishlarda davo tadbirlari ko‘riladi. Parvarishi. Miokard infarktiga uchragan bemorlar intensiv kuzatuv palatasida funksional krovatda yotqiziladi. Bemor krovatini shunday qo‘yish kerakki, unga har tomondan kelish mumkin bo‘lsin. Bemorlar birinchi kunlarda harakat qilmasligi lozim bo‘lgani uchun ovqat berib turishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish zarur. Ovqat idishi uchun krovat oldi stolchasi qo‘yiladi. Hamshira uni qoshiq bilan ovqatlantiradi. Bemorlarga maxsus suvdonlardan suv ichiriladi. Bemorni to‘g‘ri gigiyenik parvarish qilib borish katta ahamiyatga ega. Dastlabki kunlarda bemorlarning milklari va tilini kaliy permanganat yoki borat kislota eritmasiga ho‘llangan doka bilan artib turish zarur. Choyshabda buklanib qolgan joylar yoki to‘kilgan ushoqlar bo‘lmasligiga qarab borish kerak, chunki bular yotoq yaralar paydo bo‘lishiga olib keladi. Bemorlar o‘rnidan turmay yotishi kerak bo‘lganligidan fiziologik hojatlarini chiqarish vaqtida unga tuvak tutiladi, tuvak tagiga esa klyeonka yozib qo‘yiladi. Bemor ichi kelganidan keyin 32–34°C temperaturadagi suv bilan tagi yuvib qo‘yiladi, tuvagi esa darrov palatadan olib chiqib ketiladi. Tagiga ishlatish oldidan biroz miqdordagi suv yoki dezinfeksiyalovchi eritma bilan yuvib tozalanadi. Miokard infarktiga uchrab, o‘rnidan turmay yotadigan bemorlarning badanini iliq suvga ho‘llangan sochiq bilan hech bo‘lmasa kunora artib turish kerak. Bemor sovuq qotib qolmasligi uchun tanasining qismlarini navbat bilan galma-gal artib chiqiladi. Badan terisiga yaxshi qarab turiladigan bo‘lsa, teri tirnalmaydi, bichilmaydi, yotoq yaralar hosil bo‘lmaydi. Intensiv kuzatuv palatasidagi hamshiraning ishi yuqori malakali, chaqqon va ildam, sabr- toqatli bo‘lishni talab etadi. Monitorda o‘zgarishlar paydo bo‘lgani topilgan zahoti darhol shifokor chaqirish lozim, signal berilganda esa navbatchi brigadaning hammasi yig‘iladi. Bemorni dastlabki 2 sutka davomida ana shunday sinchiklab kuzatib borish, ayniqsa muhim, chunki asoratlar shu davrda hammadan ko‘proq bo‘ladi. Miokard infarktiga uchragan bemorlarga 2–4 haftadan keyingina o‘rnidan turishga ruxsat beriladi, shuning uchun o‘rinboshning ahvolihi qarab turish tibbiyot hamshirasi vazifalari jumlasiga kiradi. Miokard infarktiga uchragan bemorlarda reabilitatsion davo, ya’ni salomatlik va mehnat qobiliyatini mumkin qadar tiklash, asliga keltirishni ko‘zda tutilgan. Buning uchun bemorlarga dozalangan jismoniy nagruzkalar, gimnastika bilan shug‘ullanish, toza havoda sayr qilib yurish buyuriladi. Ayniqsa, sanatoriy-kurortlarda davolanish juda muhimdir. Bemorlar yashab turgan joylaridagi poliklinikalarda dispanser ro‘yxatida turadi va shifokor nazorati ostida bo‘ladi. 2.3.2. Gipertoniya kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Gipertoniya (xafaqon) kasalligi yurak qon-tomir tizimining kasalligi bo‘lib, ichki organlarning ma’lum bo‘lgan biror kasalligiga bog‘liq bo‘lmasdan turib arterial bosimning ko‘tarilib ketishi bilan xarakterlanadi, buyrak usti bezlari, gipofiz, buyrak va siydik yo‘llari kasalliklarida, aorta aterosklerozida, aortal klapanlar yetishmovchiligida, odam semirib ketgan va boshqa mahallarda ham arterial bosim ko‘tariladi. Biroq, bu hollarda arterial gipertoniya ikkilamchi xarakterga ega bo‘ladi. Arterial gipertenziyaning arterial bosim darajasi bo‘yicha klassifikatsiyasi: • Normal arterial bosim – 140 – 90 dan past. • Oraliq zona arterial bosimi – 140–159/90–94. • Arterial gipertenziya – 160/95 mm sim.ust. etiologiyasi. Arterial bosimning ko‘tarilishiga bir qancha omillar, birinchi galda asabiy, gemodinamik, gumoral va genetik omillar sabab bo‘ladi. Asabiy omil gipertoniya kasalligining kelib chiqishidagi asosiy sabablarning biridir. Asablarga zo‘r kelishi va ko‘p hayajonlanish natijasida arterial bosimning ko‘tarilishi yurakdan ko‘p qon otilib chiqishiga olib keladi. Bu esa sistolik bosimning ko‘tarilishiga olib keladi. Gipertoniya paydo bo‘lishiga olib boradigan gumoral omillar buyraklarda ishlanib chiqadi. Buyraklarda ishemiya bo‘lib turgan paytda uzoq davom etadigan gipertoniya paydo bo‘ladi. Buyraklarda qon aylanishi buzilganda tomirlarni toraytiruvchi renin hosil bo‘ladi. Gipertoniya kasalligining paydo bo‘lishida ovqat omillari ham ahamiyatga ega. Osh tuzini, hayvon yog‘larini ko‘p iste’mol qiladigan odamlarda arterial bosim birmuncha yuqori raqamlarda bo‘ladi. Irsiy moyillik ham kasallikning avj olishiga sabab bo‘ladi. Bu moddalar almashinuvining bir tipda bo‘lishiga bog‘liq, shu narsa arterial bosimni idora etib turadigan moddalar ishlanib chiqishida o‘xshash o‘zgarishlar ro‘y berishiga olib keladi. Klinikasi va kechishi. Gipertoniya kasalligining kechishi uchta bos qichga bo‘linadi: Birinchi bosqich – gipertoniya kasalligining boshlang‘ich davri bo‘lib, bunda arterial bosim vaqti-vaqti bilan ko‘tarilib turadi, arterial bosim raqamlari esa normal raqamlardan uncha yuqori bo‘lmaydi. (160–180/95–105 mm sim.ust.) Bemorlar bosh og‘riq, bosh aylanishi, uyqu buzilishiga noliydi. Arterial bosimning ko‘tarilishi charchash yoki hayajonlanish bilan bog‘liq bo‘ladi. Ikkinchi bosqich – arterial bosimning turg‘un ko‘tarilishi bilan xarakterlanadi (190– 200/105–110 mm sim.ust.), dori vositalarisiz arterial bosim kamaymaydi. Gipertonik kriz holatlari kuzatiladi. Bemorlar doimiy bosh og‘rig‘iga, ayniqsa ensa sohasida, bosh ayla nishiga, tajanglik, salga charchab qolishga, yurak sohasida og‘riqqa, ko‘z oldida jimillashlarga shikoyat qiladi. Yurak chegaralarining chapga kengayishi, yurak uchi zarbining kuchayishi, auskultatsiyada aortada II ton aksenti aniqlanadi. Puls zo‘riqqan. EKG da yurak chap qorinchasi gipertrofiyasi va miokard oziqlanishining yetishmasligi. Uchinchi bosqich – sklerotik bosqich. Bu davrda buyrak va boshqa organlar qon tomirlarida, aorta, toj va miya arteriyalarida tiklan maydigan o‘zgarishlar yuzaga keladi. Arterial bosim turg‘un ko‘tarilgan (200/110mm sim.ust.dan yuqori). Ko‘pincha asoratlari yuzaga keladi. Bosh miya tomirlarining zararlanishi miyada qon aylanishining yetishmovchiligiga olib keladi (hushdan ketish, nafas olish, gapirish, yutinishning buzilishi, tromboishemik insult ). Buyrakda nefroskleroz va buyrak yetishmovchiligi yuzaga keladi. Yurakda toj tomirlarda ateros kleroz rivojlana borib, miokard infarktiga olib keladi. Gipertoniya kasalligi bor bemorlarda gipertoniya krizlari bo‘lib turadi, ya’ni kasallik juda shiddat bilan birdan qo‘zib, og‘ir o‘tadigan davrlari bo‘lib turadi. Bunday paytda qattiq bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi paydo bo‘ladi, quloqlar shang‘illab turadi, ko‘ngil aynishi va qayt qilish kuzatiladi. Ko‘z xira tortib qoladi, ko‘z oldida to‘r yoki tuman paydo bo‘ladi, og‘ir hollarda esa ko‘z mutlaqo ko‘rmay qoladi. Arterial bosim dastlabkisiga qaraganda 60–80 ga ko‘tariladi. Gipertoniya krizli insult, miokard infarkti bilan tugashi mumkin. Gipertoniya kasalligining o‘tishi asta-sekin zo‘rayib borishi bilan xarakterlanadi. Gipertoniya kasalligi qanday o‘tishiga qarab ikki formaga bo‘linadi: • Asta-sekin zo‘rayib boradigan. • Tez zo‘rayib boradigan (xavfli). Simptomatika to‘g‘risida yuqoridagi bemor shikoyatlari xavfsiz formaga taalluqlidir. Xavfli formasi tez va og‘ir o‘tishi bilan ajralib turadi. Bu formasida kasallik muddati 2–3 yil, ba’zan bir necha oy bilan o‘lchanadi, holbuki, gipertoniya kasalligining xavfsiz formasi necha o‘n yillar davom etadi. Davolash. Parvarish. Gipertoniya kasalligining 1-bosqichida asosan medikamentoz bo‘lmagan davolanish qo‘llaniladi, ya’ni mehnat va dam olish uchun yaxshi sharoit yaratish, davolash gimnastikasi, parhez va boshqalar. Faqat effekt bo‘lmagan holda dori vositalari buyuriladi. 2–3-bosqichlarda davolanishda dori vositalari muhim rol o‘ynaydi. Gipertoniya kasalligini davolashda quyidagi dori vositalari qo‘llaniladi: diuretiklar, betta- adrenoblokatorlar, alfa-blokatorlar, kalsiy antogonistlari, angiotenzinga aylantiruvchi ferment ingibitori, angiotenzinga aylantiruvchi ferment ingibitori reseptorlarining blokatori. Gipertoniya kasalligining I-bosqichida asablarga zo‘r keladigan ish, shuningdek tungi mahallarda ishlash kasallarga to‘g‘ri kelmaydi. Organizmni chiniqtirish, ertalab gimnastika qilib turishni tavsiya etish zarur. Chekish va spirtli ichimliklar ichish taqiqlanadi. Parhezning katta ahamiyati bor. Tomirlar tonusi va nerv tizimi kuchayishiga sabab bo‘ladigan ovqat, jumladan sergo‘sht, yog‘li sho‘rvalar, qovurilgan go‘sht, o‘tkir taomlar, achchiq kofe istisno qilinishi kerak. Ovqat ratsionidagi osh tuzi miqdorini cheklab qo‘yish o‘rinlidir, bu arterial bosim pasayishiga yordam beradi. Bemorlarga ovqat kaloriyasini kamaytirish tavsiya etiladi. Bemorlarga I bosqichda sedativ (tinchlantiruvchi) va uyqu yomon bo‘lganda uxlatuvchi dori vositalari buyuriladi. Gipertoniya kasalligining II–III bosqichida bemorlarni davolashda dori vositalari muhim o‘rin tutadi. Bemorga arterial bosimning turg‘un va uzoq vaqtga kamayib turishi, uning ahvolini va qon-tomir asoratlarini oldini olishi mumkinligini tushuntirish lozim. Bemorga arterial bosimni uy sharoitida o‘lchashni o‘rgatish davolanishni kuzatishda muhim rol o‘ynaydi. Parhezga rioya qilgan holda ovqatlanish lozim. Gipertonik kriz vaqtida, eng avvalo, bemorga jismoniy va ruhiy tinchlikni ta’minlash kerak (o‘rniga yotqizib, tinch qo‘yish). Xonada ravshan yorug‘lik bo‘lmasligi kerak. Bemor oyoqlariga xantal yoki isitgichlar qo‘yiladi, boshiga esa sovuq suvga ho‘llangan sochiq qo‘yib turiladi. Nitroglitserin tabletkasi til ostiga beriladi (nitroglitserin periferik tomirlarni kengaytiradi, arterial bosimni kamaytiradi, yurak sohasidagi og‘riqni qoldiradi). Yoqa sohasiga ham xantal qo‘yish mumkin. Valeriana damlamasi 30 tomchi ichishga beriladi. Sifokor chaqiriladi. Mushak orasiga 20 ml gacha 25% li magniy sulfat eritmasi yoki venaga 1 ml 1% li dibazol eritmasi yuboriladi. Gipertonik krizda ko‘pincha chakka suyaklarining so‘rg‘ichsimon oziqlariga zuluklar solinadi. Bitta zuluk 10 ml qon so‘radi, zuluk ko‘chib tushgandan so‘ng taxminan 30 ml qon oqadi (u qon o‘zanidan qonni chiqaribgina qolmay, balki qonga maxsus modda – qon ivish jarayonini pasaytiradigan girudin ajratadi). 5–6 ta zuluk solish maqsadga muvofiq. Zuluklar og‘riqni kamaytiradigan, chalg‘ituvchi ta’sirga ega bo‘lib, bosh og‘riganda yaxshi yordam beradi. Hamshira zuluk solish qoidalarini bilishi kerak. Zuluklar dorixonalarda suvli bankada saqlanadi. Zuluk solishdan oldin u qo‘yiladigan joyni iliq suv bilan sovunlab yuviladi. Og‘iz tomoni bilan teriga qo‘yilgan zuluk qonni so‘ra boshlaydi va so‘rib bo‘lgandan so‘ng o‘zi ko‘chib tushib, o‘rniga qonab turadigan kichik jarohat qoladi. Jarohatga steril bog‘lam qo‘yish zarur. Gipertonik kriz og‘ir kechganda pentamin 0,5–1,0 ml 5% li eritmasi muskul orasiga yoki 20 ml izotonik eritma bilan venaga (juda sekinlik bilan 7–10 minut davomida ) yoki benzogeksoniyning 1 ml 2,5% li eritmasidan muskul orasiga buyuriladi. Arterial bosim teztez o‘lchab turiladi, chunki bosim birdaniga tushib ketishi mumkin. Shuning uchun bu dori vositalaridan keyin bemorlar 2 soat davomida yotadilar va har 15–20 minutda arterial bosim o‘lchanadi. Profilaktikasi. Bemorlar dispanser kuzatuvi ostida turishi kerak. Korxonalardagi profilaktoriy-sanatoriylar bu kasallikning profilaktikasida kattagina yordam beradi. Bu yerda bemorlar yaxshi dam oladi, uxlaydi, parhez ovqatlar bilan ta’minlanadi, fizioterapevtik muolajalar o‘tkaziladi. Gipertoniya kasalligini birlamchi va ikkilamchi profilaktikasi ajratiladi. Birlamchi profilaktikada gipertoniya kasalligini keltirib chiqaruvchi faktorlarga ta’sir qilinadi: osh tuzi miqdorini 59 kamaytirish, kaliy, kalsiyga boy bo‘lgan ovqatlarni qabul qilish. Semizlikda tana vaznini kamaytirish. Kamharakatlilikni oldini olish. Zararli odatlarni yo‘qotish. Ruhiy emotsional zo‘riqishlar ta’sirini kamaytirish. Buyrak, qon-tomir, ichki sekretsiya bezlari kasalliklarini davolash. Jismoniy zo‘riqishlar, bioritmning buzilishini oldini olish. Ikkilamchi profilaktika gipotenziv dori vositalarini individual dozada qabul qilish va ular yordamida arterial bosimni normada yoki normaga yaqin darajada ushlab turish. 4. Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Ovqat hazm qilish a’zolarining tuzilishi va vazifalari. Ovqat hazm qilish a’zolariga og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, qizilo‘ngach, me’da, ingichka ichak, jigar, o‘t pufagi, me’da osti bezi va yo‘g‘on ichak kiradi. Ovqat hazm qilish – bu murakkab jarayon bo‘lib, ovqat mexanik va kimyoviy ishlov berilib, oziq mahsulotlarining so‘rilishi, hazm bo‘lmagan ovqat mahsulotlarini chiqarib yuborish bilan xarakterlanadi. Ovqat og‘iz bo‘shlig‘ida maydalanib, halqum orqali qizilo‘ngachga tushadi. Qizilo‘ngach uzunligi 25 sm ga yetadi. Qizilo‘ngach ichki tomondan shilliq parda, tashqi tomondan seroz parda bilan o‘ralgan muskul naydan iborat. Qizilo‘ngach devorida to‘rtta fiziologik to‘rtlik bo‘lib, unda dag‘al ovqatlar ushlanib qoladi (bo‘yin, ko‘krak, diafragma, kardiyada). Ovqat qizilo‘ngachdan me’daga tushadi. Me’da qorin bo‘shlig‘ida joylashgan. Me’da yuqoridan va chapdan diafragmaga taqalib turadi. U kardial qism (kardia), me’da gumbazi (tubi), tanasi, pilorik bo‘limdan tashkil topgan. Me’da devori 4 qavatdan: shilliq, shilliq osti, muskul va tashqi seroz qavatdan iborat. Me’daning asosiy funksiyalari sekretor va motor funksiyalaridir. Me’daning shilliq pardasida hazm shirasini ishlab chiqaruvchi millionga yaqin bezlar joylashgan. Me’da shirasi tarkibida pepsin, xlorid kislota va shilimshiq bo‘ladi. Bir kecha-kunduzda bir yoki ikki litr miqdorida me’da shirasi ishlab chiqariladi. Me’da bezlari faoliyatiga nerv impulslari ta’sir qiladi. Asabiy zo‘riqishlar shira ishlab chiqarishni kuchaytiradi. Ovqat me’dada bir necha soat saqlanadi. Me’daning motor funksiyasi muskullarning qisqarishi bilan bajariladi Maydalangan ovqat bo‘lak-bo‘lak bo‘lib o‘n ikki barmoq ichakka o‘tkaziladi. O‘n ikki barmoq ichakka me’da osti bezidan pankreatin va o‘t pufagidan o‘t suyuqligi kelib tushadi. Me’da osti bezi ishlab chiqargan pankreatin moddasi ovqatni uglevodli qismini, o‘t suyuqligi esa yog‘larning parchalanishiga olib keladi. Ingichka ichakda vorsinkalar (so‘rg‘ichlar) joylashgan bo‘lib, parchalangan ovqat mahsulotlarining qonga so‘rilishini ta’minlaydi. Ingichka ichakda aminokislotalar bilan monosaxaridlar to‘g‘ridan to‘g‘ri qonga so‘riladi, yog‘ kislotalari qopqa vena orqali jigarga, neytral yog‘lar esa limfa yo‘llariga tushadi. Ingichka ichakda vitaminlar ham so‘riladi, ovqatning qonga so‘rilmagan qismi yo‘g‘on ichakka o‘tadi va ichak tayoqchalari yordamida yog‘ kletchatkalariga parchalanib so‘riladi. Qolgan ortiqcha moddalar najas bo‘lib tashqariga chiqib ketadi. Klinik holat va simptomlar . so‘rab-surishtirish. Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari bilan og‘rigan bemorlar qorin og‘rig‘i, ishtaha buzilgani, kekirish, zarda qaynashi, ko‘ngil aynishi, qayt qilish, og‘izda yoqimsiz ta’m, qorin dam bo‘lish (meteorizm), ich ketishi, ich qotishi (qabziyat) bo‘lishiga shikoyat qiladi. To‘sh ostidagi og‘riqlar me’da kasalliklarining ko‘p uchraydigan belgilaridan biridir. Og‘riq muskullar spazmi yoki qo‘zg‘alishi, me’da to‘qimalarining yallig‘lanishi natijasida kelib chiqadi. Og‘riqni intensivligi, joylashishi va uning ovqat qabul qilish bilan bog‘liqligi bo‘yicha farq qilish lozim. Intensiv bo‘lmagan , biroq doimiy og‘riq surunkali gastrit uchun xosdir. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligida og‘riq intensivroq, u ovqat yeyish bilan bog‘liq. Og‘riqlar ovqat yeyilgan paytdan qancha vaqt o‘tgandan keyin boshlanishiga qarab 30–40–60 minutdan keyin paydo bo‘ladigan erta og‘riqlarga, 1–1,5–2 soatdan keyin paydo bo‘ladigan kechki og‘riqlarga, ovqat yeyilgandan keyin kamayib qoladigan tungi va ochlik og‘riqlariga bo‘linadi. Og‘riqlarning mavsumiy bo‘lishi, ya’ni bahor va kuz kezlari paydo bo‘lishi yara kasalligi uchun tipikdir. Jigar va o‘t qopi kasalliklarida og‘riq o‘ng qovurg‘a ostida, ichak kasalliklarida butun qorin bo‘ylab joylashadi. Ishtaha buzilishi (kuchayishi yoki pasayib qolishi) ko‘p jihatdan me’da sekretsiyasi va kislotaliligi darajasiga bog‘liq. Sekretsiya oshganda ishtaha hatto ochilib ketadi (kislotaliligi oshgan gastrit, me’da suyuqligi sekretsiyasi va kislotaliligi oshishi bilan o‘tadigan me’da va o‘n ikki barmoq ichakning yara kasalligi). Sekretsiya pasayganda ishtaha pasaygan bo‘ladi (anasid, axillik gastritlar). Ishtaha buzilishida (xususan, me’da rakida) bemor ayrim oziq-ovqat mahsulotlaridan yuz o‘giradi (anoreksiya). Og‘izda yoqimsiz ta’m me’da shilliq pardasi zararlanganda, og‘izda achchiq maza jigar va o‘t qopi zararlanganda, metall ta’mi esa ovqatdan zaharlanishning ayrim turlarida bo‘ladi. Kekirish – me’da yoki qizilo‘ngachda to‘planib qolgan havoning to‘satdan, ba’zan qattiq ovoz bilan og‘izdan chiqishidir. Kekirish me’da muskulaturasining qisqarishi va kardiyada yetishmovchilik borligiga bog‘liq bo‘ladi. Odam yegan ovqati yoki havo bilan kekirishi mumkin. Havo bilan kekirish, odatda atmosfera havosi yutib turilishi oqibatidir (aerofagiya). Odam nordon (me’da shirasi sekretsiyasi kuchayganda) va achchiq kekirishi mumkin (me’daga o‘n ikki barmoq ichakdan o‘t suyuqligi tushib qolganda). Kekirganda og‘izdan palag‘da tuxum (vodorod sulfid) hidi kelishi axiliya bilan birga me’daning evakuator funksiyasining buzilishida kuzatiladi. Zarda qaynashi deb, to‘sh usti yuqori qismida, xanjarsimon o‘siq ostida va to‘sh orqasida (bu qizilo‘ngachning pastki kesigiga mos keladi) kuchli achishish sezgisi paydo bo‘lishiga aytiladi. Zarda qaynashi qizilo‘ngach, me’da va o‘n ikki barmoq ichak disfunksiyasiga hamda motor funksiyasining buzilishiga, me’dadagi suyuqlikning qizilo‘ngachga otilib chiqishiga bog‘liqdir. Zarda qaynashi ko‘pincha me’da shirasi gipersekretsiyasida qayd qilinadi, lekin sekretsiya normal bo‘lganida va hatto pasayganda ham bo‘lishi mumkin. Sog‘lom odamlarda odatda, ma’lum ovqatlarga sezuvchanlik kuchayib ketishi natijasida zarda qaynaydi. Ko‘ngil aynishi adashgan nervning ta’sirlanishiga aloqador reflektor akt bo‘lib, to‘sh osti sohasining juda og‘ir bo‘lib turishi, bosh aylanishi, so‘lak oqishi, badan terisining oqarib ketishi va odamning hushdan ketishi bilan ifodalanadi. Aksariyat kislotalilik pasayishi bilan o‘tadigan me’da kasalliklarida bo‘ladi. Hazm a’zolari kasalliklarida bo‘ladigan ko‘ngil aynishi ovqatdan keyin, ayniqsa yog‘li ovqatdan keyin paydo bo‘ladi. Ba’zan ko‘ngil aynishidan keyin odam qusadi. Qusish (qayt qilish) hazm organlari kasalliklarini diagnostika qilishda katta ahamiyatga ega. Qusish qayt qilish markazining qo‘zg‘alishiga aloqador murakkab reflektor akt bo‘lib, bu akt vaqtida me’daning ichidagisi g‘ayriixtiyoriy suratda tashqariga otilib chiqadi. Bemorni so‘rab-surishtirganda uning qaysi mahallarda qusishini, qusuq massalarining miqdori va xarakterini, qusishni ovqat yeyishga bog‘liqbog‘liqmasligini, qusish vaqtida og‘riq bo‘lish- bo‘lmasligini aniqlab olish zarur. Ertalab shilimshiq aralash qusish gastritlarda, «kofe» quyqasi aralash qusish me’dadan qon ketishida, o‘t suyuqligi aralash qusish o‘t yo‘llari kasalliklarida kuzatiladi, ovqatdan 6–8 soat keyin qusish pilorus torayib qolgan mahallarda kuzatiladi (pilorostenoz). Ich surishi (ich ketish) axlat konsistensiyasining buzilishi bilan ichaklar bo‘shashishidir. Ich ketish mexanizmi murakkab bo‘lib, ichaklar peristaltikasining kuchayishi, suv, oziq moddalar hazm bo‘lishi va ichaklarda so‘rilish jarayoni buzilganda yuzaga keladi. Chunki ichak devorlari yallig‘lanishi, yallig‘langan sekretlarning shilliq qavatda ko‘p ajralib chiqishi hamda nerv oxirlari qo‘zg‘alishi oqibatida ichaklar peristaltikasi kuchayadi. Ich qotishi (qabziyat) ichakda axlatning uzoq turib qolishidir (48 soatdan ortiq). Qabziyat organik va funksional xillarga bo‘linadi. Organik qabziyat mexanik to‘siqlar (o‘smalar, chandiqlar, bitib qolgan joylar) borligi tufayli paydo bo‘ladi. Funksional qabziyat nevrogen, endokrin o‘zgarishlarga, intoksikatsiya, oson singadigan ovqat iste’mol qilinishiga bog‘liqdir. Meteorizmda (qorin dam bo‘lganda) qorin shishganday bo‘lib, gaz chiqishi kuchayadi. Sababi, ichaklarda gaz hosil bo‘lishining kuchayganligidir, bunday holat ovqat bilan o‘simlik kletchatkalari qabul qilinganligi oqibatida, kletchatkalar ichakda oson bijg‘ishi natijasida kelib chiqadi va shuningdek, sut ichilganda ham aniqlanadi, ichak devori tonusi pasayganda, ichaklar motorikasi pasayganda ham seziladi. Qon ketish i me’da va ichakka aloqador bo‘lishi mumkin. Me’dadan qon ketishi qon qusish yoki ichning qora moyga o‘xshab qop-qora bo‘lib tushishi bilan namoyon bo‘ladi. so‘rab-surishtirish. Bemor shikoyatlari bilan bir qatorda, kasallik tarixi ham aniqlanadi. Bemordan qachondan beri kasallik boshlanganligi, qanday dori-darmonlar iste’mol qilganligi so‘rabsurishtiriladi. Kasallik ning hayot anamnezini aniqlashda bemorning oilaviy sharoiti, ovqatlanish rejimi va uning tarkibi, kasb-kori, zararli odatlari so‘raladi. Bemorlarni ko‘zdan kechirish. Bemorni ko‘zdan kechirish bemorning umumiy ahvoliga e’tibor berishdan boshlanadi. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi, me’da rakida bemor ozib ketayotgani, qon ketishi, rangi oqarganligi aniqlanadi. Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklarida tilni tekshirish muhim ahamiyatga ega. Kislotalari kamayib ketganda til so‘rg‘ichlari yo‘qolib ketgan, yuzasi silliq bo‘ladi (loklangan til). Tilda oq yoki jigarrang karash bo‘lishi ko‘pincha me’da va ichak kasalliklarida uchraydi. Jigar kasalliklarida til malina rangida bo‘ladi. Qorin ko‘zdan kechirilganda shakli va katta- kichikligi aniqlanadi. Qorin o‘rta qismidagi venalarning kengayib ketishi portal gipertenziya borligidan darak beradi. Palpatsiya. Qorinni paypaslab ko‘rish chamalovchi yuza va chuqur Obrasov-Strajesko usuli bo‘yicha qo‘lni sirg‘antirib qilinadigan xillarga bo‘linadi. Yuza palpatsiya qorin devorining ma’lum bir joyi bezillab turganturmaganligi, muskullar nechog‘li tarang tortganligi, churra chiqib turadigan joylar bor-yo‘qligini aniqlashga imkon beradi. Qorinni palpatsiya qilish mahalida bemorning o‘ng tomonida turish kerak, qorin pressi muskullari qisqarmasligi uchun qo‘llar iliq bo‘lishi kerak. Bemor chalqancha yotadi, palpatsiya chap yonbosh sohasidan boshlanadi, keyin simmetrik ravishda o‘ng yonbosh sohasi palpatsiya qilib chiqiladi. Sirg‘anadigan chuqur palpatsiya qilinganda bukilgan barmoqlar palpatsiya qilinadigan a’zoga parallel qo‘yiladi. O‘ng qo‘l barmoqlari nafas olish vaqtida qorin bo‘shlig‘iga asta-sekin botirib boriladi. Har bir ichak bo‘limini palpatsiya qilishning o‘z xususiyatlari bor. Sigmasimon ichak o‘ng qo‘lning bukilgan barmoqlari bilan palpatsiya qilinadi. Bemor nafas chiqarib, qorin pressi muskullari bo‘shashib turgan mahalda barmoqlarni sigmasimon ichakka parallel qo‘yib, asta-sekin qorin bo‘shlig‘iga botiriladi va orqa devorigacha yetib boriladi. So‘ngra qo‘lni teri bilan birgalikda pupart bog‘lama tomonga sirg‘antirilib, ichak yuzi ustidan o‘tkaziladi. Xavfli o‘smalar yoki qattiq axlat massalari bor mahalda ichak yuzining notekis, g‘adir-budir bo‘lib turgani topiladi, qattiq axlat massalari bo‘lsa, bular huqnadan keyin yo‘qolib ketadi. Ko‘richak sigmasimon ichakni tekshirib bo‘lgandan keyin palpatsiya qilinadi. Yallig‘lanish bo‘lganda og‘riq va quldirash seziladi. Ko‘ndalang chambar ichak me’daning pastki chegarasini aniqlab olgandan keyin palpatsiya qilinadi. O‘ng qo‘l barmoqlari shu chegaradan 2–3 sm pastga va qorinni o‘rta chizig‘idan taxminan 4sm o‘ngga qo‘yiladi. Shundan keyin qorin bo‘shlig‘iga barmoqlarni bosib borib, yuqoridan pastga tomon sirg‘anuvchi harakatlar qilinadi. Ichakning ko‘ndalang kesimi 5–6 sm ni tashkil etadi. Chambar ichakning yuqori ko‘tariladigan va past tushib boradigan qismlari V.X. Vasilenko usuli bo‘yicha palpatsiya qilinadi. Buning uchun chap qo‘l belga qo‘yiladi, o‘ng qo‘l bilan esa sirg‘anadigan chuqur palpatsiya qilinadi. Ichakdan ko‘ra me’dani palpatsiya qilish qiyinroq. Me’daning katta egriligini paypaslab ko‘rish uchun chap qo‘l panjasi ko‘krak qafasiga qo‘yiladi, o‘ng qo‘lning yarim bukilgan barmoqlari bilan esa to‘sh osti sohasiga kalta-kalta zarblar berib, pastga tushib boriladi. Ayni vaqtda chayqalish shovqini paydo bo‘lib, me’da chegarasidan o‘tgandan keyin u yo‘qolib ketadi. Palpatsiya o‘t pufagi va jigar holatini aniqlashga yordam beradi. Perkussiya. Tekshirishning bu usuli yordamida hazm a’zolari chegarasi tekshiriladi. Bu usulda jigar , taloq, me’da pastki chegaralari, qorin bo‘shlig‘ida to‘plangan suyuqlik va gaz, yuza joylashgan o‘smalar bor-yo‘qligi aniqlanadi. Me’da va ichak timpanik perkutor tovush beradi. auskultatsiya. Bu usul hazm a’zolari kasalliklarida qisman, ya’ni me’da chegarasini aniqlashda, ichak peristaltikasini eshitishda qo‘llaniladi. Stenozlar va bitishmalar bor mahalda peristaltika kuchayadi. O‘tkir peritonit paytida qorin bo‘shlig‘i ustida tovush hodisalari mutlaqo bo‘lmaydi. laboratoriya tekshiruvlari . Qonning umumiy tahlili, qonni bioki myoviy tahlili, axlatni bakteriologik tekshirish va axlatni gelmint tuxumlariga tekshirishlar o‘tkaziladi. Axlatni yashirin qon ketishiga tekshirishda bemorga tekshiruvdan oldin go‘sht mahsulotlarini qabul qilmasligini, tarkibida temir, vismut bo‘lgan dori vositalarini qabul qilmasligini tushuntirish kerak. Me’da shirasini tekshirishda fraksion yo‘l bilan olingan shiraning har bir porsiyasi alohida idishlarda laboratoriyaga jo‘natiladi va tekshiriladi. asbob-uskunalar yordamida tekshirish. Asboblar bilan tekshirish usullariga har xil apparatlardan foydalanib tekshirishlar kiradi. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak rentgenoskopiyasi. Rentgenokon trast modda sifatida bariy sulfat emulsiyasi qo‘llaniladi. Bemorni tekshiruvga hamshira tayyorlaydi. Bemor tekshiruvdan bir kun oldin (soat 20 dan keyin) ovqatlanmasligi va suyuqlik ichmasligi kerak. Bemor ovqatidan gaz hosil qiluvchi mahsulotlarni tekshiruvdan 3 kun oldin istisno qilish kerak. Kechqurun va ertalab, tekshiruvdan 2 soat oldin tozalovchi huqna o‘tkaziladi. Rentgenoskopiya yordamida me’da va ichaklardagi yallig‘lanishni, anomaliyalarini, yara, rak, poliplarni, shuningdek chandiqli o‘zgarishlarni aniqlash mumkln. ezofagogastroduodenoskopiya. Endoskop yordamida a’zolarning ichki yuzasini ko‘zdan kechirish bilan tekshirish. Endoskopning biopsiya qiluvchi moslamasi bilan tekshirilayotgan a’zodan kichik bir bo‘lak kesib olinib, gistologik tekshiruvga jo‘natiladi. Bemor tekshiruvdan bir kun oldin kechqurun soat 18.00 dan keyin ovqatlanmasligi kerak. Tekshiruv ertalab nahorda o‘tkaziladi. Bu usul qizilo‘ngach, me’da va o‘n ikki barmoq ichak shilliq qavatida yaralar, o‘smalar, kengaygan venalar, chandiqlar, qonab turgan joyni aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Rektoromonoskopiya. Bu usul yordamida diagnostika va davo maqsadida to‘g‘ri ichak shilliq pardasi ko‘zdan kechiriladi (shilliq pardaga dori surtish, yot jismlarni, poliplarni olib tashlash, qon ketishini to‘xtatish maqsadida). Me’da shirasini olish. Bunda ingichka zonddan foydalaniladi. Zond tashqi diametri 5 mm va ichki diametri 3 mm atrofidagi elastik rezina naydir. Zondning ko‘r uchida yon teshiklari bor. Bemor zondni yutishda doimo yutish harakatlarini qilib borishi kerak. Me’dadan avval nahorga bo‘ladigan shira chiqarib olinadi. Keyin suyuq holda sinama nonushtalar beriladi (300 ml kofein eritmasi, 7% li karam qaynatmasi) yoki parenteral yo‘l bilan sekretsiya stimu latori (gistamin, insulin) yuboriladi. Keyin har 15 minutda me’da shirasi olinadi. Har bir porsiya alohida idishga yig‘iladi va shira miqdori qayd qilib qo‘yiladi. Porsiyalarning hammasi laboratoriyaga tekshiruvga jo‘natiladi. Davolash. Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklarida parhez muhim rol o‘ynaydi. Bemorlarni davolashda har bir bemor uchun individual davo tadbirlari belgilanadi. Davoni mehnat va turmush rejimini normaga keltirishdan boshlanadi. Jismoniy va ruhiy zo‘riqishdan saqlanish zarur. Bemor ovqatni kichik porsiyalarda, kuniga 5–6 marta qabul qilishi kerak. Bemorlarni davolashda antasidlar, sedativ moddalar, spazmolitiklar, antibiotiklar, o‘t haydovchi preparatlar, ferment preparatlari va vitaminlardan, antigistaminlardan, bakteriostatik dori vositalaridan foydalaniladi. Bemor ahvolini hisobga olgan holda bu dori vositalari birgalikda ham qo‘llaniladi. Fizioterapevtik (diatermiya, elektro va gidrotermiya, balchiq bilan) davolash. Asoratlar yuzaga kelganida jarrohlik yo‘li bilan davolanadi. hamshiralik parvarishi, o‘z-o‘zini parvarish . Hazm a’zolari kasallik larida bemorlar shikoyatlariga asoslangan holda parvarish qilinishi lozim. Qorin og‘rib turgan mahalda bu og‘riqlarning kelib chiqish sabablarini bilmasdan turib, og‘riqni qoldiruvchi preparatlar berish va qoringa issiq narsa qo‘yish mumkin emas, chunki bu diagnostikani qiyinlahshtiradi va bemorga zarar yetkazishi mumkin. Meteorizmda bemorlarning ovqat ratsionidagi uglevodlar miqdori kamaytiriladi, chunki uglevodlar bijg‘ish jarayonlarini kuchaytirib, gaz hosil bo‘lishini ko‘paytiradi. Bir choy qoshiqdan kuniga 3–4 mahal aktivlangan ko‘mir, karbolen, shuningdek, moychechak damlamasi ichib turish buyuriladi. Ichni tozalaydigan huqnalar bunday kasalliklarga ancha yengillik beradi. Gaz o‘tkazuvchi naydan ham foydalaniladi. U uzunligi 50 sm va diametri 1 sm bo‘lgan rezina naydir. Nayning bir uchi dumaloqlangan bo‘lib, yon tomonlarida teshiklari bor. Vazelin surtilgandan keyin uchi to‘g‘ri ichakka 20–30 sm ichkari kiritiladi va 1/2–1 soatdan keyin nay chiqarib olinadi. Ichketar mahalda bemor tuvakdan foydalanishi kerak. Bemor badani, ich kiyimlari va o‘rin-boshini ozoda saqlashi, defekatsiyadan keyin orqa chiqarish yo‘li sohasini 2%li borat kislotasi eritmasi bilan artib turishi kerak. Ichketar ko‘pincha infeksion kasallikning oqibati bo‘lganligi uchun tashxisni aniqlab olguncha joriy dezinfeksiya qilib borish zarur. Ich qotishi (qabziyat) ichakda uzoq axlat turib qolishidir. Qabziyatga qarshi kurashish uchun tegishli ovqat buyuriladi, surgi dorilar va huqnalar qo‘llaniladi. Bemorning necha marta va qanchadan ichi kelishini kuzatib borish zarur. Me’da va o‘n ikki barmoq ichakning yara kasalligida axlatni yashirin qonga tekshiriladi. Agar axlat qoramoyga o‘xshab kelsa, bemor o‘rnidan turmay yotishi kerak, bu haqda darhol shifokorga aytish kerak. Qoringa muzli xaltacha qo‘yish kerak, bemorga ovqat va suyuqlik berilmasligi kerak. Bemor qusayotganda nafas susayib, yurak o‘ynaydi, arterial bosim pasayadi va nerv tizimi qo‘zg‘aladi. Qusib bo‘lgandan keyin bemorga og‘zini chaydiriladi, ikki-uch qultum sovuq suv ichiriladi, o‘rniga yotqizilib, o‘rab qo‘yiladi. Bemor zaif bo‘lsa, qusayotgan vaqtida boshini nafas yo‘llariga qusuq massalari tushmaydigan qilib burib qo‘yiladi. Qusuq massalari laboratoriya tekshiruviga yuboriladi. Hamshira me’dani yuvishni bilishi kerak. Me’dani yuvish shifokor ko‘rsatmasiga binoan bajariladi. Me’dani yuvish zond bilan va zondsiz amalga oshiriladi. Zond bilan yuvishda yo‘g‘on me’da zondlaridan foydalaniladi, temperaturasi 30–35°C bo‘lgan suv bilan yuvindi suv toza bo‘lib tushmaguncha me’dani yuvish davom ettiriladi. Zondsiz yuvishda bemorga 4–5 stakan suv ichiriladi, keyin reflektor yo‘l bilan qustiriladi (halqum orqa yo‘lini ta’sirlash bilan). Diagnostika maqsadida yuvindi suvlar toza idishga yig‘iladi va laboratoriya tekshiruviga jo‘natiladi. Me’dasi yuvilgan bemor 5–10 minutgacha yotishi kerak. Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklarida huqnalar ham o‘tkaziladi. Huqna – orqa chiqarish yo‘li orqali yo‘g‘on ichakka suyuqliklar yuborish. Huqnalar ichakni bo‘shatish, dori vositalari, rentgenologik tekshiruv paytida kontrast moddalar (bariy emulsiyasi) yuborish uchun buyuriladi. Ichni tozalovchi, muloyimlashtiradigan, tomchilab yuboriladigan va oziqli huqnalar tafovut qilinadi. Hamshira huqna o‘tkazish texnikasini bilishi va o‘zi shifokor ko‘rsatmasi bo‘yicha bu muolajani bajara olishi kerak. Huqna uchun toza suv ishlatiladi, ta’sirini kuchaytirish uchun moychechak damlamasi, 2–3 qoshiq glitserin yoki vazelin moyi qo‘shiladi. Bemor kushetka chetiga chap yonboshi bilan yotib, oyoqlarini qorniga taqab oladi. To‘g‘ri ichakka kiritish uchun uchliklar ishlatiladi. Suvni yuborib bo‘lgandan keyin uchlik chiqarib olinadi. Ishlatiladigan suv miqdori huqnalarning turiga qarab aniqlanadi. Hamshira dori vositalarining ta’siri va nojo‘ya ta’sirini, ularni qo‘llanilish usullarini, ta’sir vaqti, bir martalik va maksimal dozalarini bilishi kerak. Bemorga dori vositalarini to‘g‘ri va vaqtida qabul qilishni o‘rgatishi lozim. Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarga o‘z-o‘zini parvarish qilish ko‘nikmalarini o‘rgatish hamshiraning vazifasidir. Bemorga parhez bo‘yicha tavsiyanomani o‘rgatish katta ahamiyatga ega. Bemor ratsioni oqsilga, vitaminga boy, yengil hazm bo‘ladigan, bug‘da va qaynatib pishirilgan ovqatlardan iborat bo‘lishi kerak. Parhez kasallikning bosqichiga qarab belgilanadi. Bemor bir kunda 4–5 marta ovgatlanishi kerak. Bemorlarga har xil stresslardan saqlanishini, stresslar kasallikni qo‘z g‘alishiga olib kelishini tushuntirish lozim. 2.4.1. Gastrit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Gastrit – bu me’da shilliq qavatining yallig‘lanishi. O‘tkir gastrit me’da shilliq qavatining yallig‘lanishi natijasida, me’daning motor va sekretsiya funksiyasining buzilishidir. O‘tkir gastritning quyidagi formalari (patologo-anatomik jihatdan) mavjud: • Oddiy gastrit (kataral) – bunda me’daning faqat shilliq pardasi zararlanadi; • Korroziv gastrit – bunda shilliq pardadan tashqari uning tagidagi qavat ham protsessga qo‘shilib, eroziyalar, gemorragiyalar, nekroz paydo bo‘ladi; • Flegmonal gastrit – bunda me’da hamma qavatlarining yiringli yallig‘lanishi bilan xarakterlanadi. etiologiyasi. O‘tkir gastrit polietiologik kasallik hisoblanadi. Gastritga olib keluvchi barcha sabablardan ovqat omilini birinchi o‘ringa qo‘yish kerak. Dag‘al, hadeganda hazm bo‘lavermaydigan, juda sovuq yoki qaynoq ovqat yeyish va kuchli alkogolli ichimliklar ichish, ziravorlar me’da shilliq pardasini ta’sirlanishiga va o‘tkir gastrit paydo bo‘lishiga olib keladi. Ba’zi dori preparatlarning qo‘shimcha ta’siri (steroid gormonlar, salitsilatlar, yod, butadion va boshqalar) o‘tkir gastrit yuzaga kelishiga sabab bo‘lishi mumkin. Har xil o‘tkir infeksion kasalliklar (qizamiq, gripp, zotiljam), surunkali infeksiya o‘choqlari, allergik kasalliklar, kuyish, qon quyish o‘tkir gastritga olib keladi. Asab-ruhiy jihatdan zo‘riqish ham muhim rol o‘ynaydi. O‘tkir gastrit ovqat toksikoinfeksiyasining asosiy ko‘rinishlaridan biridir. Klinikasi va kechishi. Kasallik keltirib chiqaruvchi sabablar ta’sirida o‘tkir rivojlanadi. Yallig‘lanish protsessi ta’sirot tushganidan 2–3 soat keyin boshlanadi, klinik simptomlari esa 6– 8 soatdan keyin paydo bo‘ladi. Bemorlar tosh ostida yoqimsiz sezgi, og‘riq, og‘izning bemaza bo‘lishi, kekirish vaqtida palag‘da tuxum hidi kelishi, jig‘ildon qaynashi kabi belgilar paydo bo‘ladi. Keyinchalik ko‘ngil aynishi, qayt qilish, ich ketishi, tana haroratining ko‘tarilishi, puls tezlashishi, yurak o‘ynashi kabi belgilar paydo bo‘ladi. Obyektiv ko‘rilganda shilliq pardalarning biroz oqarganligi, tilning ustki qismini quruq, oq karash qoplaganligi aniqlanadi. Palpatsiyada to‘sh osti sohasida og‘riq borligi, qorin devori muskullarining biroz tarangroq bo‘lib qolganligi kuzatiladi. Qon tahlilida leykotsitoz aniqlanadi, EChT kuchaygan bo‘ladi. O‘tkir gastritni aniqlash uchun qusuq massasi, axlat, me’da suyuqligi tahlili o‘tkaziladi. Ko‘pchilik hollarda bemor sog‘ayib ketadi, lekin ba’zan o‘tkir gastrit surunkali gastritga aylanishi mumkin. O‘tkir gastritda shoshilinch yordam ko‘rsatishni har bir hamshira bilishi kerak. Buning uchun me’dani zondsiz va zond bilan yuviladi. Zondsiz usulda qaynatib ilitilgan kuchsiz kaliy permanganatli suv ishlatiladi. Bemorga 1,5–2 litr miqdorda suv ichiriladi va qayt qildiriladi. Bu muolaja 2–3 marta qaytariladi. Zondli yuvishda yo‘g‘on zonddan foydalaniladi va me’da 2–3 marta yuviladi. Keyin tozalovchi huqna qilinib, ochlik buyuriladi. Davolash. Kasalxona yoki uy sharoitida yotoq rejimi asosida olib boriladi. Me’da iliq suv bilan yuvilib, ovqat qoldiqlaridan tozalanadi. 1–2-kunlari ovqat berilmaydi. Keyin parhez asosida ovqatlantiriladi. 1a-parhez stoli taomi buyuriladi. Dori moddalardan 5% li glukoza vena ichiga, 0,9% li natriy xlorid eritmasi venaga yuboriladi. Og‘riqni qoldirish uchun 0,1% li atropin sulfat, 0,2% li platifillin, no-shpa yuboriladi. Profilaktikasi. To‘g‘ri ovqatlanish, ovqatlanish qoidalariga puxta amal qilish: chekish, ichkilikka va boshqa zararli odatlarga qarshi kurashish. Xronik infeksiya o‘choqlarini, hazm organlarining boshqa kasalliklarini o‘z vaqtida davolash, kasb-korga talluqli omillarga qarshi kurashish. hamshiralik parvarishi. Hamshira belgilangan parhez bo‘yicha 5–6 marta ovqatlanishni tashkil qiladi. Bemorlarni ovqatlanish rejimiga rioya qilishini kuzatadi. Bemor bilan parhezni ahamiyati haqida tushuntirish olib borishi lozim. Bemor qarindoshlari bilan ham parhezda belgilangan ovqat mahsulotlarini olib kelishi kerakligi haqida tushuntirish ishlarini olib borishi kerak. Hamshira tomonidan fiziologik ajratishlarni kuzatish ham muhim ahamiyatga ega. Bemorga shifokor ko‘rsatmasiga binoan og‘riq qoldiruvchi, intoksikatsiyani kamaytiruvchi suyuqliklar quyishni bajaradi. Bemor qayt qilganda, ichaklar faoliyati buzilganda yuqorida ko‘rsatilgan muolajalarni bajaradi. Surunkali gastrit ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari orasida eng ko‘p uchraydigan kasallik bo‘lib , me’da shilliq qavatining vaqti-vaqti bilan yallig‘lanib turishidir. etiologiyasi. Surunkali gastrit polietiologik, ya’ni sababi ko‘p kasallikdir. Etiologik omillar ekzogen va endogen sabablarga bo‘linadi. Ekzogen sabablarga o‘tkir va dag‘al ovqatlar yeyish, ichkilikni suiiste’mol qilish, chekish, asabiy zo‘riqish, dori moddalarni uzoq vaqt iste’mol qilish, mikroblar (pilori bakteriyasi) va boshqalar kiradi. Endogen sabablarga: endokrin bezlari kasalliklari (buqoq, qandli diabet, Addison kasalligi, gipotireoz); surunkali yallig‘lanishlar (og‘iz bo‘shlig‘i, halqum va nafas olish a’zolarining yallig‘lanishi, xoletsistit, gepatit, enterokolit va h.k.); allergiya natijasida; modda almashinuvining buzilishi (o‘ta semizlik, podagra, temir yetishmovchiligi); to‘qimani gipoksiyaga olib keluvchi kasalliklar (yurak-tomirlar yetishmovchiligi, jigar va buyrak yetishmovchiligi) kiradi. O‘tkir gastrit o‘z vaqtida davolanmasa, surunkali gastrit rivojlanishi mumkin. Klinikasi va kechishi. Surunkali gastritning yuza, atrofik, gipertrofik va polipoz turlari ajratiladi (endoskopik tekshiruv bo‘yicha). Me’da sekretor funksiyasining buzilishi bo‘yicha gipoasid, giperasid, anasid va normasid turlari ajratiladi. Kasallik asta-sekin rivojlanish xususiyatiga ega. Surunkali gastritning har qanday turi uchun quyidagi sindromlar xarakterlidir: og‘riq, dispepsik. Normal va giperasid gastritda bemorlar to‘sh sohasidagi og‘riqqa, og‘riqlarning ovqat yeyilgandan 2–3 soatdan keyin boshlanishiga, ba’zan tungi og‘riqlar ham paydo bo‘lishiga, zarda qaynashiga, achchiq kekirishga, qayt qilishga shikoyat qiladilar. Kasallik to‘lqinsimon rivojlanadi: qo‘zish davrlari jarayoni so‘nish davrlari bilan almashinib turadi. Gipoasid gastritda to‘sh osti sohasida og‘riq, og‘irlik sezgisi, palag‘da tuxum yoki havo bilan kekirish, ko‘ngil aynishi, og‘izda yoqimsiz ta’m bo‘lishi, nahorga qusish kuzatiladi. Bemor ahvoli unchalik yaxshi bo‘lmaydi, ishtahasi yomonlashadi, mehnat qobiliyati pasayadi. Gastrit monoton (bir xil) kechadi. Kuzatish natijasida bemor ahvolining yomonlashganligi kuzatilmasa- da, ayni vaqtda «tinch» davrlar ham bo‘lmaydi. Obyektiv tekshiruvda tilning oqimtir karash bilan qoplanganligini, tana vaznining kamayganligini ko‘rishimiz mumkin. Palpatsiyada to‘sh osti sohasida og‘riq qayd qilinadi. Endoskopik tekshiruvda me’da shilliq qavatida yallig‘lanish, distrofik o‘zgarishlar aniqlanadi va shilliq pardadan biopsiya olib, morfologik o‘zgarishlarni aniqlash mumkin. Rentgenologik me’da shilliq qavatining burmalarining yo‘g‘onlashishini ko‘rish mumkin. laborator tekshiruvi: qonning umumiy tahlilida anemiya alo- matlarini aniqlash mumkin. Gastritda me’da sekretsiyasini aniqlash uchun me’da shirasi olib tekshiriladi. Davosi. Davo mehnat va turmush tartibini me’yorga keltirish bilan boshlanadi. Har bir bemor uchun shaxsiy davo tadbirlarini shifokor belgilaydi (bemor ahvolining og‘ir-yengilligiga, kasallikning kechishi, uning klinik turlari, me’da sekretsiyasi holatiga binoan). Hammadan oldin kasallikni keltirib chiqargan sababni imkon boricha bartaraf etish zarur. Parhez ovqatlanishning ahamiyati katta. Surunkali gastrit qo‘zigan paytda bemorga dastlabki kunlarda ovqat yeyishga ruxsat etilmaydi. Parhez tayinlashda ko‘pgina omillarni hisobga olish kerak (yosh xusu siyatlari, bemorning odatlari). Surunkali gastritli bemornimg taxminiy taomnomasi organizmning hayot faoliyati uchun kerak barcha ovqatlanish komponentlari (oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, mineral tuzlar) ni o‘z ichiga oladi. Kofe, kakao ichmaslik kerak, chunki bu ichimliklar o‘z tarkibida me’da shilliq pardasiga yomon ta’sir qiladigan moddalar saqlaydi. Qalampir, xantal, sirka ratsiondan chiqariladi. Hazm shirasi sekretsiyasi buzilganida ovqat yaxshi hazm bo‘lmaydi, shuning uchun ko‘p ovqat yeyish bemorning hazm apparatiga yomon ta’sir qiladi. Jismoniy va ruhiy zo‘riqishlardan saqlanish zarur. Bemor ovqatni oz-ozdan, kuniga 5–6 marta ma’lum soatlarda yeyishi lozim. Shifokor ko‘rsatmasiga binoan 1a, 1bparhez stoli tayinlanadi. Me’daning yallig‘langan shilliq pardasiga ta’sir etishda parhezdan tashqari quyidagi dori moddalari ishlatiladi: me’daning sekretor faoliyatini kamaytirish uchun atropine sulfat, vikalin, pentoksil; me’da shirasi ishlab chiqarishni yaxshilash uchun pankreatin, sof me’da shirasi, betasid, asidin-pepsin, xlorid kislota, vitaminlar (B gruppa, C, PP)); ichakda ovqat hazm bo‘lish jarayonini yaxshilash uchun fermentli dori moddalar (panzinorm, mezim), ichak mikroflorasiga ta’sir etuvchi dori moddalar (enteroseptol, meksaform, intestopan). Sanatoriy-kurortda davolanish ham g‘oyat muhim. «Chinobod», «Toshkent mineral suvlari» kabi davolash maskanlarida va boshqa joylarda davolanish mumkin. Mineral suv kasallik qo‘ziganda ambulatoriya va shifoxonada davolash davrida ham qo‘llaniladi. Ularni kuniga 2–3 marta, ovqatdan oldin 1/2 stakandan ilitilgan holda ichiladi. Surunkali gastritda ular hazm bezlari faoliyatini yaxshilaydi, me’daning sekretor va motor faoliyatini me’yorga soladi, me’dada yig‘ilib qolgan shilimshiqning erib ketishiga va haydalishiga yordam beradi. Davolash, odatda, kam minerallangan suvlardan boshlanadi, asta-sekin ko‘proq minerallangan suvlarga o‘tiladi. Sekretsiya ajralishi va me’da suyuqligi kislotaliligi oshgan gastritda, odatda borjom, sekretsiyasi pasaygan gast ritda Yesentuki N 17 tayinlanadi. Fizioterapevtik muolajalar surunkali gastritning qo‘zish davrida keng qo‘llaniladi. Dori elektroforezi, balchiqli applikatsiyalar, ultratovush bilan davolash va boshqalar tayinlanadi. hamshiralik parvarishi. Surunkali gastritda bemorni parvarish qilish hamshiradan shifobaxsh ovqatlar asoslarini bilishni talab etadi. Bemorga ovqatni qat’iy belgilangan soatlarda yeyish haqida tushuntirish, spirtli ichimliklar ichishni, chekishni qat’iyan taqiqlash zarur. Hamshira bemorning me’dasini me’da zondi yordamida yuvishni bajara olishi kerak va uy sharoitida me’dani zondsiz yuvish qoidalarini bemorga tushuntirishi kerak. Bemorga qusayotganda yordam ko‘rsatish va keyingi parvarishni olib borishni hamshira bajara olishi lozim. Yotoq rejimidagi bemorlarning oqliklarini, kiyimlarini o‘z vaqtida almashtirish, tagiga sudno qo‘yish kerak. Har gal defekatsiyadan keyin orqa chiqaruv sohasidagi teri iliq suv bilan yuviladi, so‘ngra doka tampon bilan quritiladi. Profilaktikasi. Surunkali gastrit bilan og‘rigan bemorlar shifokor kuzatuvi ostida davolanishi va profilaktik chora-tadbirlarni amalga oshirib borishi kerak. Surunkali gastritni oldini olish uchun qorin bo‘shlig‘i a’zolarining ham o‘tkir, ham surunkali yallig‘lanish kasalliklari: kolit, xoletsistit, pankreatit, appenditsitga qunt bilan o‘z vaqtida davo qilish zarur. Oziq-ovqat mahsulotlariga yaxshi pazandalik ishlovi berishga, ayniqsa, yirik umumiy ovqatlanish korxonalarida tayyorlash jarayoni ustidan sanitariya nazorati olib borish muhim ahamiyatga ega. Alkogol va chekishni suiiste’mol qilishga qarshi kurashish zarur. Tishlarni o‘z vaqtida davolash va kerak bo‘lsa, sun’iy tish qo‘ydirish me’da kasalliklari, shu jumladan, gastrit profilaktikasi hisoblanadi. 2.4.2. Me’da va o‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi – siklik kechadigan surunkali kasallik bo‘lib, me’da va o‘n ikki barmoq ichakda yara paydo bo‘lishi bilan kechadi. Bu kasallik har xil yoshda, ayniqsa, 30–40 yoshda ko‘p uchraydi. etiologiyasi. Kasallikning kelib chiqish sabablari ko‘p bo‘lganligi uchun bu kasallik polietiologik hisoblanadi. Bu sabablar 2 ta katta: asosiy va yordamchi guruhga bo‘linadi. Asosiy sabablarga doir bir necha nazariyalar mavjud: • Mexanik nazariya: qattiq, dag‘al, achchiq, sho‘r, yomon chaynalgan ovqatning me’da shilliq qavatiga mexanik ta’siri nati jasida yara paydo bo‘ladi. • Nevrogen nazariya: ruhan charchash, o‘tkir va surunkali ruhiy kechinmalar, barotravma, bosh miyaning jarohatlanishi tufayli me’da va o‘n ikki barmoq ichak faoliyatining buzilishi natijasida yara paydo bo‘ladi. • Peptik nazariya: bunga, asosan, me’da shirasida xlorid kislota va pepsin ko‘payadi, shu bilan bir qatorda, me’da shirasidagi shilliqning himoya qilish xususiyati kamayib, o‘z-o‘zini hazm qilish kuzatiladi. • Infeksion nazariya: 1988-yilda aniqlangan spiralsimon bakteriya Helikobakter pilyorining me’dada yara hosil bo‘lishida ishtirok etishi ilmiy tekshiruvlarda isbotlandi. Yordamchi sabablar: odamning tuzilish va irsiy xususiyatlari, me’dada yordamchi shilliq bezlarining ko‘payishi, qon guruhi (I) guruh. Tashqi sharoit ta’siri (namlik, havo bosimi, harorat). Tamaki chekish va ichkilik ichish. Qo‘shimcha kasalliklar (ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari, jigar sirrozi, pankreatit, surunkali gastrit va h.k.). Ba’zi dori vositalarining nojo‘ya ta’siri (salisilatlar, gormonlar). Klinikasi va kechishi. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi rivojlanish mexanizmi bir xil. Kasallik turlari: Klinik-morfologik belgilariga qarab: me’da yara kasalligi va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi. Yaraning joylashishiga qarab: me’daga kirish qismida, chiqish qismida, kichik egrilik sohasida, o‘n ikki barmoq ichak piyozchasida va h.k. Kasallikning kechishiga qarab: qaytalanishi, pasayib qaytalanishi, pasayishi. Kasallikning og‘ir-yengilligiga qarab: yengil kechadigan, surunkali (o‘zgarmaydigan), kuchayib boradigan. Asoratlariga qarab: asoratli, asoratsiz. asoratlari: me’dadan qon ketishi, penetratsiya, me’da perforat- siyasi, o‘smaga aylanish, me’da va o‘n ikki barmoq ichak stenozi. Bemorlarning asosiy shikoyatlari: epigastral sohada og‘riq, jig‘ildon qaynashi, ko‘ngil aynishi, qusish , kekirish, qabziyat. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi klinikasida birmuncha farq bor. Me’da yarasida og‘riq epigastral sohada ovqatlanishdan keyin qisqa muddatda (20–30 daqiqada) paydo bo‘ladi. Ovqatlanishdan 1,5–3 soat o‘tgach paydo bo‘ladigan og‘riqlar on ikki barmoq ichak yara kasalligiga xos bo‘lib, ovqatlanish og‘riqni pasayishiga olib keladi. Og‘riqni paydo bo‘lishi mavsumiy bo‘lib, ko‘proq bahor va kuz oylarida kuzatiladi. Bu oylarda kasallik ko‘proq qaytalanadi. Ba’zi bemorlarda og‘riq bo‘lmaydi. Bu yashirin kechuvchi yara kasalligi bo‘lib, asoratlar bilan ifodalanadi. Yara kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda ishtaha yo‘qolmaydi, ammo bemorlar ovqat yemaslikka harakat qiladilar, chunki ovqat yeyish og‘riqni zo‘raytiradi. Obyektiv tekshiruvda bemorning ozg‘inligi, asabiylashganligi, ko‘p terlashga moyilligi, ifodalangan qizil yoki oq dermografizm aniqlanadi. Til ko‘zdan kechirilganda uni karash qoplaganligi, yorilishlar, eroziyalarni aniqlash mumkin. Palpatsiya qilib ko‘rilganda qorin muskullarining tarang tortilib turganligi, to‘sh osti sohasi va o‘ng qovurg‘a ostida og‘riqlar borligi aniqlanadi. Rentgen nuri bilan tekshirilganda yara kasalligining asosiy simptomi «tokcha» belgisi bemorlarning 3/4 qismida aniqlanadi. Gastrofibroduodenoskopiya yaraning joylashishini, o‘lchamini, holatini aniqlaydi va u yordamida biopsiya qilish mumkin. Laboratoriya tekshiruvlaridan najasni yashirin qonga tekshirish muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda diagnostika maqsadida laparoskopiya – qorin bo‘shlig‘i a’zolarini laparoskop bilan ko‘rish keng qo‘llanilmoqda. Davolash. Davosi konservativ va jarrohlik yo‘li bilan olib boriladi. Konservativ davoda quyidagi prinsiplarga amal qilinadi: davoni barvaqt boshlash; bemorga jismoniy va ruhiy orom berish; tegishli parhez qilish; dori vositalari va fizioterapevtik yo‘l bilan davolash; ichkilik ichish va chekishni taqiqlab qo‘yish; kasallik qo‘zimay turgan vaqtda kun tartibi va parhezga amal qilish. Kasallik xuruji mahalida bemorlar kasalxonada davolanadilar. Parhez ovqatlar buyuriladi. Yara kasalligida oqsil, yog‘, uglevodlar, vitaminlar, mikroelementlar fiziologik me’yorda bo‘lishi kerak. Ovqatlanish kuniga 5 marta buyuriladi. Ovqatlar yaxshi pishirilgan, maydalangan va bug‘da pishirilgan bo‘lishi kerak. Yog‘li go‘sht, baliq sho‘rvalar, sabzavot va qo‘ziqorinli quyuq qaynatmalar, tuzlangan va dudlangan sabzavot va go‘sht mahsulotlari, xamir mahsulotlari, sovuq ichimliklar, tarkibida ko‘p miqdorda karbonat angidrid saqlagan mineral suvlar iste’mol qilish taqiqlanadi. Dori vositalari bilan davolash quyidagi asosiy yo‘nalishlarda olib boriladi: markaziy asab tizimi faoliyatini yaxshilovchi, tinchlantiruvchi, uyqu chaqiruvchi; ortiqcha ishlab chiqarilgan xlorid kislota, pepsinni neytrallash va biriktirib oluvchi; me’da va o‘n ikki barmoq ichak harakati va o‘tkazuvchanligini yaxshilovchi; shilliq himoya qavati faoliyatini ko‘paytiruvchi; shilliq qavat to‘qima elementlari regenerativ xususiyatlarini oshiruvchi va distrofik yallig‘lanish jarayonini kamaytiruvchi; helikobakter piloriga qarshi antibakterial davolash. Og‘riqni va me’da shirasi kislotaliligini kamaytirish uchun M-xolinolitiklardan foydalaniladi: 0,1%li atropin sulfat eritmasi 0,5–1ml, platifillin eritmasi 1–2 ml, 0,1% li metasin eritmasi ovqatdan 30–40 minut oldin buyuriladi. Me’da shirasining agressiv xususiyatlarini kamaytirish uchun ishqorlar qo‘llaniladi: vikalin, almagel, vikair va h.k. Me’da sekret siyasini normallashtiruvchi dori vositalari: gastrosepin, gastrosedin, ranitidin, omeprazol, famotidin va boshqalar buyuriladi. Fizioterapevtik davo usullaridan balchiq va parafin applikatsiyasi, diatermiya, mineral suvlardan keng foydalaniladi. Jarrohlik bilan davolash yara kasalligi asoratlarida qo‘llaniladi. Yaradan qon ketayotganda bemor gorizontal holatda, tinch yotqizib qo‘yiladi, ovqat, suv, dori vositalarini qabul qilish taqiqlanadi.To‘sh osti sohasiga muzli xaltacha qo‘yiladi. Shifokor ko‘rsatmasi bo‘yicha venaga 1ml 1% li vikasol eritmasi yoki 2 ml 12,5% li etamzilat eritmasi, 10 ml 10% li kalsiy xlorid eritmasi, 5% li aminokapron kislota eritmasi yuboriladi. Bemor jarrohlik bo‘limiga olib boriladi. Parvarishi. Kasallik xuruji davrida bemorga yotoq rejimi buyuriladi. Birinchi haftada 1a, ikkinchi haftada 1b, uchinchi haftadan boshlab 1-parhez stolibelgilanadi. Ovqatlanish kuniga 5–6 marta. Xuruj davrida ovqat sut, tuxum, yormalardan tayyorlangan sho‘rvadan iborat va tuz miqdori chegaralanadi. Keyin asta-sekin go‘shtdan, baliqdan bug‘da tayyorlangan ovqatlar, qotgan nonni parhezga kiritish mumkin. Ovqat vitaminlarga, mikroelementlarga boy bo‘lishi kerak. Ratsiondan qovurilgan ovqatlar, xom sabzavotlar, gazlangan ichimliklar, alkogol, kofeinni chiqarib tashlash kerak. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligida bemor ahvoli yaxshilangandan keyin ham parhez qilib yurishi kerak. Turli-tuman ovqatlar yeyishga davolovchi shifokor ruxsatidan keyingina o‘tish mumkin. Bemor gigiyenik tavsiyalarni ham bajarishi kerak: yaxshi chaynab yeyish, sutkasiga kamida 8–9 soat uxlash, tishlar ahvolini kuzatib borish, zarur bo‘lganda protez tishlar qo‘ydirishi kerak. Ratsional kun tartibiga rioya qilish lozim: har kuni sof havoda sayr qilish, jismoniy mashqlar kompleksini bajarishi kerak. Hamshira parhez buzilishini oldini olishi kerak. Yara kasalligida davo qilishning muhim shartlariga to‘g‘ri parhez rejimini tayinlash, bemorni ishtahasi yaxshi bo‘lishi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish va og‘iz bo‘shlig‘ini qunt bilan parvarish qilish kiradi. Hamshira bemor har gal ovqatdan so‘ng og‘zini chayishini kuzatib borishi lozim. Buni u mustaqil bajara olmasa, hamshira og‘iz bo‘shlig‘ini birorta dezinfeksiya qiladigan eritma bilan artib qo‘yadi. Og‘iz bo‘shlig‘ini balloncha bilan yuvsa ham bo‘ladi. Yuqori jag‘ tishlarini artishda quloq oldi bezining chiqaruv yo‘liga infeksiya tushirmaslik uchun lunjini shpatel bilan tortib turish kerak. Hamshira bemor «kofe quyqasi» rangida qayt qilganda va «qatronsimon» axlat paydo bo‘lganda (qon ketish belgilari) bu haqda shifokorga xabar qilishi lozim. Shifokor kelguncha hamshira bemorni tinchlantirib, yotqizib qo‘yadi. Bemorga ovqat, suv, dori qabul qilishni taqiqlab qo‘yadi, faqat 5% li aminokapron kislota eritmasi 1 choy qoshiqdan berib turiladi. Epigastral sohaga muzli xaltacha qo‘yiladi. Shifokor ko‘rsatmasi bo‘yicha gemostatik dori vositalari tayyorlanib, venaga yuboriladi. Har 15 minutda bemorning ahvoli, arterial bosimi, pulsi, terisining rangi kuzatilib turiladi. Bemorning qusuq massalari, axlatini rangi ham kuzatiladi. Profilaktikasi. Birlamchi profilaktika yoshlikdan ratsional ovgatlanish, mehnat va dam olishni to‘g‘ri tashkil etish, chekish va alkogolni qabul qilish bilan kurashish, oilada va ishxonada ruhiy mikroklimatni yaxshilash, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishni o‘z ichiga oladi. Ikkilamchi profilaktika – xurujni va asoratlarning oldini olish uchun 3 tur profilaktik davolanish belgilanadi: Me’da sekretsiyasini kamaytiruvchi dori vositalarini yarim dozada har kuni kechqurun uzluksiz berib borish (famotidin, kvamatel). Yara kasalligini simptomlari paydo bo‘lganda bu dori vositalaridan birini 2–3 kun to‘liq sutkalik dozada qabul qilish (ranitidin, omeprozol, famotidin) va keyin 2 oy mobaynida yarim dozada qabul qilishni davom ettirish. Bemorlar xurujdan keyin 5 yil mobaynida dispanser kuzatuvida bo‘ladilar. Yara kasalligining bahorda va kuzda qaytalanishini hisobga olgan holda bemorlar fevral, mart va avgust, sentabr oylarida profilaktik davo kursini olishlari lozim. 5. Jigar kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Jigar va o‘t yo‘llarining tuzilishi va vazifalari . Jigar o‘ng qovur- g‘alar osti sohasida joylashgan bo‘lib, bir qismi chap qovurg‘alar ostiga o‘tib boradi. Qavariq bo‘ladigan ustki yuzasi diafragmaga va qorinning oldingi devoriga taqalib turadi. Orqa va botiq bo‘ladigan pastki qismi o‘ng buyrak, buyrak usti bezi va ichaklarga taqalgan. Jigarni asosan qorin ichki bosimi mana shu holatda ushlab turadi. Boylam apparatining ahamiyati katta emas. Jigar elastik bo‘lganidan o‘z harakatida qorin ichki bosimiga bo‘ysunadi hamda nafas chiqarish va nafas olishga qarab diafragma bilan birga yuqori ko‘tariladi yoki past tushadi. Jigarning pastki cheti o‘ng qovurg‘alar osti ravog‘idan o‘tadi. Mana shu chetida ikkita o‘ymasi bor, o‘t pufagining tubi shularning birida turadi. Qorin pardasi ostida jigar qo‘shimcha fibroz parda – glisson kapsulasi bilan qoplangan. Jigar to‘qimasi jigar hujayralaridan tashkil topgan, bular bir-biri bilan qo‘shilib, jigar to‘sinlarini hosil qiladi. Jigar to‘sinlari bir-biri bilan qo‘shilib, jigar bo‘lakchalarini tashkil etadi. Jigar bo‘lakchalarini biriktiruvchi to‘qima pardalari bir-biridan ajratib turadi. Jigar hujayralari orasidan o‘t kapillarlari o‘tadi, bular biri ikkinchisiga quyilib, bo‘lakchalararo o‘t yo‘llarini hosil qiladi. O‘t yo‘llari bir-biri bilan qo‘shilib jigar yo‘li ( ductus hepaticus ) ga aylanadi. Jigar yo‘li bilan o‘t pufagining chiqarish yo‘li ( ductus cysticus ) birga qo‘shilib, umumiy o‘t yo‘li ( ductus choledochus )ni hosil qiladi, mana shu umumiy o‘t yo‘li me’da osti bezining yo‘li bilan yonma- yon o‘n ikki barmoq ichakka quyiladi. Uning quyilish joyida fater so‘rg‘ichi (o‘n ikki barmoq ichakning katta so‘rg‘ichi) bor. Bo‘lakchalar ichidagi kapillarlar, endoteliydan tashqari, retikulyar hujayralar (jigarning kopfer hujayralari) bilan qoplangan. Bu hujayralar retikuloendotelial tizimga mansub bo‘lib, yuksak fagotsitar aktivlikka ega va mikroorganizmlar hamda turli zararli moddalarni yutib turadi. Jigarda qon aylanishi boshqa organlardagidan shu bilan farq qiladiki, jigarga qon jigar arteriyasidan kelib turishidan tashqari, qopqa venasidan ham kelib turadi. Me’da, ichak, me’da osti bezi, ichak tutqich va qorin pardasining venoz qoni qopqa vena orqali jigarga keladi. Jigar ichida qopqa vena tarmoqlarga bo‘linib, bo‘lakchalararo venalarga aylanadi, bular kapillarlarga bo‘linadi. Qopqa vena kapillarlari bilan jigar arteriyasining kapillarlari kapillarlar turini hosil qiladi, bir-biri bilan birikib, pastki kavak venaga quyiluvchi jigar venalarini hosil qiladigan markaziy venalarga qon shu kapillarlar to‘ridan o‘tadi. Shunday qilib, jigar me’da-ichak yo‘lidan yurakka qarab qon o‘tib turadigan yo‘lda joylashgandir. Me’da-ichak yo‘liga so‘rilib o‘tgan oziq moddalar avval jigarga kelib, unda murakkab bioximiyaviy o‘zgarishlarga uchraydi va shundan keyingina umumiy qon aylanish doirasiga tushadi. O‘t pufagi o‘t, ya’ni safro quyuq tortib, saqlanib turadigan organdir. Uning hajmi 60–70 ml ni tashkil etadi. O‘t pufagi devorida silliq muskul tolalari bor, bular adashgan nervdan keladigan impulslar ta’siri ostida qisqarib, o‘t pufagida turgan o‘tni o‘n ikki barmoq ichakka haydab chiqaradi. Impulslar me’da va o‘n ikki barmoq ichakka ovqat tushganida yuzaga keladi. Simpatik nerv o‘t pufagi devorini, aksincha, bo‘shashtiradi. O‘t pufagi o‘tdan suvni so‘rib olish xususiyatiga ega, shunga ko‘ra o‘t quyuqlashib borishi mumkin, shuning uchun ham pufakda o‘t to‘q rangli va quyuq bo‘lib qoladi. O‘t tarkibida o‘t pigmentlari, asosan bilirubin, o‘t kislotalari va xolesterin bo‘ladi. Bir kecha-kunduz davomida ichakka 1 l atrofida o‘t ajralib chiqadi. Jigar organizmda juda muhim funksiyalarni bajaradi. I.P.Pavlov iborasi bilan aytganda, u inson organizmining «bosh laboratoriyasidir». Jigar sekretor, almashinuv va antitoksik funksiyalarni ado etib boradi. U o‘t ishlab chiqaradi (sekretor funksiyasi), bu o‘t qisman o‘n ikki barmoq ichakka, qisman o‘t pufagiga tushib turadi. O‘t ovqat hazmi va ichakdan yog‘larning so‘rilishi protsesslarida muhim rolni o‘ynaydi. Jigarning moddalar almashinuvidagi funksiyasi juda xilmaxildir. Uglevodlar, oqsillar va yog‘lar hazmidan hosil bo‘ladigan mahsulotlar me’da-ichak yo‘lidan jigarga o‘tib, murakkab bioximiyaviy o‘zgarishlarga uchraydi. Oddiy uglevodlar (glukoza, fruktoza)dan jigarda glikogen hosil bo‘ladi, zaruriyat tug‘ilganida, masalan, jismoniy ish vaqtida u yana glukozaga aylanadi. Jigarda me’da-ichak yo‘lidan o‘tgan aminokislotalardan oqsillar hosil bo‘lib turadi. Aminokislotalarning bir qismi esa qayta ishlanib, glukozaga aylanadi. Albuminlar, fibrinogen, protrombin jigarda hosil bo‘ladi. Albumin hosil bo‘lishi izdan chiqqanida badanga shish keladi, protrombin bilan fibrinogen hosil bo‘lishi buzilganda esa qon ketadigan bo‘lib qoladi. Jigarda aminokislotalardan mochevina ham hosil bo‘lib turadi. Yog‘lar o‘t kislotalari ishtirokida hazm bo‘ladi va ichakda so‘riladi. Jigar yetishmovchiligida yog‘ kislotalarning parchalanishi oxirgi bosqichiga qadar yetib bormasdan, balki keton tanalari (aseton, asetosirka va boshqa oksimoy kislotalari) bosqichida turib qoladi. Jigarda xolesterin hosil bo‘lib turadi; jigar yetishmovchiligida qondagi xolesterin miqdori ancha kamayib ketadi. Jigar A, C, D, E hamda B gruppa vitaminlarining yig‘ilib turadigan joyi (deposi) bo‘lib xizmat qiladi. Qonning ivish protsessida muhim rol o‘ynaydigan vitamin K jigarda hosil bo‘ladi. Jigarning antitoksik funksiyasi shundan iboratki, mikroblar, shuningdek yo‘g‘on ichakda oqsillar chirishida hosil bo‘ladigan zaharli moddalar jigarda ushlanib qoladi. Organizmga tashqaridan yuborilgan zaharli moddalar, shuningdek dori vositalari ham jigarda zararsizlantiriladi. Zaharli ta’sir ko‘rsatadigan ammiak jigarda mochevinaga aylanadi. Klinik holat va simptomlar . Jigar va o‘t yo‘llari kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda quyidagi simptomlar paydo bo‘ladi: 1) og‘riq; 2)badan qichishuvi; 3) badan terisi va shilliq pardalarning sarg‘ish bo‘lib qolishi; 4) dispepsik o‘zgarishlar; 5) markaziy nerv tizimiga aloqador buzilishlar. Bundan tashqari, mana shu kasalliklar paytida quyidagi sindromlar (simptomokomplekslar) yuzaga keladi: 1) sariqlik; 2) portal gipertoniya; 3) gepatoliyenal sindrom; 4) jigar yetishmovchiligi sindromi. Jigar va o‘t yo‘llari kasalliklari vaqtida bo‘ladigan og‘riqlar jigar tez kattalashib borishi munosabati bilan glisson kapsulasining cho‘zilib ketishi, jigarni qoplab turgan qorin pardasining yallig‘lanishi, o‘t pufagi yoki o‘t yo‘llarining ancha cho‘zilishi, shuningdek spastik ravishda tortishib (qisqarib) turishidan kelib chiqishi mumkin. Og‘riqlar odatda o‘ng qovurg‘alar ostida seziladi va har xil darajada bo‘lishi – og‘irlik sezilib turishidan tortib juda og‘ir sanchiq xurujlarigacha bo‘lishi mumkin. Badan terisi va ko‘zga ko‘rinib turadigan shilliq pardalarning sarg‘ish tusga kirib qolishi, shuningdek badan terisining qichishib turishi jigar kasalliklarida ancha ko‘p kuzatiladi. Badanning qichishib turishi qonda o‘t kislotalari to‘planib qolishiga bog‘liq, bu kislotalar teriga o‘tib, sezuvchi nervlarni ta’sirlantiradi. Gepatobiliar tizimi kasallangan bemorlar ko‘pincha ko‘ngli aynab, havo bilan va achchiq kekiradi, og‘zi taxir bo‘lib, qurib turadi, ishtahasi pasayib ketadi. Qorinning dam bo‘lib turishi va kattalashib ketishi (istisqo-assit) muhim simptom bo‘lib hisoblanadi. Markaziy nerv tizimining buzilishiga xos simptomlar (bosh og‘rig‘i, qo‘zg‘alish, uyqusizlik, alahlash) ko‘pincha og‘ir intoksikatsiya (gepatargiya) mahalida paydo bo‘ladi. Shu darajadagi intoksikatsiya ko‘pincha jigar komasiga aylanib ketadi. Sariqlik jigar va o‘t yo‘llari kasalliklarida uchraydigan xarakterli sindromdir. U qon va to‘qimalarda bilirubin ortiqcha miqdorda bo‘lishi tufayli paydo bo‘ladi. Sariqlikda badan terisining rangi limon tusidan to unniqib ketgan zahil-sariq tusgacha boradi. Sariqlikning yengil formasida faqat ko‘z oqi (skleralar) sarg‘ish bo‘lib turadi, subikteriklik deb shuni aytiladi. Sariqlikning uch tipi tafovut qilinadi: 1) jigardan pastga (mexanik); 2) jigarga (parenximatoz); 3) jigardan yuqoriga aloqador (gemolitik) sariqlik. Sariqlik tipini aniqlash diagnostik jihatdan katta ahamiyatga ega. Jigardan pastga aloqador (mexanik) sariqlik umumiy o‘t yo‘lini o‘sma bosib qo‘yishi; o‘sha yo‘lni tosh, kattalashib ketgan limfa bezi bekitib qo‘yishi tufayli paydo bo‘ladi va hokazo. O‘t odatdagicha ishlanib chiqaveradi-yu, lekin o‘n ikki barmoqli ichakka odatdagicha tusholmay qoladi. U jigar yo‘llarida to‘planib boradi, o‘t kapillarlari yorilib, o‘t qon bilan limfaga o‘tadi. Qondagi konyugatsiyalangan bilirubin miqdori tez ko‘payib, skleralar, yumshoq tanglay va badan terisi sarg‘ish tusga kiradi. Siydik rangi to‘qlashib, qora pivo rangidek bo‘lib qoladi. Ichakka o‘t tushmay qo‘yganligidan axlat rangi yo‘qolib, gilvata tusiga kiradi. Bemorlarni badan qichishuvi behalovat qiladi. Qonda o‘t kislotalari anchagina to‘planib qolganida puls siyraklashib, arterial bosim pasayib ketadi, ekstrasistoliya paydo bo‘ladi. Xolemiya uzoq davom etganida odam ozib ketadi, bu – ichakka o‘t tushmay qo‘yganiga bog‘liq bo‘ladi. Ichakka o‘t tushmay qo‘yishi ichak va me’da osti bezi fermentativ faoliyati hamda ovqat so‘rilishining buzilishiga olib keladi. Mexanik sariqlik uzoq davom etganida xolestaz jigarda organik kasalliklar (biliar sirroz) boshlanib, jigar funksiyalari buzilishiga sabab bo‘ladi. Jigarga aloqador (parenximatoz) sariqlik shuning natijasida paydo bo‘ladiki, zararlangan jigar hujayralari, ular bilan birgalikda esa o‘t kapillarlari ham bilirubinni o‘t yo‘llariga emas, balki to‘g‘ridan to‘g‘ri qonga chiqarib turadi. Parenximatoz sariqlik Botkin kasalligi, aktiv surunkali gepatitlar, jigar sirrozlarida ko‘riladi. Qondagi konyugatsiyalangan va erkin bilirubin miqdori ko‘payib ketadi. Axlat kasallik avjiga chiqqan mahaldagina rangsizlanadi; jigar funksiyalari asliga kela boshlagan sari o‘n ikki barmoq ichakka o‘t o‘tib, axlatga rang kira boshlaydi. Jigarga aloqador sariqlik jigarning almashinuv funksiyalari (uglevodlar, yog‘lar, oqsillar almashinuvidagi funksiyalari), shuningdek antitoksik funksiyasi buzilishi bilan birga davom etib boradi. Gemolitik sariqlik eritrotsitlar parchalanishi va ko‘p miqdorda erkin bilirubin hosil bo‘lishi tufayli yuzaga keladi. Bilirubin anchagina hosil bo‘lib turishiga qaramay, qondagi miqdori uncha ko‘p bo‘lmaydi. Sababi shuki, bilirubinning deyarli hammasi ichakka o‘tib turadi (jigar va o‘t yo‘llari shikastlanmagan bo‘ladi). Pufakdan chiqadigan o‘t qora rangli bo‘ladi. Axlat rangi to‘q. Siydikda bilirubin bo‘lmaydi. Shunday qilib, gemolitik sariqlikda o‘t kislotalari ushlanib qolmaydi, badan qichishuvi va bradikardiya bo‘lmaydi, siydikda bilirubin miqdori ko‘paymaydi, o‘n ikki barmoq ichak suyuqligi va axlat rangsizlanmaydi, badan terisining sarg‘ayishi esa unchalik ko‘p bo‘lmaydi. Portal gipertoniya – qopqa vena tizimida qon bosimining ko‘tarilib ketishidir. Bunday hodisa mexanik to‘siqlar (jigarda yallig‘lanish yoki degenerativ o‘zgarishlar, qopqa venasida tromblar, jigarda o‘sma yoki metastazlar) borligi tufayli qopqa venadan qon oqib ketishi qiyinlashib qolgan mahallarda yuzaga keladi. Qopqa venasida qon bosimi shu qadar ko‘tarilib ketadiki, bu narsa venoz kollaterallar va assit (istisqo) paydo bo‘lishiga olib keladi. Kollaterallar (anastomozlar) qopqa venasi tizimining o‘zi bilan ustki va pastki kovak vena tarmoqlari o‘rtasida vujudga keladi. Anastomozlar ko‘pincha: 1) me’da va qizilo‘ngach venalari orqali; 2) kindik venalari tizimi orqali; 3) gemorroidal venalar orqali yuzaga keladi. Portal gipertoniya qorin bo‘shlig‘i organlarida qon dimlanib qolishiga olib boradi, shu munosabat bilan taloq kattalashib ketadi. Me’da bilan ichakda qon dimlanib qolishi shu organlar sekretor va so‘rish funksiyalarining buzilishiga olib keladi. Gepatoliyenal (jigar bilan taloqqa doir) sindrom jigar bilan taloqning kattalashib ketishidir; jigar raki va sirrozida jigar juda kattalashib ketishi mumkin (gepatomegaliya). Jigar kattalashuvi, odatda, taloqning ham kattalashib ketishiga, ya’ni gepatoliyenal sindrom paydo bo‘lishiga olib kelad. Bu organlarni bir-biriga payvasta qiladigan narsa tuzilishida o‘xshashlik borligidir; retiluoendotelial to‘qimasining ko‘pligi, ikkala organ tomirlari o‘zanining kengligi va qonning sekin oqib turishi shu jumladan. Jigar yetishmovchiligi sindromi markaziy nerv tizimiga aloqador o‘zgarishlarni – uyqusizlik, kayfiyat-ruhiyatning o‘zgarib turishi, ba’zi funksiyalarning buzilishini, shuningdek jigar kasalliklarida uchraydigan gemorragik diatez, ya’ni salga qon ketadigan bo‘lib qolish hodisasini o‘z ichiga oladi. Salga qon ketadigan bo‘lib qolish hodisasi quyidagilarga bog‘liq: 1) qon ivish protsessida bevosita ishtirok etadigan protrombin bilan fibrinogenning jigarda hosil bo‘lib turishining buzilishiga; 2) ka pillarlar o‘tkazuvchanligi kuchayib ketishiga; 3) avitaminoz, avvalo qonning ivishida ishtirok etadigan vitamin K avitaminoziga. Jigar yetishmovchiligi sindromi paydo bo‘lganida jigar komasi boshlanib qolishi mumkin. Obyektiv tekshirish. Bemorni kunduz kuni ko‘zdan kechirib ko‘rish kerak. Badan terisi va ko‘rinadigan shilliq pardalarni ko‘zdan kechirishda sariqlik bor-yo‘qligiga ahamiyat bermoq zarur. Sariqlik ko‘z oqi (sklera) va qattiq tanglay shilliq pardasida hammadan ilgari paydo bo‘ladi. Jigari kasal bemorlarda ko‘pincha badan terisi qichishib turadi va qashlayverish natijasi o‘laroq badanida tirnalgan joylar bo‘ladi. Bundan tashqari, bemorni ko‘zdan kechirishda badanida qontalash bo‘lib qolgan joylar bor-yo‘qligiga ahamiyat beriladi. Qorin terisi ko‘zdan kechirilganida oldingi qorin devorida, ayniqsa kindik atrofida venoz anastomozlarni topish mumkin, bu joyda ko‘pincha kengayib ketgan venalar koptok-koptok bo‘lib, «meduza boshi» shakliga kirib qoladi. Bo‘yin, yuz, yelka, orqa, qo‘l panjalarida tomir yulduzchalari bo‘lishi ko‘p uchraydigan belgidir. Portal qon aylanishining izdan chiqishi assit-istisqo paydo bo‘lishiga olib keladi, bunda ko‘pincha kindik do‘mbayib chiqib turadi. Qo‘l kaftlarining qipqizarib turishi (giperemiya), tirnoqlar o‘zgarishi, erkaklarda ko‘krak bezlarining kattalashib ketishi (ginekomastiya) ham ko‘riladi. Jigarni tukullatib (perkussiya qilib) ko‘rish katta-kichikligi va chegaralarini bilib olishga imkon beradi. Odatda, jigardan absolut bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning ustki va pastki chegaralari aniqlanadi. Ustki chegarasi o‘ng o‘pkaning pastki cheti turadigan joyga to‘g‘ri keladi. Uni aniqlash uchun sekin perkussiya qilib ko‘riladi. Xuddi o‘ng o‘pkaning pastki chegaralarini aniqlashda qilinganidek, yuqoridan pastga tomon perkussiya qilib tushiladi. Jigardan absolut bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning ustki chegarasi normada ko‘krak yoni chizig‘i bo‘ylab VI qovurg‘aning ustki cheti, o‘rta o‘mrov chizig‘i bo‘ylab VI qovurg‘a va o‘ng tomondagi oldingi qo‘ltiq osti chizig‘i bo‘ylab VII qovurg‘ada joylashgan bo‘ladi. Jigardan absolut bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning pastki chegarasini aniqlash uchun yuqorida aytib o‘tilgan chiziqlar va oldingi o‘rta chiziq bo‘ylab va nihoyat darajada sekin qilinadigan perkussiya yoki Obrasov-Strajesko metodiga muvofiq bir barmoq bilan qilinadigan perkussiyadan foydalaniladi. Perkussiyani bemorni yotqizib qo‘yib, qorinning o‘ng yarmi sohasidan boshlanadi. Zarb tushgan mahaldagi timpanik tovush bilinib turadigan bo‘lishi uchun plessimetr-barmoq kindik damiga yoki pastroqqa qo‘yiladi. So‘ngra plessimetr-barmoq asta- sekin yuqori surilib, timpanik tovush absolut bo‘g‘iq tovushga aylanadigan joy chegarasigacha boriladi. Plessimetr-barmoqning pastki qirg‘og‘i bo‘ylab belgi qo‘yib olinadi. Jigarning chap bo‘lagi chegarasini aniqlash uchun plessimetr-barmoq VIII–IX qovurg‘alar damida chap qovurg‘alar ravog‘i chetiga qo‘yiladi va timpanik tovush bo‘g‘iq tovushga aylanguncha qovurg‘alar ravog‘i cheti tagidan o‘ngga tomon perkussiya qilib boriladi. Belgi plessimetr- barmoq chap qirg‘og‘i bo‘ylab olinadi (chegaradan o‘rta chiziqqacha bo‘lgan masofa santimetrlar hisobida o‘lchanadi). Jigardan absolut bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning pastki chegarasi normada o‘ng tomondagi oldingi qo‘ltiq osti chizig‘i bo‘ylab olganda X qovurg‘a bo‘ylab, o‘rta-o‘mrov chizig‘idan olganda – o‘ng tomondagi qovurg‘alar ravog‘ining pastki cheti bo‘ylab, o‘ng ko‘krak yoni chizig‘idan olganda – o‘ng tomondagi qovurg‘alar ravog‘idan 2sm pastdan, oldingi o‘rta chiziqdan olganda – xanjarsimon o‘simtadan 4–6 sm pastdan, chap tomondagi ko‘krak oldi chiziqdan olganda chap qovurg‘a ravog‘ining pastki cheti bo‘ylab o‘tadi. Jigardan bo‘g‘iq ovoz chiqadigan joy balandligi (jigar ustki va pastki chegaralarining tegishli ikki nuqtasi o‘rtasidagi masofa) normada o‘ng tomondagi ko‘krak oldi chizig‘idan hisoblaganda 8–10sm ni, o‘ng tomondagi o‘rta-o‘mrov chizig‘idan hisoblaganda 9–11sm ni, o‘ng tomondagi oldingi qo‘ltiq osti chizig‘idan hisoblaganda 10–12 sm ni tashkil etadi. Jigar bilan o‘t pufagi bemorni tik turgizib yoki chalqanchasiga yotqizib qo‘yilgan holda paypaslab ko‘riladi (palpatsiya ). Tekshiruvchi kishi bemorning o‘ng tomoniga o‘tiradi. Jigarni palpatsiya qilinganda katta-kichikligi, konsistensiyasi (yumshoq-qattiqligi), oldingi chetining olgan holati, sezuvchanligi aniqlanadi. Palpatsiya mahalida barmoqlar qorin bo‘shlig‘iga chuqur botirilmaydi (ichak palpatsiyasidagi singari), chunki organ qo‘l harakatidan emas, balki nafas vaqtida o‘zi so‘rilib turishi natijasida qo‘lga unnaydi. Qorin muskullari imkoni boricha bo‘shashtirilgan, qorin bilan chuqur nafas olingan vaqtda, qo‘llarni bosmasdan turib paypaslab ko‘riladi. O‘ng qo‘l kafti bilan qovurg‘a ravog‘idan pastroqda qoringa qo‘yiladi. Chap qo‘lning kafti va to‘rt barmog‘i o‘ng bel sohasiga qo‘yiladi, shu qo‘lning bosh barmog‘i bilan esa yon va oldingi tomondan qovurg‘a ravog‘iga bosiladi. Har safar nafas chiqarilib, qorin devori bo‘shashgan mahalda o‘ng qo‘l bilan jigar paypaslab ko‘riladi (palpatsiya). Nafas olish vaqtida jigar past tushib, avval barmoqlarga yaqinlashib keladi va barmoqlarni aylanib o‘tib, ular tagidan sirg‘alib chiqadi. Sog‘lom odamlarda jigar cheti (qirrasi) o‘rta-o‘mrov chizig‘i bo‘ylab olganda qovurg‘a ravog‘i yonida qo‘lga unnaydi: u o‘tkir, yumshoq, kam sezuv chan bo‘ladi. Jigar kattalashib ketganida qirrasi qovurg‘a ravog‘idan pastda qo‘lga unnaydi. Venoz qon dimlanib qolganida jigar qirrasi dumaloqlashib, zich bo‘lib qoladi, bezillab turadi, sirrozda notekis va juda qattiq, zich; o‘sma bor mahalda zich va g‘adir-budir bo‘ladi. O‘t pufagi sog‘lom odamlarda qo‘lga unnamaydi. O‘t turib, dimlanib qolganida, u jigar qirrasi ustida turgan oval tana ko‘rinishida qo‘lga unnaydi. R е ntg е n о l о gik: r е ntg е n о gr а fiya, r е ntg е n о sk о piya, x о l е sist о gr а fiya, x о l а ngi о gr а fiya. Jig а rni punksi о n bi о psiyasi v а l а p о r о sk о piya. Jig а r r а kig а shubh а bo‘lg а nd а v а ko‘p а yib b о ruvchi s а riqlikd а o‘t q о pini t е kshirish uchun o‘tk а zil а di. Du о d е n а l z о ndl а sh. O‘t q о pi v а o‘t yo‘ll а ri h о l а tini t е kshirish uchun o‘tk а zil а di. L а b о r а t о riya m е t о di: Q о nni bi о ki myoviy t е kshiruvi. D а v о si: M е dik а m е nt о z d а v о . (Diy е t о t е r а piya) p а rh е z bil а n d а v о l а sh. H а mshir а lik p а rv а rishi. S а riqlik. H а mshir а t е ri v а shilliq q а v а tl а rining r а ngini diqq а t bil а n kuz а tib b о r а di, shuningd е k bemor а xl а ti v а p е sh о bi r а ngig а h а m e’tib о r b е r а di. O‘zining kuz а tg а nl а ri haqida h а mshir а d а v о l о vchi shif о k о rg а а xb о r о t b е rib turishi k е r а k, chunki t е ri v а chiqindil а r r а ngining o‘zg а rishi muhim t а shxisiy а h а miyatg а eg а . H а mshir а bemord а n о ch q о ring а bilirubin miqd о rini а niql а sh v а b о shq а jig а r sin а m а l а ri uchun q о n о l а di. S а riqlikd а b а rch а bemorl а rg а yot о q r е jimi buyuril а di. А s о s а n t а r kibid а y е t а rli d а r а j а d а о qsill а r, ugl е v о dl а r, vit а minl а r s а ql а ng а n p а rh е zg а а m а l qilin а di. Bemord а h а r kuni o‘zid а jig а r funksiyasini n о rm а ll а shtirish uchun k е r а k bo‘l а dig а n а min о kisl о t а l а r – m е ti о nin v а sist е in s а ql а g а n tv о r о gd а n 200–300 g b е rish t а vsiya etil а di. Yog‘ miq d о rini 60 gr g а ch а ch е g а r а l а n а di, bu miqd о r s а riyog‘ v а o‘simlik yog‘id а n t а shkil t о pg а n bo‘lishi k е r а k. А lk о g о l ist е ’m о l qilish q а t’iy m а n etil а di. Bemor kun d а v о mid а 1500 ml g а ch а suyuqlik q а bul qilishi k е r а k. K е chiktirib bo‘lm а ydig а n yord а m, s а riqlikni k е ltirib chiq а rg а n а s о siy k а s а llik x а r а kt е rig а b о g‘liq bo‘l а di. О g‘riq. О g‘riqd а p а rv а rish qilishd а о g‘riqning x а r а kt е ri v а j о yl а shuvini, о g‘riq p а yd о bo‘lish s а b а bini а niql а sh, bemorg а o‘rnid а qul а y v а ziyat yar а tib b е rish l о zim. Uz о q d а v о m etuvchi о g‘riql а rd а d а rh о l shif о k о rg а x а b а r b е rish l о zim. H а tt о ki q о rind а kuchli о g‘riq bo‘lg а nd а h а m, h а mshir а shif о k о r buyrug‘isiz о g‘riq q о ldiruvchi v о sit а , а yniqs а n а rk о tik v о sit а l а rni b е rishi mumkin em а s. Q о rind а gi о g‘riq s а b а bi а niql а nm а gunich а v а shif о k о r t а vsiyasisiz isitgichd а n f о yd а l а nish, bemorg а ich а kni bo‘sh а shtiruvchi d о ri b е rish, huqn а qo‘yish mumkin em а s. Q о rin bo‘shlig‘i о rg а nl а rid а k е chiktirib bo‘lm а ydig а n j а rr о hlik yord а mi t а l а b qiluvchi ko‘pgin а o‘tkir k а s а llikl а rid а shif о k о r ko‘rs а tm а sisiz yuq о rid а gi mu о l а j а l а rni o‘tk а zish k а s а llik k е chishini о g‘irl а shtirishi v а turli а s о r а tl а rni k е ltirib chiq а rishi mumkin. Disp е ptik sindr о m. Isht а h а yom о nl а shuvid а imk о ni b о rich а о vq а t turl а ri xilm а -xilligini ko‘p а ytirish v а о vq а tni isitilg а n h о ld а b е rish l о zim. St о l о z о d а v а chir о yli b е z а tilishi k е r а k. V guruh vit а minl а ri yaxshi t а ’sir ko‘rs а t а di. Ko‘ngil а ynishi v а q а yt qilish m е ’d а muskul а tur а sini q а rshi p е rist а ltik а si his о big а yuz а g а k е l а di. Qusish v а qtid а h а mshir а bemor yonid а bo‘l а di, ung а k е r а kli yord а mni ko‘rs а t а di, l о t о k yoki t о g‘ о r а b е r а di, b о shini ushl а b tur а di. Qusuq m а ss а l а rini ko‘ruvd а n o‘tk а zishi l о zim. Qusishd а n so‘ng h а mshir а bemorg а о g‘iz bo‘shlig‘ini ch а yishg а yord а m b е r а di yoki о g‘ir bemorl а rd а o‘zi b а j а r а di. H а v о bil а n k е kirish – а s о s а n о vq а tl а n а yotg а n p а ytd а h а mshir а bemorg а о vq а tni а st а - s е kinlik bil а n yaxshil а b ch а yn а shni, о vq а t p а ytid а o‘qim а slik, g а pl а shm а slik, о vq а tni kichik p о rsiyal а r bil а n y е yishni t а vsiya et а di. H а mshir а ich а kl а rni v а qtid а bo‘sh а lishini, а xl а t x а r а kt е ri, k о nsist е nsiyasi, r а ngini kuz а tib b о rishi k е r а k. А g а r а xl а t о zgin а bo‘ls а d а q о r а m о y x а r а kt е rig а eg а ligig а shubh а bo‘ls а , h а mshir а bemorni o‘rnig а yotqizishi v а d а v о l о vchi shif о k о rg а а xl а tni ko‘rs а tishi sh а rt. А xl а t x а r а kt е rining o‘zg а rishi haqida, ya’ni uning t е zl а shishi, shilliq, yiring v а q о n t о mchil а rining p а yd о bo‘lg а nligini h а mshir а d а rh о l shif о k о rg а а ytishi l о zim. Q а bziyatd а а vv а l о p е rist а ltik а ni kuch а ytiruvchi t ао ml а r: q а yn а tilg а n sh о lg‘ о m, q о r а о lxo‘ri, x о m о lm а , о ch q о ring а 1 st а k а n s о vuq suv t а vsiya qilinib, ich а k f ао liyati yaxshil а n а di. T ао m q а yn о q bo‘lm а sligi k е r а k. T е ri b е lgil а ri. S а riqd а а z о b b е ruvchi qichim а ni issiq dush q а bul qilish bil а n, t е rini 1% li m е nt о l yoki s а litsil spirti bil а n а rtib, а ntigist а min pr е p а r а tl а r (dim е dr о l, pip о lf е n) q а bul qilishi bil а n y е ngill а tish mumkin. N о st е r о id t е ri qichim а si bo‘lg а n bemorl а rd а qo‘l t о z а ligig а e’tib о r b е rish l о zim, qichig а nd а t е rig а yiringli inf е ksiya tushishini о ldini о lish uchun tirn о ql а rni v а qtid а о lib turish l о zim. assit. А ssitd а suyuqlik q а bul qilish ch е g а r а l а n а di, shu bil а n bir v а qtd а о sh tuzining sutk а lik d о z а sini 4–5 g g а ch а k а m а ytiril а di. B а ’z а n а ssit kuch а yib b о rg а nd а q о rin bo‘shlig‘i punksiyasi o‘tk а zil а di. H а mshir а mu о l а j а o‘tk а zishd а shif о k о rg а yord а m b е r а di. K е r а kli jih о zl а rni v а m е dik а m е ntl а rni t а yyorl а ydi, punksiyad а n о ldin siydik q о pini bo‘sh а tg а nligini n а z о r а t qil а di. Punksiyad а n so‘ng bemor yot о q r е jimid а bo‘lishi z а rur. Jig а r k а s а llikl а rid а d а v о l а sh m а qs а did а ichishg а sir о p h о lid а , t о mchil а b huqn а d а , t е ri о stig а v а v е n а ichig а ko‘pgin а miqd о rd а gluk о z а yub о ril а di. Gluk о z а yaxshi o‘zl а shtirilishi uchun bir v а qtd а t е ri о stig а 8 TB insulin yub о ril а di. Insulin yub о rg а nd а , uning q о nid а gi q а nd miqd о rini p а s а ytirib, gip о glik е mik r еа ksiya b е lgil а rini (quvv а tsizlik, t е rl а sh, t а n а d а titr о q) k е ltirib chiq а rishi mumkinligini esd а tutish k е r а k. Shuning uchun insulin yub о rg а nd а n so‘ng bemorni а lb а tt а о vq а tl а ntirish, а g а r gip о glik е miyaning b е lgil а ri p а yd о bo‘ls а , 2–3 bo‘l а k q а nd b е rish, 20 ml 40% li gluk о z а eritm а sini v е n а ichig а yub о rish v а shif о k о rni ch а qirish k е r а k. Jig а r k а s а llikl а rini d а v о l а shd а diy е t о t е r а piya k а tt а а h а miyatg а eg а . Jig а r k а s а llikl а ri bil а n о g‘rig а n bemorl а rni d а v о l а shd а s е d а tiv v о sit а l а r, ichni bo‘sh а shtiruvchi pr е p а r а tlar, sp а zm о litikl а r, o‘t h а yd о vchi pr е p а r а tl а r, vit а min о t е r а piya v а f е rm е nt pr е p а r а tl а ri, а ntib а kt е ri а l, а ntigist а min v а g о rm о n а l pr е p а r а tl а r qo‘ll а nil а di. Bund а n t а shq а ri, bemor а hv о lini his о bg а о lg а n h о ld а pr е p а r а tl а r k о mpl е ks h о ld а qo‘ll а nil а di. А s о r а tl а r j а rr о hlik yo‘li bil а n d а v о l а n а di. H а mshir а qo‘ll а nil а yotg а n m е dik а m е ntl а rni а s о siy v а n о jo‘ya t а ’sirini, ul а rni yub о rish yo‘ll а rini, t а ’sir qilish v а qtini, bir m а rt а lik v а m а ksim а l d о z а sini а niql а shtirib о lish v а bu pr е p а r а tl а rni z а r а rsiz v а to‘g‘ri yub о rish uchun k е r а kli yord а m b е rishi, shuningd е k bemorg а pr е p а r а tl а rning eff е ktini v а n о jo‘ya t а ’sirini tushunib о lishg а yord а m b е rishi v а k е l а j а kd а o‘zini n а z о r а t qilg а n h о ld а d о ril а rni to‘g‘ri v а o‘z v а qtid а q а bul qilishg а o‘rg а tishi l о zim. T а hlil: Ishl а til а yotg а n pr е p а r а tl а rning а s о siy t а ’siri, bir m а rt а lik (d о imiy) d о z а si, m а ksim а l d о z а si, yub о rish usuli, t а ’sir qilish d а v о miyligi, n о jo‘ya t а ’siri. Umumiy а hv о lini o‘rg а nish, ishl а til а yotg а n pr е p а r а tl а r t о m о nid а n n о jo‘ya t а ’sirni k е lib chiqq а nligi, d о ri q а bul qilish v а h а yotiy о d а tl а rni t е kshirish, d о ri q а bul qilish bo‘yich а (ko‘rs а tm а ) k е r а kli ko‘rs а tm а l а rni b а j а rish. P а rv а rish v а zif а l а ri: m е dik а m е nt о z t е r а piyani n о jo‘ya t а ’sirl а rsiz yoki ikkil а mchi а s о r а tl а rsiz x а vfsiz v а qul а y t а rzd а o‘tk а zish, m е dik а m е nt о z d а v о l а sh n а tij а sid а k е lib chiqq а n p а t о l о gik o‘zg а rishl а rni o‘z v а qtid а а niql а sh v а ch о r а ko‘rish, d о ri q а bul qilishd а o‘zini n а z о r а t qilish q о biliyatini o‘stirish v а mu о l а j а ni o‘z v а qtid а v а а niq b а j а r а о lish. H а mshir а lik f ао liyati: d о ri v о sit а l а rini to‘g‘ri yub о rish, n о rm а d а n ch е tl а nishl а rni ert а а niql а sh v а shif о k о rg а ch а bo‘lg а n yord а mni ko‘rs а tish, o‘z-o‘zini n а z о r а t qilishd а yord а m b е rishi. 5.1. Surunkali gepatit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Jigarning surunkali tarzda shikastlanishi hujayralaridagi yallig‘lanish– distrofik protsesslar bilan xarakterlanadi. etiologiyasi. Surunkali gepatitlar har xil sabablarga ko‘ra paydo bo‘ladi. Etiologiyasida rol o‘ynaydigan asosiy omillar infeksiya, intok sikatsiya, allergiya va alkogoldir. 50–80% hollarda surunkali gepatit Botkin kasalligi (virusli gepatit)dan keyin paydo bo‘ladi. Surunkali bezgak, brutsellyoz, sil kabi infeksiyalardan keyin ham jigar shikastlanib qoladi. Odamning sanoatda, turmushda uchraydigan zaharlar yoki dori preparatlari (benzol, qo‘rg‘oshin, trinitrotoluol, metil xlorid, xloroform, atofan va boshqalar) bilan surunkasiga zaharlanib yurishi natijasida ham bu kasallik paydo bo‘laveradi. Zaharli moddalar ta’sir qilganida bevosita jigar parenximasining shikastlanishi va fermentlar almashinuvining buzilishi hammadan katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Toksik-allergik gepatitlar zaharlarning to‘g‘ridan to‘g‘ri jigar hujayralariga ta’sir qilishi natijasida paydo bo‘lmay, balki o‘sha zaharlarga sezuvchanlik kuchayib ketishi natijasida paydo bo‘ladi (dorilardan paydo bo‘ladigan gepatitlar, allergiya paytida uchraydigan gepatitlar). Almashinuv buzilishiga aloqador jigar kasalliklari (gepatozlar) oqsillar, vitaminlar, gormonlar yetishmovchiligi tufayli jigarda moddalar almashinuvi izdan chiqishi natijasida, amiloidoz, jigar yog‘ distrofiyasi mahalida vujudga keladi. Jigardagi distrofik va yallig‘lanish protsesslarining surunkali tarzda o‘tishi va zo‘rayib borishi yo virusning organizmda uzoq saqlanib qolishiga yoki o‘zgarishlar patogeneziga immun protsesslar qo‘shilishiga bog‘liq bo‘ladi. simptomatikasi. Agressiv surunkali (aktiv) gepatit uchta sind- rom– astenovegetativ, dispeptik sindrom va jigar yetishmovchiligi bilan xarakterlanadi. Astenovegetativ sindrom uchun darmonsizlik, salga charchab qolish, ozib ketish singari belgilar xarakterlidir. Dispeptik o‘zgarishlar ishtaha yo‘qolishi va ko‘ngil aynab turishi bilan namoyon bo‘ladi, ovqat yeyilganidan va dori ichilganidan keyin ko‘ngil aynashi kuchayib, odam behuzur bo‘laveradi. Jigar yetishmovchiligi uchun mudroq bosaverishi, qon ketib turishi, vaqt-vaqtida badan sarg‘ayib, assit paydo bo‘lib turishi xarakterlidir. Bunday bemorlar palpatsiya va perkussiya qilib ko‘rilganida jigari kattalashib ketgani ma’lum bo‘ladi. Kasallik qo‘zib turgan mahallarda jigar qovurg‘alar ravog‘i chetidan 5–8 sm past tushib qoladi. Remissiya mahalida jigar kichrayadi. Funksional sinamalar qilib ko‘rilganida umumiy oqsillar miqdori ko‘payib gipergammaglobulinemiya paydo bo‘lgani topiladi, timol sinama, allaninaminotransferaza, asparta taminotransferaza, laktatdegidrogenaza ko‘rsatkichlari katta bo‘lib chiqadi. Radioaktiv oltin bilan olingan skanogrammalarda jigar rasmi suyuq bo‘lib tushadi, bromsulfalein bilan o‘tkaziladigan sinama natijalari o‘zgaradi. Remissiya mahallarida funksional sinamalar natijasi durustroq bo‘lib chiqadi-yu, lekin kamdan kam hollarda normal miqdorlarga yetadi. Persistlovchi surunkali gepatitda klinik simptomatika agressiv gepatitdagidek, unchalik ifodalangan bo‘lmaydi. Bemorlarning o‘ng qovurg‘alari osti og‘rib turadi, dispeptik o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Qon zardobida oqsillar miqdori birmuncha ortadi, o‘rtacha ifodalangan gipergammaglobulinemiya bo‘ladi. Bemorlarning bir qismida fermentlar miqdori salgina ko‘payadi va bromsulfalein bilan o‘tkaziladigan sinama normadan boshqacharoq bo‘lib chiqadi. Xolestatik gepatitda kasallikning asosiy belgilari badan qichishuvi, ko‘z oqi va badan terisining sarg‘ayishidan iborat bo‘ladi. Sariqlik, odatda, to‘satdan paydo bo‘ladi. Jigar qovurg‘alar ravog‘i chetidan 2–3 sm past tushib turadi, qattiq, qirrasi silliq bo‘lib qo‘lga unnaydi. Bemorlarning qon zardobida bilirubin, ishqoriy fosfataza, xolesterin miqdori ko‘payib ketadi. Bir qancha hollarda timol sinamasi ko‘rsatgichlari g‘avori bo‘lib chiqadi, gipergammaglobulinemiya kuzatiladi. o‘tishi. Surunkali gepatitning o‘tishi formasiga bog‘liq. Persist- lovchi surunkali gepatit uzoq – 20 yilgacha davom etib boradi. Ko‘pchilik kasallarda protsess to‘xtab qoladi (stabilizatsiya), jigar sirroziga aylanishi kamdan kam ko‘riladi. Agressiv formasi qo‘zib turishi (retsidivlar) bilan xarakterlanadi. Agressiv va xolestatik gepatitda bemorlarning 20–40 % da kasallik jigar sirroziga aylanadi. Profilaktikasi va davosi. Surunkali gepatitning profilaktikasi avvalo virusli gepatitning tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik va unga yaxshi davo qilishdan iborat. Botkin kasalligi bilan og‘rib o‘tgan odamlar dispanser hisobiga olinishi kerak. Surunkali gepatitlar profilaktikasining ikkinchi muhim vazifasi ularning paydo bo‘lish sabablarini bartaraf etishdir. Ichkilik ichish, har xil zaharli moddalarga yaqin yurishga yo‘l qo‘ymaslik zarur. Surunkali gepatitda kasallarning hammasi dispanser kuzatuvida bo‘lishi kerak. Surunkali gepatitlarga qilinadigan davo jigarni avaylashga va jigar hujayralarining regeneratsiyaga layoqatini kuchaytirishga qaratilgan chora va vositalarni buyurishdan iborat. Bemorlarga o‘rindan turmay yoki hojatni hisobga olmaganda uydan (palatadan) chiqmay yotish, yog‘i cheklangan parhez (diyeta № 5) buyuriladi. Sutkali ratsion 100–120 g oqsillar, 70–80g yog‘lar, 400–500g uglevodlardan iborat bo‘ladi. Jigardagi almashinuv protsesslarini yaxshilaydigan dorilar: C, B 1 , B 6 , B 12 vitaminlar, kokarboksilaza, lipoat kislota, aminokislotalar va oqsil gidrolizatlari buyuriladi. Oqsil gidrolizatlari (gidrolizin, aminopeptid, aminokrovin) jigar hujayralari regeneratsiyasini yaxshilaydi. Lipoat kislota va lipamid 1–2 oy davomida 1 tabletkadan kuniga 3–4 mahal, glutaminat kislota ham 1–2 oy davomida kuniga 1–1,5g dan ishlatiladi. Agressiv va xolestatik gepatitlar mahalida yallig‘lanishga qarshi va im munodepressiv ta’sir ko‘rsatish maqsadida 2–3 oyga sutkasiga 20–30 mg dan prednizolon buyuriladi, keyin esa asta-sekin quvvatlovchi dozalarga o‘tiladi (10–15mg). Kichik dozadagi prednizolon bilan birga delagil (sutkasiga 0,25–0,5 g dan) yoki azatioprin (sutkasiga 0,1–0,2 g dan) qo‘shib ishlatiladi. Kasallikka xoletsistit yoki o‘t yo‘llari diskineziyasi ham qo‘shilib o‘tayotgan bo‘lsa, o‘t haydovchi vositalar berish o‘rinlidir. Me’da-ichak kasalliklariga ixtisoslashgan kurortlarda davolanish tavsiya etiladi. 5.2. Jigar sirrozi kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Jigar sirrozi tobora zo‘rayib boradigan surunkali kasallik bo‘lib, jigar parenximasi bilan stromasining shikastlanishi, ayni vaqtda jigar hujayralari distrofiyaga uchrab, biriktiruvchi to‘qimaning tekis o‘sib borishi, tomirlar tizimining zararlanishi, jigar funksiyalarining izdan chiqishi va portal gipertenziya avj olib borishi bilan xarakterlanadi. etiologiyasi va patogenezi. Sirroz polietiologik kasallikdir, uning kelib chiqishi va avj olib borishida bir qancha omillar rol o‘ynaydi. Shular orasida ilgari bo‘lib o‘tgan virusli gepatit, alkogolizm, ovqatda oqsillar va vitaminlar yetishmasligi, zaharli moddalarning uzoq vaqt jigarga ta’sir qilib turishi, irsiy kasalliklar, allergiya alohida o‘rinda turadi. Amaliyotda infeksion jigar sirrozlari hammadan katta ahamiyatga egadir. Bular aksari Botkin kasalligiga aloqador bo‘ladi. Alkogoldan zaharlanib yurish oqsil va vitaminlarning ichakdan so‘rilib o‘tishi izdan chiqishiga olib keladi. Alkogol jigarga bevosita shikastlovchi ta’sir ham ko‘rsatadi va alkogol sirrozi boshlanishiga olib keladi. Jigarning ichi va tashqarisidagi yirik o‘t yo‘llarining uzoq tiqilib yoki bitib turishi (obturatsiya) tufayli biliar jigar sirrozi avj oladi. Fosfor, vodorod tetraxlorid, mishyak (margimush), dori moddalar (xloroform, sulfanilamidlar, antibiotiklar va boshqalar) uzoq ta’sir ko‘rsatganida, bularga organizm sezgirligi kuchayib ketganida toksik sirroz avj olishi mumkin. Jigar sirrozi moddalar almashinuvi, qonning tug‘ma kasalliklarida paydo bo‘la oladi va hokazo. Jigar hujayralarining takror-takror nekrozga uchrab, chandiq to‘qima hosil bo‘lishi va omon qolgan jigar hujayralarida qon aylanishining buzilishiga jigar sirrozi patogenezida asosiy ahamiyat beriladi. Regeneratsiya qilib turgan to‘qima tomirlarni, ayniqsa jigar venalarini bosib qo‘yadiki, bu – portal gipertoniya avj olib borishiga sabab bo‘ladi. simptomatikasi. Alkogolga aloqador jigar sirrozining klinik belgilari jigar hujayralarining nechog‘li zararlanganiga, patologik protsessning aktivligi va shular munosabati bilan jigar funksional yetishmovchiligi va portal gipertoniyaning nechog‘li avj olganiga bog‘liq bo‘ladi. Alkogolga aloqador sirrozning eng ilk belgilari darmonsizlik, ishtaha yo‘qolishi, o‘ng qovurg‘alar ostining og‘rib turishi, qorinning dam bo‘lishi, goh ich qotib, goh ich surib turishidir. Jigar sohasidagi og‘riqlar ovqatdan, ayniqsa yog‘li ovqatdan keyin va jismoniy nagruzkadan keyin zo‘rayadi. Bemor ko‘zdan kechirilganida badanining terisi qorayib turgani ko‘zga tashlanadi (pigmentatsiya), bu melanin to‘planib qolishiga bog‘liqdir. Tirnoqlar oq va tekis bo‘ladi. Ko‘pgina kasallarda yulduzcha nusxa tomirlar va kaft eritemalari topiladi. Jigarning katta-kichikligi va konsistensiyasi protsessning bosqichiga bog‘liq. Kasallikning boshida jigar kattalashib qoladi. Protsess avj olib borgan sayin konsistensiyasi ancha zich bo‘lib boradi, ayni vaqtda kattalashgan jigar kichrayib qolishi mumkin. Splenomegaliya jigar kattalashganidan keyinroq topiladi. Splenomegaliya bilan bir qatorda portal gipertoniyaning boshqa belgilari qizilo‘ngach va gemorroidal venalarning varikoz kengayishi, assit ham ko‘riladi. Assit paydo bo‘lishi jigar yetishmovchiligi avj olganini ko‘rsatadi. Jigar sirrozining ikkinchi asorati gemorragik sindromdir. Bemorlarda kengayib ketgan qizilo‘ngach va me’da venalaridan bir talay qon ketadi, shuningdek burun, milklar qonab turadi; bachadondan qon ketishi, terida qontalashlar paydo bo‘lishi kuzatiladi. Ko‘plab qon ketgan mahallardan keyin jigar komasi paydo bo‘ladi. Sirrozning oxirgi bosqichida kaxeksiya, poligipovitaminoz avj oladi. Alkogolga aloqador sirrozda ham laboratoriya tekshirishlarining natijasi protsessning qanchalik avj olgani va aktivligiga bog‘liq bo‘ladi. Kasallarning 50–60% ida bilirubin, aksari birikkan bilirubin fraksiyasi ortiq bo‘lib chiqadi, shu bilirubin fraksiyasi umumiy bilirubin miqdori normal bo‘lganida ham ko‘payib ketaveradi. Sirrozning avj olib bori shi sezilarli gipoalbuminemiya, gipergammaglobulinemiya bilan xarakterlanadi. Kasallarning yarmidan ko‘ra ko‘proq qismida anemiya, leykopeniya, trombotsitopeniya bo‘ladi, eritrotsitlarning cho‘kish tezligi ortadi. Venaga bromsulfalein va vofaverdin yuborib ko‘rilganida ularning qonda ushlanib qolishiga, shuningdek, jigar skanirlab ko‘rilganda radioaktiv preparatlar (oltin, bengal bo‘yogi) ning jigarda kam to‘planishiga qarab sirrozda jigarning ajratish funksiyasi izdan chiqqanligi bilib olinadi. Virusli gepatitdan keyin bo‘ladigan jigar sirrozida bemorlar o‘ng qovurg‘alar tagi va to‘sh osti sohalari og‘rib turishi, dispepsik o‘zgarishlar, darmonsizlik borligi, ozib ketganligi, uyqusi buzilib, ish qobiliyati pasayib qolganidan noliydi. Kasallik qo‘zigan mahallarda bunday bemorlarda qorin og‘rig‘i, sariqlik, assit paydo bo‘lib, tana temperaturasi ko‘tariladi. Jigar yetishmovchiligi oldin portal gipertoniya boshlanmasdan turib avj olaveradi. Bemorlarning bir qismida jigar bilan taloq kattalashib ketadi. Kasallikning ilk bosqichlarida qizilo‘ngach va me’da venalari kamdan kam hollarda kengayadi, lekin keyingni bosqichlarida portal gipertoniya bilan assit amalda hamma kasallarda kuzatiladi. Laboratoriya ma’lumotlaridan qon plazmasi oqsillari miqdorining ko‘payib ketishi xarakterlidir; kasallikning kechki bosqichlaridagina gipoproteinemiya paydo bo‘ladi. Lekin hamisha albuminlar miqdori kamayib qolgan va globulinli fraksiyalar miqdori ko‘payib ketgan bo‘lib chiqadi. Qondagi umumiy xolesterin bilan protrombin miqdori, odatda, pasaygan bo‘ladi. Kasallarda jigar ajratish funksiyasining izdan chiqqanligi vofaverdin va bromsulfalein yordamida, shuningdek radioaktiv izotoplar bilan jigar skanirlanganida aniqlanadi. Biliar jigar sirrozi surunkali xolestaz bilan xarakterlanadi. Ayni vaqtda badan terisi sarg‘ayib, qichishadi, qon ketadi, steatoreya, osteoporoz ko‘riladi. Sirrozning bu xilida sariqlik tabiatan mexanik bo‘ladi, axlat oqish bo‘lib tushadi-yu, lekin rangi butunlay yo‘qolmaydi. O‘t yo‘llarining nechog‘li bitib qolganligiga qarab sariqlik darajasi yengilgina ikteriklikdan sezilarli sariqlikkacha boradi. Jigar tashqarisidagi o‘t yo‘llari uzoq tiqilib turganida badan terisining rangi zaxil tortib ketadi, bu terida bilirubin oksidlanib, biliverdinga aylanib qolishiga bog‘liq bo‘ladi. Bemorlar ko‘zdan kechirib ko‘rilganida badani terisida o‘t kislotalari to‘planib qolganidan qichishib tirnalgan joylar, yuzi, bo‘yni, gavdasining ustki qismida yulduz nusxa tomirlar, qo‘l kaftlarida eritema («jigarga xos kaftlar»), ko‘z qovoqlarida, tirsaklari, qo‘l- oyoq kaftlarida ksantomalar topiladi. Palpatsiya qilib ko‘rilganida jigar hamisha kattalashgan, qattiq bo‘ladi. Taloq ham bir qadar kattalashadi. Portal gipertoniya simp tomlari va taloqning ozgina kattalashib ketgani (gipersplenizm) kasallikning oxirgi bosqichlaridagina ma’lum bo‘ladi. Kasallarda suyak tizimi ning zararlanganiga xos simptomlar, jumladan, qovurg‘alar va umurt qa pog‘onasida og‘riqlar, osteoporoz, patologik suyak siniqlari borligi topiladi. Biliar sirroz aksari asorat berib, me’dada peptik yara paydo bo‘lishiga olib keladi. Biliar sirroz anchagina bilirubinemiya, giperxolesterinemiya bo‘lishi, b-lipoproteidlar miqdori ko‘payib ketishi, ishqoriy fosfataza aktivligi yuqori bo‘lishi bilan o‘tadi. Biliar sirrozda bilirubin miqdori, asosan birikkan bilirubin fraksiyasi hisobiga, keng doirada o‘zgarib turadi– 34,2 dan 342mkMol/l gacha (2–20 mg %) bo‘ladi. Kasallikning keyingi bosqichlarida qon oqsillari, lipemiya, protrombin miqdori kamayadi, anemiya boshlanadi. Differensial diagnostikasi klinikada, laboratoriyada hamda asboblar yordamida qilib ko‘rilgan tekshirishlar natijalarini bir-biriga solishtirib turib o‘tkaziladi. Alkogolga aloqador jigar sirrozi klinik manzarasida portal gipertoniya belgilari ustun turadi, kindik atrofidagi venalar ( caput medusae ), qizilo‘ngach venalari, gemorroidal venalar kengayib ketadi, qon ketib turadi, assit bo‘ladi. Virusli gepatitdan keyin paydo bo‘ladigan sirrozda jigar yetishmovchiligiga xos belgilar, xususan, jigar to‘qimasi distrofiyaga uchrashi natijasida umuman juda darmonsizlik, sariqlik ustun bo‘lib turadi. Jigarning biliar sirrozida sezilarli splenomegaliya, portal giper toniya, assit, yulduzcha nusxa tomirlar odatda bo‘lmaydi. Bular kasallikning kechki bosqichlaridagina paydo bo‘ladi. Jigar yetishmovchiligi paytida siydikda bir talay urobilin topiladi. Sariqlik sezilarli darajaga yetib, ichakka kam miqdor bilirubin tushadigan bo‘lib qolgan mahalda siydikda urobilin va axlatda sterkobilin miqdori kamayadi. O‘tishi. Jigar sirrozi odatda 3–4 yil, gohida uzoqroq cho‘ziladi (biliar sirroz bilan og‘riganlarda 10 yilgacha va bundan ko‘ra ko‘proq davom etadi). Kasallik asta-sekin zo‘rayib boradi. Terminal davri sirroz xilidan qat’i nazar, me’da-ichakdan qon ketishi va jigar yetishmovchiligi zo‘rayib borib, keyin koma boshlanishi bilan xarakterlanadi. Bemorlarni hammadan ko‘p o‘limga olib boradigan ikkita sabab ana shulardir. Jigar komasi asosida jigar to‘qimasining chuqur destruksiyasi (aynab ketishi) yotadi, bunday destruktura jigar hujayralarining distrofik o‘zgarishlar, yog‘ infiltratsiyasi, nekroz va autolizga uchrashi (o‘z-o‘zidan irib ketishi, hazm bo‘lib ketishi) dan iborat bo‘ladi. Jigar komasi odam to‘satdan qattiq zaharlanganida, Botkin kasalligi, xavfli o‘smalar vaqtida ham paydo bo‘ladi. U jigar sirrozlarining so‘nggi bosqichidir. Jigar komasida qattiq bosh og‘rib, odam darmoni quriydi, uyqusi qochadi, behalovat bo‘laveradi. Keyin borib uyquchanlik, ko‘ngil aynashi, qusish paydo bo‘ladi. Jigar komasi mahalida es-hush yo‘qolishi bilan bir qatorda, yuz va qo‘l-oyoq muskullari tortishib, «uchib» turadi, pay reflekslari kuchayib ketadi, Babinskiy simptomi musbat bo‘lib qoladi. Komaning muhim belgisi jigarning kichiklashib, ixcham tortib qolishidir. Jigar komasida ko‘pincha gemorragik sindrom paydo bo‘ladi– burun qonab turadi, teriga qon quyuladi, odam qon aralash qusadi. Bemorning og‘zidan bo‘rsigan, chuchmal «jigar» hidi kelib turadi. Tana temperaturasi 39–40° gacha ko‘tariladi, siydikda urobilinuriya, proteinuriya, silindruriya topiladi. Oxirgi damda barcha reflekslar so‘nib qoladi, Cheyn-Stoks va Kussmaulcha nafas paydo bo‘ladi. Profilaktikasi va davosi. Profilaktikasi etiologik omillarni bartaraf qilishga, ichkilikka barham berishga, Botkin kasalligini vaqtida aniqlash va davolashga, surunkali gepatitga davo qilishga qaratilgandir. Kasallikning avj olib borishini to‘xtatib qo‘yish va asoratlarining oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur. Davosi avaylaydigan rejim tayinlash, jismoniy aktivlikni cheklab qo‘yishni o‘z ichiga oladi. Protsess aktivlashgan va dekompensatsiya boshlangan davrda kasal o‘rnidan turg‘azilmay yotqizib qo‘yiladi. 5-parhez stoli buyuriladi, biroq oqsillar miqdori cheklab qo‘yiladi, chunki ammiakdan zaharlanish (intoksikatsiya) xavfi bo‘lganligi uchun ularning ortiqcha bo‘lishi o‘rinli emas. Assit belgilari paydo bo‘lsa, osh tuzi miqdori cheklab qo‘yiladi. Jigarda moddalar almashinuvini yaxshilaydigan preparatlar – kokarboksilaza, vitaminlar, glutaminat kislota buyuriladi. Protsess aktiv bo‘lib turgan davrda sutkasiga 15–20 mg dozada prednizolon buyuriladi. Assit mahalida osh tuzi iste’moli cheklanib, venaga albumin, kaliy xlorid yuboriladi, aldakton, siydik haydovchi dorilar (laziks, gipotiazid) ishlatiladi. Jigar komasida mo‘l-ko‘l suyuqlik ichish buyuriladi, venaga glukoza yuborib turiladi (40– 80 ml 40 % li eritmasini 8–10 TB insulin bilan birga). Venadan albatta glukokortikoidlar – prednizolon (80–100 mg), gidrokortizon, vitaminlar – B 12 , B 1 , askorbinat kislota ham yuborib turiladi. Vitamin K 0,015 g dan kuniga 2–3 mahal muskullar orasiga yuboriladi yoki ichiriladi. 5.3. Xoletsistit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Xoletsistit – o‘t pufagining yallig‘lanishi. etiologiyasi. Xole t sistitning kelib chiqishida infeksiyaga, gijja invaziyasiga, o‘t pufagiga me’da osti bezi shirasi tushib qolganida uning ko‘rsatadigan ta’siriga asosiy o‘rin beriladi. Lyambliyalar, garchi o‘t pufagi devorida yallig‘lanish hodisalarini keltirib chiqarmasa-da, o‘t pufagining hara kat funksiyasi buzilishiga olib keladi va shu bilan yallig‘lanish boshlanishiga yo‘l ochadi. Infeksiya enterogen (ichakdan), gematogen va limfogen yo‘llar bilan o‘tadi. Infeksiya bo‘lishi xoletsistit avj olishi uchun hali kifoya qilmaydi, o‘t dimlanib qolgan bo‘lishi ham kerak. O‘t pufagida toshlar bo‘lishi, homiladorlik, semizlik, ich qotib yurishi va boshqa omillar o‘t dimlanib qolishini osonlashtiradi. simptomatikasi. Klinik jihatdan o‘tishiga qarab xoletsistitlar o‘tkir va surunkali xillarga bo‘linadi. O‘tkir xoletsistit to‘satdan boshlanadi. Tipik hollarda o‘ng qovurg‘alar ostida qattiq og‘riqlar boshlanib, o‘ng yelka, o‘mrovga, ba’zan belga o‘tib turadi. Og‘riqlar o‘tkir, chidab bo‘lmas darajada bo‘ladi, ko‘pincha narkotiklar ta’siri bilangina bosiladi. Qorin dam bo‘lib, devori tarang tortib turadi. Jigar kattalashadi, palpatsiya qilib ko‘rilganda bezillab turadi. Sariqlik kamdan kam ko‘riladi. Tana temperaturasi 40° gacha ko‘tariladi. Bemorning umumiy ahvoli ancha o‘zgarib, ishtahasi yo‘qoladi, chanqayveradi, boshi og‘riydi, og‘zi qurib turadi. O‘tkir xoletsistitning yiringli va gangrenoz formalarida, umuman zaharlanish (intoksikatsiya) belgilari, ayniqsa, ifodalangan bo‘ladi. Qonda chapga surilgan neytrofil leykotsitoz topiladi. Protsessning o‘tishiga qarab o‘tkir xoletsistit bir necha kundan bir necha oygacha cho‘ziladi. Kataral xoletsistit ahyon-ahyonda asoratlar bilan birga davom etadi. Flegmonoz xoletsistit ko‘pincha o‘t pufagi empiyemasiga olib boradi; o‘t pufagi kattalashib ketadi va palpatsiya qilib ko‘rilganida juda bezillab turadi. O‘tkir xoletsistit tufayli o‘t pufagi istisqosi, xolangit, perixoletsistit, diafragma osti abssessi, tashqi va ichki teshik yaralar paydo bo‘lishi mumkin. Gangrenoz va yiringli xoletsistitning eng dahshatli asorati o‘t pufagining teshilib ketishidir. Bu holda bemorlarning ahvoli birdan juda yomonlashib, qorinda nihoyatda qattiq og‘riqlar paydo bo‘ladi, badan terisi oppoq oqarib, a’zoyi badanni muzdek ter bosadi. Arterial bosim pasayib, puls ipsimon bo‘lib qoladi. O‘t pufagi erkin qorin bo‘shlig‘iga yorilganida va tarqoq peritonit paydo bo‘lganida qorinning birdan qattiq zarar ko‘rishi va shokka xos manzara hammadan ko‘ra ko‘proq ifodalangan bo‘ladi. Bitishmalar bo‘lgan mahallarda cheklangan peritonit yuzaga kelishi mumkin, bu holda simptomlar sustroq ifodalangan bo‘ladi. Klinik manzarasi. Surunkali xoletsistitning klinik manzarasi kasallikning vaqti-vaqtida qo‘zib turib, uzoq davom etishi bilan xarakterlanadi. Asosiy belgisi o‘ng qovurg‘alar ostida, ba’zan to‘sh osti sohasida og‘riqlar bo‘lib turishidir. Og‘riqlar o‘ng kurak, o‘mrov, yelkaga o‘tib turadi (irradiatsiya). Kishi jismonan zo‘riqqanida, sovqotganida, asabiy-ruhiy kechinmalarni boshdan kechirganida og‘riqlar, odatda zo‘rayadi. Og‘riqlar yog‘li va o‘tkir ovqatdan keyin tutib qoladi yoki zo‘rayadi. Og‘riq tutib turgan vaqtda goho isitma chiqadi, odam ko‘ngli aynab, qusadi, kekirik keladi, ich suradi. Teri sezuvchanligi susayib qolgan zonalar – o‘ng qovurg‘alar ostida, o‘ng kurak tagida Zaxarin-Ged gipesteziya zonalari bo‘lishi surunkali xoletsistit uchun xarakterlidir. Ker simptomi (o‘t pufagi sohasi palpatsiya qilib ko‘rilganda, ayniqsa nafas olish paytida, bezillab turishi), Ortner simptomi (qo‘l kaftining qirrasi bilan o‘ng qovurg‘alar ravog‘iga urib ko‘rilganida og‘riq turishi), Myussi simptomi (to‘sho‘mrov-so‘rg‘ichsimon muskul oyoqchalari orasida diafragma nerviga bosib ko‘rilganda o‘ng qovurg‘alar ostining og‘rishi) surunkali xoletsistit uchun tipikdir. Qonda chapga surilgan o‘rtacha yoki yuqori leykotsitoz topiladi, eritrotsitlarning cho‘kish tezligi oshib ketgan bo‘ladi. Protsess bosilib turgan davrda o‘n ikki barmoq ichakka zond solib ko‘riladigan bo‘lsa, ko‘pincha B porsiya o‘tni olib bo‘lmaydi, basharti olib bo‘lsa ham bu o‘t tarkibida xolesterin kamayib ketgan, bir talay leykotsitlar, shilimshiq, epiteliy hujayralari aralashgan loyqa oqish suyuqlikdan iborat. Ekib undirib ko‘rilganida tegishli flora topiladi. Tashxisi. Surunkali xoletsistit diagnozi xarakterli klinik belgilariga, o‘n ikki barmoq ichakka zond solib olingan B o‘t porsiyasini laboratoriyada tekshirish natijalariga asoslanadi. Xoletsistografiya o‘t pufagining shakli, katta-kichikligi va vaziyatini aniqlashga, kalkulyoz xoletsistit bilan toshsiz xoletsistit o‘rtasida differensial diagnoz o‘tkazishga imkon beradi. Davosi va profilaktikasi. O‘tkir xoletsistit bilan og‘rigan bemorlar darhol xirurgiya statsionariga joylashtiriladi. Bemorlarga spazmolitiklar (platifillin, atropin, no-shpa, papaverin, analgin, ketonal) ichiriladi yoki inyeksiya qilinadi, og‘ir hollarda esa promedol, shantopon, morfin ishlatiladi. Bemorga o‘rindan turmay yotish buyuriladi, qorniga sovuq narsa qo‘yiladi. Antibiotiklar va sulfanilamidlar yuboriladi. Zaharlanish kuchini kesish (dezintoksikatsiya) uchun 5% li glukoza eritmasi, izotonik natriy xlorid eritmasi yuboriladi. Bir kecha-kunduz davomida ovqat yemay turish tavsiya etiladi, faqat shirin choy yoki iliq holdagi mineral suv ichishga ruxsat beriladi. O‘t pufagi flegmona, gangrena bo‘lgan yoki yorilgan degan gumon bo‘lishi operatsiya yo‘li bilan davo qilishni mutlaqo zarur deb hisoblanadi. O‘tkir xoletsistitning yengil formalariga konservativ yo‘l bilan davo qilish kerak bo‘ladi, operatsiya zarur-zarurmasligi to‘g‘risidagi masala esa o‘tkir protsess bosilib qolganidan keyin hal qilinadi. Surunkali xoletsistitga ambulatoriya sharoitlarida davo qilib boriladi. Protsess qo‘zib qolgan mahalda bemorlar kasalxonaga yotqiziladi, remissiya fazasida esa davo sanatoriyada qilinadi. Davo parhez, bakteriyalarga qarshi vositalar (antibiotiklar, sulfanilamidlar), o‘t haydovchi dorilar, spazmolitiklar, shifobaxsh fizkultura, fizioterapiya buyurishdan iborat bo‘ladi, zarur bo‘lganda operatsiya qilinadi. Parhez bilan davolashga alohida e’tibor beriladi. Yog‘li, qovurilgan, dudlangan va sho‘r taomlarni cheklab qo‘yib, kamkamdan, bot-bot ovqat yeb turish buyuriladi, alkogolli ichimliklar batamom istisno qilinadi. 5- yoki 5a-parhez stoli buyuriladi. Mikroblarga qarshi vositalar kasallik qo‘zib turgan davridagina o‘rinli bo‘ladi, bunda mikrofloraning antibiotiklarga sezgirligi hisobga olinadi. O‘t haydaydigan preparatlar (xolenzim, alloxol, xologon, dexolin, sikvalon, makkajo‘xori popugi, bo‘znoch, na’matak) keng qo‘llaniladi. O‘n ikki barmoq ichakka takror-takror zond solib, keyin zond orqali antibiotiklar, mineral suv yuborib turish, shuningdek zondsiz terapevtik tyubaj qilish katta foyda beradi. Fizioterapiya muolajalari spazmolitik, sedativ ta’sir ko‘rsatadi, o‘t chiqib turishini yaxshilaydi. Qaynoq priparkalar, parafin, torf, shifobaxsh balchiq applikatsiyalari qo‘llaniladi. Diatermiya, induktotermiya, UVCh va SVCh toklari, amplipuls, ultratovush ko‘p buyuriladi. Surunkali xoletsistiti tez-tez qo‘zib turmaydigan kasallarga balneologik kurortlarda suvini ichib davolanish ma’qul keladi . Surunkali xoletsistit profilaktikasi o‘tkir xoletsistitga o‘z vaqtida va to‘la-to‘kis davo qilish, infeksiya o‘choqlari, almashinuv kamchiliklarini bartaraf etishdan iborat. To‘g‘ri rejim bilan ovqatlanish, gijja va protozoy invaziyalari, o‘tkir ichak kasalliklarining oldini olishga katta ahamiyat beriladi. 6. Buyr а k v а siydik а jr а tish a’zolari k а s а llikl а rid а h а mshir а lik p а rv а rishi Buyr а k v а siydik а jr а tish a’zolarining tuzilishi va vazifalari. Buyr а kl а r l о viyasim о n sh а kld а gi juft о rg а ndir. Ul а r q о rin p а rd а si о rtid а gi bo‘shliqd а so‘nggi ikki ko‘kr а k umurtq а si bil а n birinchi ucht а b е l umurtq а l а ri d а mid а j о yl а shg а n. H а r bir buyr а kning uzunligi 10 sm а tr о fid а bo‘ls а , m а ss а si 150 g а tr о fid а dir. Buyr а k k а psul а bil а n q о pl а ng а n. H а r bir buyr а kning ichki, b о tiq t о m о nid а v о r о nk а sim о n k а m е r а b о r, buyr а k j о mi d е b shuni а ytil а di. Buyr а kl а r po‘stl о q (t а shqi) v а miya (ichki) q а v а tl а rd а n ib о r а t. Po‘stl о q q а v а ti k е sib ko‘rilg а nid а s а l d о n а lid е k bo‘lib ko‘zg а t а shl а n а di, chuqurr о q qisml а rid а bu q а tl а mi r а di а l t а rzd а chiziqchiziq bo‘lib tur а di. Miya q а tl а mi 10–15 t а k о nussim о n pir а mid а l а rd а n t а shkil t о pg а n, bu pir а mid а l а rd а to‘g‘ri k е tg а n k а n а lch а l а r bo‘l а di. Pir а mid а l а rning uchi so‘rg‘ichl а r bil а n tug а ll а n а di, so‘rg‘ichl а r k о s а ch а l а rg а quyil а di. Buyr а k to‘qim а si ikki tizimd а n: а l о hid а tuzilg а n q о n t о mirl а r to‘rid а n v а buyr а k epit е liysid а n yuz а g а k е lg а n siydik k а n а lch а l а rid а n t а shkil t о pg а n. Buyr а kl а rning fizi о l о gik r о li а lm а shinuvning о rg а nizm t о m о nid а n f о yd а l а nilm а g а n о xirgi m а hsul о tl а rini t а shq а rig а chiq а rib turish v а о rg а nizm ichki muhitini: huj а yr а d а n t а shq а rid а gi suyuqlikning h а jmi, min е r а l t а rkibi, i о nl а ri k о ns е ntr а tsiyasi v а о sm о tik b о simini eng qul а y k е l а dig а n sh а r о itl а rd а s а ql а b b о rishd а n ib о r а tdir. О rg а nizmg а о vq а t bil а n birg а suv, tuzl а r, о qsill а r, yog‘l а r, ugl е v о dl а r kirib tur а di, bul а rning h а zm bo‘lishid а n yuz а g а k е l а dig а n m а hsul о tl а r q о ng а , u y е rd а n es а b а rch а huj а yr а l а rg а o‘t а di. Huj а yr а l а rning h а yot f ао liyati n а tij а sid а mud о m о rg а nizmd а n t а shq а rig а chiq а rib yub о rilishi k е r а k bo‘lg а n а lm а shinuv mahsulotl а ri h о sil bo‘lib tur а di. О qsill а r а lm а shinuvining о xirgi mahsulotl а ri, juml а d а n m о ch е vin а , ur а t kisl о t а , а mmi а k, kr еа tinin а yniqs а ko‘p h о sil bo‘lib tur а di. Buyr а k а rt е riyal а rid а n q о n k о pt о kch а l а rig а o‘t а di, bu y е rd а u suv, tuzl а r, m о ch е vin а , ur а t kisl о t а , а mmi а k v а b о shq а m о dd а l а rni, bu m о dd а l а r q о nd а q а nd а y k о ns е ntr а tsiyad а bo‘ls а , xuddi shund а y k о ns е ntr а tsiyad а а jr а tib chiq а r а di. Shu t а riq а birl а mchi, ya’ni d а stl а bki siydik (filtr а t) h о sil bo‘l а di. D а stl а bki siydikning b а ’zi t а rkibiy qisml а ri, juml а d а n, gluk о z а , suv v а tuzl а r q о ng а q а yt а so‘ril а di (r еа bs о rbsiya). Gluk о z а b а t а m о m so‘rilib k е ts а , suv bil а n tuzl а r qism а n so‘ril а di, kr еа tinin es а а m а ld а q а yt а so‘rilm а ydi. Shund а y qilib, о xirgi siydik h о sil bo‘l а di. Bu siydik buyr а k j о mid а n siydik yo‘ll а ri bo‘yl а b q о vuqq а tush а di, und а n siydik chiq а rish k а n а li о rq а li t а shq а rig а chiq а rib yub о ril а di. K а n а lch а d а gi r еа bs о rbsiya siydik h о sil bo‘lishid е k mur а kk а b pr о ts е ssning jud а muhim bir qismidir. Eritm а l а rning zo‘r b е rib t а shib k е ltirilishi v а k а n а lch а l а rd а i о nl а rning а ktiv r а vishd а а lm а shinib turishi о rg а nizmg а z а rur m о dd а l а rning s а ql а nib q о lishini, el е ktr о litl а r k о ns е ntr а tsiyasi а ynim а y turishini, k а ti о nl а r bil а n а ni о nl а r nisb а ti d о im bir xil bo‘lishini t а ’minl а b b е r а di. K а n а lch а l а rd а q а yt а so‘rilish h о dis а si bo‘lib turishi tuf а yli о rg а nizmd а z а rur miqd о rd а gi suv s а ql а nib b о r а di. R еа bs о rbsiyaning fizi о l о gik а h а miyatini d а stl а bki siydik, r еа bs о rbsiyal а n а dig а n suyuqlik v а о xirgi siydik h а jml а rining nisb а ti yaxshi ko‘rs а tib b е r а di. K а tt а yoshli о d а md а bir k е ch а -yu kunduzd а buyr а kl а rd а 180 l d а stl а bki siydik h о sil bo‘l а di, shuning 178,5 litri q а yt а d а n so‘rilib k е t а di (r еа bs о rbsiya) v а 1,5 l а tr о fid а о xirgi siydik h о sil bo‘l а di. О rg а nizmd а suv-tuz а lm а shinuvini id о r а etish v а kisl о t а -ishq о r muv о z а n а tini d о im bir xil s а ql а b turishd а buyr а kl а r а s о siy r о lni o‘yn а ydi. О rg а nizm ichki muhitini d о im bir xil s а ql а b turishg а q а r а tilg а n buyr а k f ао liyati k а n а lch а l а rid а i о nl а r а lm а shinib b о rishi v а о rtiqch а а ni о nl а r bil а n k а ti о nl а rni chiq а rib t а shl а sh yo‘li bil а n yuz а g а chiqib b о r а di. R еа bs о rbsiya v а eng muhim el е ktr о litl а r (k а liy bil а n n а triy) h а md а suv ekskr е tsiyasi huj а yr а d а n t а shq а rid а gi suyuqlik h а jmini v а und а erig а n m о dd а l а rning eng о ptim а l miqd о rini s а ql а b b о rishg а jud а а niq m о sl а shg а n. S о g‘l о m о d а mning sutk а lik suv r а tsi о ni t а xmin а n 2 litrni t а shkil et а di v а 0,5 litr а tr о fid а suv m о dd а l а r а lm а shinuvi pr о ts е ssid а о rg а nizmd а h о sil bo‘lib tur а di. M а n а shuning 900 millilitri t е ri о rq а li, 100 millilitri ich а k о rq а li v а 1500 millilitri buyr а kl а r о rq а li chiq а ril а di. Buyr а kl а r о rq а li chiq а ril а dig а n suv miqd о ri о rg а nizmning t а l а b-ehtiyojl а rig а q а r а b ko‘p d а r а j а d а o‘zg а rib tur а di. Diur е z m а ksim а l d а r а j а g а y е tg а n sh а r о itl а rd а buyr а kl а r 12–15 litrg а ch а suyuqlikni chiq а rib yub о rishi, а ntidiur е zd а es а bu miqd о r 250–300 ml g а ch а k а m а yib q о lishi mumkin. Kisl о t а -ishq о rl а r muv о z а n а tini s а ql а b turishd а buyr а kl а r o‘pk а bil а n bir q а t о rd а k а tt а gin а r о lni o‘yn а ydi. О rg а nizmd а gi а lm а shinuv protsessid а h а r xil kisl о t а l а r (sulf а t, f о sf а t, xl о rid kisl о t а , о rg а nik kisl о t а l а r) h о sil bo‘lib tur а di. O‘pk а о rtiqch а k а rb о n а t а ngidridni chiq а rib yub о r а di, buyr а kl а r es а bik а rb о n а t i о nl а r v а bik а rb о n а tl а r bil а n tuzl а r h о sil qil а о l а dig а n k а ti о nl а r miqd о rini id о r а etib b о r а di. Siydikning kisl о t а li yoki ishq о riy bo‘lib chiqishini belgil а b b е r а dig а n а s о siy о mill а r q о nd а gi pH v а bik а rb о n а t, k а rb о n а t kisl о t а v а eng muhimi, el е ktr о litl а r miqd о ridir. О qsilg а b о y bo‘lg а n о d а td а gi о vq а t siydikning kisl о t а li bo‘lib chiqishig а yo‘l о chs а , s а bz а v о t-m е v а l а rd а n ib о r а t о vq а t ishq о riy bo‘lib chiqishig а yo‘l о ch а di. А sid о z, isitm а p а ytid а , buyr а k silid а siydikd а gi kisl о t а l а r ko‘p а yib, pH 7,0 d а n p а stg а tushib q о l а di. Vulg а r pr о t е in tuf а yli p а yd о bo‘lg а n piy е l о n е fritd а , а lk а l о z, Ish е ng о -Kushning sindr о mid а siydik ishq о rli bo‘lib chiq а di. Buyr а kl а r f ао liyati n е rv v а gum о r а l yo‘l bil а n id о r а etilib b о r а di. N е rv yo‘li bil а n id о r а etilish, ya’ni n е rv r е gulatsiyasi k а mr о q а h а miyatg а eg а bo‘l а di v а birinchi g а ld а buyr а k t о mirl а r t о nusig а h а md а buyr а kd а q о n а yl а nishig а t а ’sir ko‘rs а t а di. Buyr а kl а rning siydikni k о ns е ntrl а sh v а suyultirish xususiyati, ya’ni t а l а ygin а h а jmd а gi suyuqlikni s а ql а b q о l а о lish yoki chiq а rib t а shl а y о lish l а yoq а ti gip о fiz о rq а bo‘l а gid а n ishl а nib chiq а dig а n а ntidiur е tik g о rm о n miqd о rig а b о shd а n о yoq b о g‘liq bo‘l а di. О rg а nizm suvsizl а ng а nid а а ntidiur е tik g о rm о n ishl а nib chiqishi ko‘p а yadi, r еа bs о rbsiya kuch а yadi v а diur е z k а m а yadi. Suyuqlik mo‘l-ko‘l kirib turg а nid а (gidr е miyad а ) а ntidiur е tik g о rm о n s е kr е tsiyasi t о rm о zl а n а di, diur е z es а ko‘p а yadi. N а triy bil а n k а liyning k а n а lch а l а rd а n q а yt а so‘rilib k е tishig а min е r а l о k о rtik о idl а r, а vv а l о а ld о st е r о n h а mm а d а n zo‘r t а ’sir qil а di. А ld о st е r о n о rtiqch а ishl а nib chiqq а nid а о rg а nizmd а n а triy о rtiqch а ushl а nib q о l а di v а k а liy siydik bil а n chiqib k е t а di. А rt е ri а l b о simni id о r а etishd а buyr а kl а r k а tt а gin а r о lni o‘yn а ydi. Buyr а k k о pt о kch а l а rid а r е nin d е g а n а l о hid а m о dd а ishl а b chiq а r а dig а n yukst а gl о m е rular huj а yr а l а r b о r. R е nin t а ’siri о stid а а ngi о t е nzin d е g а n m о dd а h о sil bo‘l а di, shu m о dd а t о mirl а r t о nusig а а ktiv t а ’sir ko‘rs а tib, а rt е ri а l b о simni о shir а di. Buyr а kk а а l о q а d о r gip е rt о niyad а b о sim ko‘t а rilishining shu m е x а nizmi p а t о g е n е tik r о l o‘yn а ydi. Gip е rt о niya k а s а lligi es о n- о m о n o‘t а dig а n m а h а ll а rd а pl а zm а d а gi r е nin miqd о ri о d а td а gid а n o‘zg а rm а ydi. Buyr а kd а q о n а yl а nishining kuch а yishi v а buyr а k t о mirl а rining cho‘zilishi r е nin h о sil bo‘lishini t о rm о zl а b turs а , buyr а k ish е miyasi v а t о mirl а rining kuch а yib turishi uning ishl а nib chiqishini kuch а ytir а di. R е nin h о sil bo‘lishini kuch а ytir а dig а n s а b а bl а r о r а sid а buyr а k а rt е riyasining t о r а yib q о lishi, n е fr о tik sindr о m, yur а k y е tishm о vchiligini ko‘rs а tib o‘tish mumkin. Klinik h о l а t v а simpt о ml а r . Buyr а k v а siydik yo‘ll а ri k а s а llikl а rid а b е l о g‘rib turishi, siyish, siydik а jr а lishining о d а td а gid а n ko‘r а b о shq а ch а bo‘lib q о lishi, b а d а ng а shishl а r k е lishi, b о sh о g‘rishi, b о sh а yl а nishi, ko‘z xir а t о rtib q о lishi, h а nsir а sh, yur а k s о h а sining о g‘rib turishi, t а n а t е mp е r а tur а si ko‘t а rilishi, ko‘ngil а ynishi, q а yt qilish, isht а h а p а s а yishi h а mm а d а n ko‘p uchr а ydig а n b е lgil а rdir. B е l s о h а sid а о g‘riq. О d а m о g‘riql а rd а n n о liydig а n bo‘ls а , ul а rning s е zil а dig а n j о yi (l о k а liz а tsiyasi) v а t а bi а tini а niql а sh z а rur. Siydik-t о sh k а s а lligid а о g‘riql а r о r а liq s о h а sig а h а m o‘tib tur а di (irr а di а tsiya) v а s а nchiql а r t а bi а tig а eg а bo‘l а di. Buyr а k to‘qim а sining o‘zid а о g‘riq r е ts е pt о rl а ri yo‘q. Buyr а k k а psul а si yoki j о mi cho‘zilib k е tg а nid а о g‘riq p а yd о bo‘l а di. B е l s о h а sid а simill а b tur а dig а n о g‘riql а r o‘tkir n е frit, p а r а n е frit, surunkali piy е l о n е fritg а x а r а kt е rlidir. B е lning bir t о m о nid а to‘s а td а n p а yd о bo‘l а dig а n, q а ttiq о g‘riql а r buyr а k inf а rkti m а h а lid а kuz а til а di. Sistitd а siyish v а qtid а о g‘riq p а yd о bo‘l а di, ur е tritd а es а о g‘riqd а n t а shq а ri, siyishd а n k е yin yoki siyish m а h а lid а siydik chiq а rish k а n а lid а ko‘pinch а а chishish s е zil а di. Siydik а jr а lishining o‘zg а rishi. Siyish, siydik а jr а lishining b о shq а ch а bo‘lib q о lishi bir k е ch а -kunduz m о b а ynid а chiq а dig а n umumiy siydik miqd о rining o‘zg а rishi bil а n h а m n а m о yon bo‘l а di. Sistitl а r v а ur е tritl а rd а siyish qiyinl а shib q о l а di yoki о g‘riq bil а n o‘t а di.K а s а ll а r b а ’z а n siydigid а q о n b о rligid а n n о liydi. Ko‘pgin а buyr а k k а s а llikl а rid а , o‘tkir v а surunkali n е fritd а , n е fr о tik sindr о m, а m i l о id о z, а nuriyad а b а d а ng а shishl а r k е l а di. Buyr а kk а а l о q а d о r shishl а r yur а kk а а l о q а d о r shishl а rd а n shu bil а n f а rq qil а diki, h а mm а d а n ilg а ri о yoql а rd а p а yd о bo‘lm а y, b а lki ko‘z q о v о ql а ri v а yuzd а p а yd о bo‘l а di. Buyr а kk а а l о q а d о r shishl а r p а yd о bo‘lib, t е z yo‘q о lib k е tishi h а m mumkin. T е ri v а t е ri о sti kl е tch а tk а sigin а em а s, b а lki ichki о rg а nl а r h а m shish а di. Yur а k s о h а sid а gi о g‘riql а r. Yur а k s о h а sid а gi о g‘riql а r, b о sh о g‘rishi v а b о sh а yl а nishi а rt е ri а l b о sim ko‘t а rilib k е tg а nig а b о g‘liq bo‘l а di, buyr а k k а s а llikl а rid а (o‘tkir v а surunkali n е frit, n е fr оа ngi о skl е r о zd а ) ko‘pinch а shund а y bo‘l а di. B о simning ko‘t а rilib k е tishi «n е yr о r е tinit p а yd о bo‘lishig а о lib k е l а di, buning n а tij а sid а ko‘z xir а l а shib q о l а di. Buyr а k y е tishm о vchiligi (ur е miya) p а yd о bo‘lishi quvv а tsizlik, uyqu buzilishi, b а d а n t е risining qichishib turishi, disp е ptik h о dis а l а rg а о lib k е l а di. B е m о rl а rni so‘r а b-surishtirish. B е m о rl а r а n а mn е zid а di а gn о stik а uchun а h а miyati bo‘lg а n bir q а nch а s а v о ll а rg а j а v о b t о pil а dig а n bo‘lishi k е r а k. K а s а llik bird а n b о shl а nib q о lg а n bo‘ls а , uning inf е ksiyag а , s о vq о tishg а , int о ksik а tsiyag а , tr а vm а v а b о shq а l а rg а b о g‘liq- b о g‘liqm а sligini bilib о lish l о zim. K а s а llik surunkali r а vishd а o‘t а yotg а n bo‘ls а , qo‘zishining s а b а bl а ri, ilg а ri qiling а n d а v о ning m е t о dl а ri v а q а nch а lik n а f b е rg а nligi а niql а n а di. Buyr а k k а s а llikl а ri xususid а gum о n tug‘dir а dig а n а l о m а tl а r (q о n а r а l а sh siydik k е lishi, dizurik h о dis а l а r, а rt е ri а l gip е rt о niya, shishl а r, b е l о g‘rig‘i) b е m о rd а b о r-yo‘qligini bilib о lish z а rur. Ilg а ri b о shd а n k е chirilg а n k а s а llikl а rni surishtirib bilib о lish k е r а k. B е m о rd а sil k а s а lligi bo‘lib o‘tg а n bo‘ls а , u h о ld а bu n а rs а buyr а k sili di а gn о stik а sid а yord а m b е rishi mumkin. Surunkali yiringli k а s а llikl а r ( о st ео miy е lit) buyr а k а mil о id о zig а s а b а b bo‘lg а n bo‘lishi mumkin. Ko‘zd а n k е chirish m а h а lid а b е m о r v а ziyatig а а h а miyat b е ril а di. А ktiv v а ziyat, ya’ni а ktiv h о l а t surunkali buyr а k k а s а llikl а rining b о shl а ng‘ich d а vrid а kuz а tils а , p а ssiv h о l а t ur е mik k о m а d а , m а jburiy h о l а t p а r а n е fritd а kuz а til а di: b е m о r k а s а l t о m о nid а gi о yog‘ini ch а n о q-s о n v а tizz а bo‘g‘iml а rid а n bukib, q о rnig а t а q а g а n h о ld а shu t о m о nini b о sib yotg а n bo‘l а di. Buyr а k ekl а mpsiyasi v а h о mil а d о rl а r n е fr о p а tiyasid а t а lv а s а l а r kuz а til а di. B е m о r ko‘zd а n k е chirilg а nid а b а d а n t е risi v а shilliq p а rd а l а rining r а ngi а niql а n а di, g е m о rr а gik di а t е z b е lgil а ri, t о shm а l а r b о r-yo‘qligi bilib о lin а di. Ko‘zd а n k е chirish m а h а lid а b а d а n t е risid а q а shl а nib, tirn а lg а n j о yl а r b о r-yo‘qligini bilib о lish, ur е miyad а а mmi а k hidini s е zish h а m mumkin. Buyr а k p а lp а tsiyasi. P а lp а tsiyani b е m о rning o‘rind а yotg а n yoki tik turg а n h о l а tid а qilib ko‘rg а n m а ’qul. Buyr а kl а r а nch а k а tt а l а shib k е tg а n (kist а l а r, o‘sm а l а r m а h а lid а ) yoki surilib q о lg а n bo‘ls а gin а , qo‘lg а unn а shi mumkin. P а lp а tsiya m а h а lid а О br а s о v-Str а j е sk о m е t о di qo‘ll а nil а di. S о g‘l о m о d а md а buyr а kl а r o‘zig а x о s t а rzd а j о yl а shg а n bo‘lg а nligid а n ul а rni p е rkussiya qilib, а niql а b bo‘lm а ydi. Q о vuq to‘lib turg а nid а p е rkussiya yo‘li bil а n t о vushning q о v ustid а bo‘g‘iqr о q bo‘lib q о lg а nligini а niql а s а bo‘l а di. Buyr а kl а rni t е kshirish m а h а lid а urib ko‘rish m е t о di ko‘p qo‘ll а nil а di. Bund а ch а p qo‘l b е lg а buyr а kl а r pr о y е ksiyasi z о n а sig а qo‘yil а di, o‘ng qo‘l k а ftining qirr а si bil а n es а shu qo‘lg а k а lt а -k а lt а v а s а l-s а l urib ko‘ril а di. Urib ko‘rish m а h а lid а b е m о r о g‘riq s е z а dig а n bo‘ls а , u h о ld а simpt о m (P а st е rn а skiy simpt о mi) musb а t d е b his о bl а n а di. P а r а n е frit v а siydik-t о sh k а s а llikl а rid а shu simpt о m musb а t bo‘l а di. Tekshirish usullari: А rt е ri а l b о simni sutk а ning turli m а h а ll а rid а – ert а l а b, kunduzi v а k е chqurun o‘lch а b ko‘rish k е r а k. Gip е rt о niya b о r bo‘ls а , kindik о ldi s о h а sini eshitib ko‘rish z а rur, buning r е n о v а skular gip е rt о niya di а gn о stik а si uchun а h а miyati b о r. Bund а b а ’z а n t о mir ichig а t а alluqli sh о vqin eshitil а di ( ао rt а yoki buyr а k а rt е riyasi st е n о zid а ). R е ntg е n о l о gik yo‘l bil а n t е kshirish: B е m о rni siydik tizimini r е ntg е n о l о gik yo‘l bil а n t е kshirishg а t а yyorl а sh. Siydik chiq а rish yo‘ll а rini r е ntg е n о l о gik yo‘l bil а n t е kshirish uchun ko‘pinch а ekskr е t о r ur о gr а fiya qo‘ll а nil а di. R е ntg е n о k о ntr а st m о dd а l а r (k а rdi о tr а st, di о d о n, v е r о gr а fin, ur о gr а fin)ning 35–50%li eritm а l а rid а n f о yd а l а nil а di. T е kshi rishning sif а ti ich а kning g а zl а r v а а xl а td а n n е ch о g‘li t о z а l а ng а nig а , buyr а kl а rning funksi о n а l h о l а tig а , k а s а llik xususiyatl а rig а b о g‘liq bo‘ l а di. Sist о sk о piya q о vuq bo‘shlig‘ini sist о sk о p yord а mid а ko‘zd а n k е chirishdir. Sist о sk о pni q о vuqq а s о lish uchun uning butunligig а ish о nch h о sil qilib о lish z а rur. Sist о sk о p s о lishd а n а vv а l siydik chiq а rish k а n а li t а shqi t е shigi di а m е trini t а xmin а n а niql а sh v а shung а q а r а b t е gishli k а librd а gi sist о sk о pni t а nl а b о lish z а rur. Sist о sk о pg а , о d а td а , mo‘l-ko‘l qilib st е ril glits е rin surtil а di v а ur е tr а ning t а shqi t е shigig а bir n е ch а t о mchi glits е rin yub о ril а di. Sist о sk о pning tumshug‘ini ur е tr а d а n sirg‘ а ntirib turib, uni q о vuqq а ch а о lding а surib b о ril а di. K а t е t е r d а v о m а qs а did а h а m, di а gn о stik а m а qs а did а h а m s о lin а di. L а b о r а t о riyad а t е kshirish m е t о dl а ri k а tt а а h а miyatg а eg а . N о rm а d а siydikd а о qsil bo‘lm а ydi. Buyr а k k а s а llikl а rid а ko‘pinch а о qsill а r siydik bil а n birg а chiq а dig а n bo‘lib q о l а di (pr о t е inuriya). Ikkinchi muhim simpt о m siydikd а eritr о tsitl а r bo‘lishidir (g е m а turiya). G е m а turiyaning s а b а bl а ri buyr а k inf а rkti, o‘sm а l а ri, n е fritdir. Ko‘pgin а yallig‘l а nish k а s а llikl а rid а piuriya а niql а n а di – siydikd а l е yk о tsitl а r bo‘l а di. Siydikd а gi eritr о tsitl а r v а l е yk о tsitl а r miqd о rini (s о ni) а niql а sh uchun А ddis-K а k о vskiy sin а m а sid а n f о yd а l а nil а di. Siydik cho‘km а si mikr о sk о pd а t е kshirib ko‘rilg а nid а buyr а k k а n а lch а l а rid а ivib q о lg а n о qsild а n ib о r а t bo‘lmish silindrl а rni t о pish mumkin (gi а lin, d о n а li, mumsim о n silindrl а rni). Diur е zni o‘lch а b turish buyr а k k а s а llikl а ri di а gn о stik а sid а k а tt а а h а miyatg а eg а . Ko‘p qo‘ll а nil а dig а n funksi о n а l sin а m а l а rning biri Zimnitskiy sin а m а sidir. О qsil а lm а shinuvi о xirgi mahsulotl а ri – q о ldiq а z о t, m о ch е vin а , kr еа tininning q о nd а gi miqd о ri bi о ximiyaviy yo‘l bil а n o‘tk а zil а dig а n t е kshirishl а rd а а niql а n а di. Buyr а kl а rning sh а kli, k а tt а -kichikligi v а tuzilishid а gi b а ’zi xususiyatl а ri r е ntg е n о l о gik yo‘l bil а n а niql а b о lin а di. Siydik chiq а rish yo‘ll а rini t е kshirish uchun ekskr е t о r ur о gr а fiyad а n k е ng f о yd а l а nil а di. Iz о t о p r е ntgen о gr а fiya, sist о sk о piya, punksi о n buyr а k bi о psiyad а qimm а tli m а ’lum о tl а r о lin а di. Bi о st а t mikr о sk о p о stid а t е kshirib ko‘ril а di. Buyr а kl а r funksiyasig а buyr а kl а rning siydikni suyultir а о lish v а k о ns е ntrl а y о lish funksiyasig а q а r а b b а h о b е ril а di. M а ’lum v а qt ichid а а jr а lib chiqq а n siydik miqd о ri diur е z d е yil а di. Sutk а lik diur е z bir sutk а d а v о mid а chiq а dig а n siydik miqd о ridir. S о g‘l о m о d а m bir sutk а d а v о mid а o‘rt а ch а 1,5 litr а tr о fid а siydik chiq а r а di. B а ’zi k а s а llikl а rd а chiq а dig а n siydik miqd о ri k а m а yib k е t а di – о liguriya d е b shuni а ytil а di. Mutl а q о siydik chiqm а y qo‘yishi а nuriya d е yil а di. Siydikning k о ns е ntrl а nish d а r а j а si nisbiy zichligig а q а r а b а niql а n а di. N о rm а d а siydikning nisbiy zichligi о vq а t t а rkibig а q а r а b 1010–1030ni t а shkil et а di. О liguriya m а h а lid а siydik а nch а k о ns е ntrl а ng а n bo‘l а di, chunki о rg а nizm h а mm а t а shl а ndil а rni k а m miqd о r siydikd а chiq а rib t а shl а shi l о zim bo‘l а di. Siydik zichligi о liguriyad а ko‘pinch а 1030–1040 а tr о fid а bo‘ls а , p о liuriyad а 1008– 1010 а tr о fid а bo‘lib tur а di. Buyr а kl а rning k о ns е ntr а tsi о n funksiyasi buzilg а nid а siydikning nisbiy zichligi о liguriyad а h а m p а st bo‘lib chiq а v е r а di. Bund а buyr а kl а r о rq а li suv chiqib turishi h а m buzil а di. Zimnitskiy sin а m а sining а fz а lligi shuki, buyr а kl а rning funksiyasi b е m о r о d а td а gi r е jimd а bo‘l а dig а n sh а r о itl а rd а t е kshiril а di. Bu sin а m а sutk а d а v о mid а b а j а ril а di. Ert а l а b s оа t 6–7 l а rd а b е m о r siyadi v а bu siydigi to‘kib t а shl а n а di. So‘ngr а b е m о r h а r 3 s оа td а siydigini yig‘ib b о r а di (h а mm а si bo‘lib 8 p о rsiya siydik yig‘ а di). Sin а m а tug а g а nid а n k е yin h а r bir p о rsiyad а gi siydik miqd о ri o‘lch а n а di v а l а b о r а t о riyad а uning nisbiy zichligi а niql а n а di. Kunduzgi v а tungi p о rsiyal а rd а gi siydik miqd о rini bir-birig а s о lishtirib ko‘rib, kunduzgi yoki tungi diur е zning ko‘p-k а mligi to‘g‘risid а fikr yuritil а di. S о g‘l о m о d а ml а rd а kunduzgi diur е z tungisid а gig а q а r а g а nd а t а xmin а n 2 b а r а v а r ko‘p bo‘l а di; siydik zichligi 1005 d а n 1028 g а ch а o‘zg а rib tur а di. Buyr а kl а r funksiyasi y е tishm а yotg а n bo‘ls а , tungi diur е z ko‘pr о q bo‘lib chiq а di (nikturiya), s е zil а rli buyr а k y е tishm о vchiligid а siydikning nisbiy zichligi k а m o‘zg а r а di (iz о gip о st е nuriya). H а mshiralik p а rv а rishi va o‘z-o‘zini parvarish qilish. Siydik chiq а rish о rg а nl а ri k а s а l b е m о rl а r ko‘pinch а b е l о g‘rig‘i, shishl а r b о rligi, b о sh о g‘rig‘id а n, siydik k е lishi а yn а b, ko‘z xir а t о rtib q о lg а nid а n, ko‘ngli а ynib, qusib turishi, t а n а t е mp е r а tur а si ko‘t а rilishid а n n о liydi. s hishl а r bo‘lg а nd а h а mshir а bemorning о vq а tl а nishig а , suyuqlik ist е ’m о l qilishig а а h а miyat b е r а di v а diur е zni n а z о r а t qil а di. Bemorl а rning h а r kunid а gi t е kshiruv n а tij а l а rini h а mshir а yozib b о r а di v а shif о k о rl а rg а ko‘rs а t а di. Shif о k о rl а r shu ko‘rs а tkichl а rg а q а r а b bemorning d а v о si s а m а r а d о rligini bilib tur а di. Bemord а yot о q yar а sini о ldini о lish l о zim (t е kis o‘rin-j о y, r е zin а ch а mb а r, o‘rind а gi v а ziyatini t е z-t е z а lm а shuvini, yostiqch а l а r). Shif о k о rning ko‘rs а tm а l а ri bil а n bemorg а gigiy е nik v а nn а v а dush t а vsiya etil а di. Siydik а jr а lishining buzilishi. Buyr а k g е m о din а mik а sini yaxshil а sh m а qs а did а b е l s о h а sig а issiq gr е lk а qo‘yil а di. P е sh о b k е skin k а m а yg а nd а ( о liguriyad а ) b е l s о h а sid а di а t е rmiya o‘tk а zil а di yoki Vishn е vskiy bo‘yich а p а r а n е fr а l n о v о k а in bl о k а d а si qilin а di. Ikk а l а mu о l а j а h а m buyr а kning gem о din а mik а sini yaxshil а ydi v а diur е zni ko‘p а ytir а di. P а r а n е fr а l bl о k а d а mu о l а j а sid а h а mshir а shif о k о rg а yord а ml а sh а di, instrum е ntl а rni v а d о ril а rni t а yyorl а ydi, bemorning bl о k а d а d а n k е yingi а hv о lini kuz а t а di. А g а r bemord а siydik tut о lm а slik bo‘ls а , h а mshir а а lb а tt а m а tr а s ustig а kleyonk а to‘sh а shi k е r а k. Bemorg а dumg‘ а z а t а gig а h а v о bil а n shishiril а dig а n r е zin а tuv а k qo‘yil а di, erk а kl а rd а h а r d о im tuv а k о yoq о r а sid а bo‘lishi l о zim. Bemorl а rni t е z-t е z yuvintirib turish k е r а k, so‘ng t е rini yaxshil а b а rtish, bichilishning о ldini о lish m а qs а did а yog‘ surib qo‘yish l о zim. Ichki kiyiml а rni t е z-t е z а lm а shtirishi l о zim. R е zin а tuv а kni p е rm а ng а n а t k а liy eritm а si bil а n (1:5000) yoki xl о rli о h а k eritm а si bil а n d е zinf е ksiya qilin а di P е sh о bd а gi o‘zg а rishl а r. О ddiy sh а m о ll а shl а r n е fritni zo‘riqishig а s а b а b bo‘lishi mumkin. Shuning uchun bund а y bemorl а rg а p е sh о b t а hlili t е z-t е z o‘tk а zilib turish k е r а k. Bund а y о d а ml а r quruq v а issiq x о n а l а rd а ishl а shi k е r а k. Spirtli ichimlikl а rni ist е ’m о l qilish q а t’iyan m а n etil а di. А rt е ri а l gip е rt е nziya. Bemorni tinchl а ntirish, b о sh t а r а fini ko‘t а rib g о riz о nt а l h о l а td а yotqizish, о yoql а rig а gr е lk а qo‘yish, p е sh о n а sig а s о vuq k о mpr е ss qilish l о zim. B е l s о h а sid а о g‘riq. Kuchli о g‘riql а rd а bemorg а sp а zm о litik v о sit а l а r v а n а rk о tik а n а lg е tikl а r b е ril а di, lekin oldin o‘tkir qorin simptomlari yo‘qligiga ishonch hosil qilingach, issiq gr е lk а b е l s о h а sig а qo‘yil а di, bemorni issiq v а nn а g а o‘tk а zib, о g‘riq sindr о mini b а rt а r а f qilish mumkin. H а mshir а bemord а о g‘riq sindr о mi yo‘q о lgunch а yonid а bo‘l а di. О g‘riq t а rq а lg а nd а n so‘ng p е sh о b t а hlilini qilish l о zim. P е sh о bning t а rkibig а q а r а b bemorg а p а rh е z t а yinl а n а di. P е sh о bd а ur а t tuzl а ri bo‘ls а , go‘sht, k о f е , k а k ао , go‘shtli v а qo‘ziq о rinli q а yn а tm а l а r mumkin em а s. F о sf а t tuzl а ri bo‘ls а , sut mahsulotl а ri, tuxum, ko‘k а t mumkin em а s. H а r kungi suyuqlik miqd о ri 2 litrd а n k а m bo‘lm а sligi k е r а k. Buyr а kl а ri v а siydik chiq а rish yo‘ll а ri k а s а ll а ng а n b е m о rl а r yaxshi p а rv а rishg а muht о j bo‘lish а di. O‘tkir n е fritd а о g‘ir а s о r а tl а r ro‘y b е rib q о lishi x а vfi b о rligid а n bund а y b е m о rl а rni а lb а tt а k а s а lx о n а g а j о yl а shtirish z а rur. Surunkali n е frit bil а n о g‘rig а n b е m о rl а r k а s а lligi qo‘zig а n m а h а ld а gin а k а s а lx о n а g а yotqizishg а muht о j bo‘l а di. O‘tkir n е friti b о r k а s а ll а r h е ch o‘rind а n turm а y yotishl а ri k е r а k. Shu sh а rtning buzilishi h а r xil а s о r а tl а rg а о lib k е lishi mumkin v а s о g‘ а yib k е tishini о rq а g а sur а di. Buyr а k k а s а llikl а ri bil а n о g‘rig а n b е m о rl а r suv, tuz v а о qsil ist е ’m о lini ch е kl а b qo‘yishi v а shu bil а n ul а rning о vq а tid а vit а minl а r jud а mo‘l-ko‘l bo‘lishi k е r а k. Bund а y k а s а ll а rg а y е ngill а shtiruvchi kunl а r – k о mp о t, о lm а kunl а ri buyuril а di v а h о k а z о . Ur е miya (q о ng а siydik o‘tishi) а z о tli t а shl а ndil а r buyr а k о rq а li y е t а rlich а chiq а rib turilm а sligi n а tij а sid а о rg а nizmning q а ttiq z а h а rl а nishidir. Ur е miyad а о qsil p а rch а l а nishining mahsulotl а ri – m о ch е vin а , ur а t kisl о t а , kr еа tinin q о nd а to‘pl а nib q о l а di. Ur е miyad а ist е ’m о l qilin а dig а n о qsil ch е kl а nib, sutk а sig а 20– 40 g g а ch а tushiril а di, go‘sht, b а liq, sutli mahsulotl а r ist е ’m о li k а m а ytiril а di. Z а rur miqd о rd а gi о qsil chekl а ng а n miqd о rd а gi tuxum, q а yn а tib pishirilg а n go‘sht ko‘rinishid а b е rib turilishi k е r а k. K а rt о shk а , shirinlikl а r ist е ’m о l qilish t а vsiya etil а di. V е n а d а n 300– 400 ml 5 % li gluk о z а eritm а si, а sid о z bo‘lg а n m а h а ld а 150–200 ml 4% li n а triy gidr о k а rb о n а t (ichimlik s о d а ) eritm а si yub о rib turil а di, vit а minl а r ichiril а di. P о liuriya , ya’ni diur е zning ko‘p а yib k е tishi b а d а nd а gi shishl а r t е z yo‘q о lib b о r а yotg а n m а h а ld а kuz а til а di. О d а m n о rm а d а sutk а sig а 4–6 m а h а l siyib tur а di; siydik uzluksiz о qim h о lid а chiq а ril а di. T е z-t е z z а h а rt а ng qilib turishi v а bund а , о d а td а , о z- о zd а n siydik k е lishi ( p о ll а kiuriya ) siydik yo‘ll а ri yallig‘l а ng а nid а kuz а til а di. Siydik tutilib q о lg а nid а v а siydik tut о lm а slikd а qilin а dig а n p а rv а rish. Siydik tutilib q о lishi ( ishuriya ) siydik yo‘ll а ri yoki siydik chiq а rish k а n а lid а siydik o‘tishig а to‘sqinlik vujudg а k е lg а nligi tuf а yli buyr а kl а rd а n siydik chiqib k е t а о lm а ydig а n p а t о l о gik h о l а tdir. B е m о rl а r p а rv а rishid а b е m о rning n е ch а m а rt а siyg а ni v а q а nch а siydik chiq а rg а nig а а h а miyat b е rib b о ril а di. M а rk а ziy n е rv tizimi z а r а rl а ng а n b е m о rl а rg а а l о hid а e’tib о r b е ril а di, bund а y b е m о rl а rd а ko‘pinch а q о vuq f а l а jl а nib, shu bil а n bir v а qtd а sfinkt е ri sp а zm bo‘lib q о l а di. Bu h о ld а q о vuqning to‘lib-t о shib k е tishi yorilib k е tishig а s а b а b bo‘lishi mumkin. Tug‘ruq yoki xirurgik о p е r а tsiyad а n k е yin 6 s оа t m о b а ynid а siydik k е lm а y turg а n bo‘ls а , siydikni chiq а rib t а shl а sh uchun h а mm а ch о r а l а rni ko‘rish z а rur. А vv а lig а b е m о r siyib о lsin d е b uni yolg‘iz q о ldirish yoki o‘tq а zib qo‘yib suyab turish m а ’qul. B а ’z а n q о rin p а stig а gr е lk а qo‘yish, issiq suvli klizm а qo‘yish, v а nn а g а tushish k е r а k bo‘l а di. M а n а shu ch о r а l а r n а f b е rm а ydig а n bo‘ls а , pituitrin, m а gniy sulf а t iny е ksiya qilin а di. Bu ch о r а l а r h а m k о r qilm а ydig а n bo‘ls а , k а t е t е r s о lin а di. Yumsh о q v а m е t а ll k а t е t е rl а r t а f о vut qilin а di. Yumsh о q k а t е t е r uzunligi 25–30 sm v а di а m е tri 0,3–1 sm k е l а dig а n r е zink а n а ydir. M а n а shund а y k а t е t е rning uchi dum а l о ql а ng а n v а yon t о m о nid а t е shigi bo‘l а di. M е t а ll k а t е t е rl а r erk а k k а t е t е ri v а а yoll а r k а t е t е rig а bo‘lin а di. Bul а rning ikk а l а sid а h а m d а st а si, st е rj е ni v а tumshug‘i b о r. Dum а l о ql а ng а n uchining yon t о m о nid а о v а l sh а klid а 1–2 t а t е shikl а ri bo‘l а di. Erk а kl а r k а t е t е rining uzunligi 25–30 sm, а yoll а r k а t е t е rining uzunligi 15 sm а tr о fid а . Erk а kl а r k а t е t е rining tumshug‘i а yoll а r k а t е t е ri tumshug‘id а n ko‘r а uzunr о qdir. M е t а ll, r е zink а v а pl а stm а ss а k а t е t е rl а r q а yn а tib, el а stik k а t е t е rl а r es а f о rm а lin bug‘l а rid а st е rill а n а di. F о rm а lin siydik chiq а rish k а n а li shilliq p а rd а sini t а ’sirl а ydig а n bo‘lg а ni uchun, k а t е t е rl а r distill а ng а n suv bil а n yuvib о lin а di. K а t е t е r d а v о m а qs а did а h а m, di а gn о stik а m а qs а did а h а m s о lin а di. Siydik chiq а rish k а n а li v а q о vuq tr а vm а l а rid а v а bul а rd а o‘tkir yallig‘l а nish bo‘lg а n m а h а ll а rd а k а t е t е r s о lish to‘g‘ri k е lm а ydi. Bu mu о l а j а ni o‘tk а zish uchun st е rill а ng а n k а t е t е rl а r v а pins е t, d е zinf е ksiyal о vchi eritm а g а ho‘ll а ng а n st е ril p а xt а t а mp о nl а r st е ril l о t о kk а s о lin а di. St е ril glits е rin yoki m а xsus p а st а li fl а k о n v а siydikk а tutil а dig а n l о t о k t а yyorl а b qo‘yil а di. B е m о r о yoql а rini tizz а l а rid а n yarim bukk а n v а k е rg а n h о ld а ch а lq а nch а yot а di. Siydikk а tutil а dig а n l о t о k о yoql а ri о r а sig а qo‘yib qo‘yil а di. Jinsiy о rg а nl а ri suv bil а n yuvilib, sim о b dixl о rid (sul е m а ) yoki et а kridinl а kt а t (riv а n о l) eritm а sig а ho‘ll а ng а n p а xt а sh а rch а bil а n d е zinf е ksiya qilin а di. Yumsh о q k а t е t е rning dum а l о q uchi pins е t bil а n о linib, t а shqi uchi b а rm о ql а r bil а n ushl а b turil а di. Z а k а r ch а p qo‘l bil а n b о shch а sid а n ushl а n а di, o‘ng qo‘l bil а n es а k а t е t е rning q о vuqq а b о r а dig а n uchi siydik chiq а rish k а n а li t е shigig а s о lin а di. So‘ngr а k а t е t е r siydik chiqqunch а pins е t bil а n q о vuqq а surib b о ril а di. А yoll а rg а k а t е t е r s о lishd а b е m о rning o‘ng t о m о nid а turil а di. Jinsiy l а bl а r k е rilib, siydik chiq а rish k а n а lining t е shigi d е zinf е ksiya qilin а di v а siydik chiqqunch а ung а k а t е t е r s о lin а di. Siydikning h а mm а si chiqib bo‘lm а sid а n s а l ilg а ri k а t е t е r chiq а rib о lin а di, shund а k а t е t е r о ling а nid а n k е nin siydik chiq а rish k а n а lini siydik о qimi yuvib o‘t а dig а n bo‘l а di. Bir q а nch а h о ll а rd а k а t е t е r s о lish m а h а lid а q о vuqni d о ri eritm а l а ri bil а n yuvil а di (k а liy p е rmang а n а t, k о ll а rg о l, pr о t а rg о l v а b о shq а l а r bil а n). Bund а 38–39°C g а ch а ilitilg а n 0,4–1 litr st е ril eritm а r е zink а n а y ul а b qo‘yilg а n Esm а rx krujk а sig а quyil а di. N а yg а qisqich qo‘yilib, krujk а о sib qo‘yil а di. K а t е t е r s о linib, siydik chiq а rib yub о rilg а nid а n k е yin k а t е t е r ( о d а td а , r е zink а k а t е t е r) r е zin а n а yg а ul а n а di. 100– 400ml eritm а yub о ril а di, shund а n k е yin n а y k а t е t е rd а n а jr а tilib, q о vuqd а n eritm а chiq а rib yub о ril а di. Bu mu о l а j а bir n е ch а m а rt а t а kr о rl а n а di. 6.1. Sistit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi sistit – q о vuq yallig‘l а nishidir. U g е m а t о g е n yo‘l bil а n, limf а yo‘ll а ri, siydik yo‘ll а ri bil а n q о vuqq а inf е ksiya tushishi n а tij а sid а p а yd о bo‘l а di. А s е ptik а v а а ntis е ptik а q о id а l а rig а ri о ya qilinm а ydig а n bo‘ls а , q о vuqq а k а t е t е r s о ling а nid а ko‘pinch а ung а inf е ksiya o‘tib q о l а di. Jinsiy о rg а nl а r gigiy е n а sig а ri о ya qilinm а g а nd а sistit а yoll а rd а p а yd о bo‘l а di. Pr о st а t а b е zi а d е n о m а si siydik chiq а rish k а n а lini qisib qo‘yg а nd а ko‘pinch а erk а kl а rd а sistit p а yd о bo‘l а di. Klinik m а nz а r а si. Sistitning а s о siy simpt о mi t е z-t е z v а о g‘riq bil а n siyishdir. Q о rinning p а stid а zirqir а ydig а n v а а chishtir а dig а n о g‘riql а r p а yd о bo‘lib, siydik chiq а rish k а n а lig а h а m o‘tib tur а di. B е m о r k е ch а si-yu kunduzi q а yt а -q а yt а z а h а rt а ng qilib turishini s е z а di v а bund а h а r s а f а r а tigi bir n е ch а t о mchi siydik k е l а di. Siyish p а ytining о xirid а siydik chiq а rish k а n а lid а q а ttiq а chishish p а yd о bo‘l а di. Siydik l о yq а bo‘lib tush а di, ichid а l е yk о tsitl а r, eritr о tsitl а r, epit е liy huj а yr а l а ri bo‘l а di, und а n а mmi а k hidi k е lib tur а di. R еа k siyasi ishq о riy bo‘l а di. Pr о fil а ktik а si. Sistitg а ko‘pinch а b е m о rl а rning irkitligi v а k а t е t е rni n о to‘g‘ri s о lish s а b а b bo‘lg а nligid а n, bu k а s а llikning pr о fil а ktik а si uchun gigiy е n а g а а m а l qilib b о rish v а p а rv а rish ishini to‘g‘ri b а j а rish kif о ya. Davosi. Sistitg а d а v о qilishd а o‘tkir t ао ml а r r а tsi о nd а n istisn о qilin а di. А ntibi о tikl а r, ur о tr о pin, 5-N О K buyuril а di. B е ll а d о nn а li sh а ml а r qo‘yil а di. Q о vuq pr о t а rg о l eritm а si (0,5% li) yoki k о ll а rg о l eritm а si (1–2% li) yo bo‘lm а s а sim о b si а nid eritm а si (1:10000) bil а n yuvib h а m turil а di. 6.2. Piy е l о n е frit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi O‘tkir piy е l о n е frit to‘g‘rid а n to‘g‘ri buyr а k j о ml а ri v а buyr а k to‘qim а sig а mikr о bl а r o‘tib q о lishi mun о s а b а ti bil а n k е lib chiq а dig а n inf е ksi о n а ll е rgik k а s а llikdir. O‘tkir piy е l о n е frit bir t о m о nl а m а v а ikki t о m о nl а m а bo‘lishi mumkin. Bu k а s а llik birl а mchi v а ikkil а mchi bo‘l а di. Ikkil а mchi piy е l о n е frit buyr а k v а siydik chiq а rish yo‘ll а rining b о shq а k а s а llikl а ri (buyr а k-t о sh k а s а lligi, buyr а k sili v а b о shq а l а r)ning o‘tishini о g‘irl а shtirib qo‘yadi. Birl а mchi piy е l о n е frit ko‘pinch а а yoll а rd а , ikkil а mchisi ko‘pr о q erk а kl а rd а uchr а ydi. Eti о l о giyasi. Bu k а s а llik buyr а k v а j о ml а rig а mikr оо rg а nizml а r o‘tishi n а tij а sid а k е lib chiq а di. Mikr оо rg а nizml а r siydik yo‘li t е shigid а n yoki buyr а k j о ml а ri v а siydik yo‘lining limf а tizimi о rq а li g е m а t о g е n yo‘l bil а n ( а ngin а , gripp, furunkulyoz, s е psis, о sti о miy е lit m а h а lid а ) o‘tishi mumkin. O‘tkir piy е l о n е frit p а ytid а siydikd а ich а k t а yoqch а si, st а fil о k о kk, vulg а r pr о t е y, ent е r о k о kk t о pil а di. Inf е ksi о n yallig‘l а nish k а s а lligining k е lib chiqishi mikr о bning p а t о g е nligig а h а m, о rg а nizmnnng r еа ktivligig а h а m b о g‘liqdir. Buyr а kl а rd а siydik turib q о lishi piy е l о n е frit p а yd о bo‘lishig а qul а ylik tug‘dir а di. Erk а kl а rd а ko‘pinch а buyr а k-t о sh k а s а lligi, pr о st а t а b е zi а d е n о m а si p а ytid а buyr а kd а siydik turib q о l а di. А yoll а rd а k а s а llik b о sh l а nishig а h о mil а d о rlik qul а ylik tug‘dir а di, bund а b а ch а d о n k а tt а l а shib, siydik yo‘ll а rini b о sib qo‘yadi. Klinik m а nz а r а si. Bu k а s а llik klinik tri а d а : q а ltir а b, k е yin t е mp е r а tur а ko‘t а rilishi, b е ld а о g‘riq turishi, dizurik h о dis а l а r bil а n x а r а kt е rl а n а di. B е ld а gi о g‘riql а r о d а td а simill а g а n о g‘riq bo‘l а di, о d а m o‘zining h о l а tini o‘zg а rtirg а nid а zo‘r а yadi. B е m о rl а r siyayotg а n m а h а lid а о g‘riq s е z а di, d а rm о ni qurib, b о shi о g‘rishi, bo‘g‘iml а ri v а muskull а ri о g‘rib turishini а yt а di. P а lp а tsiya qilib ko‘rilg а nid а buyr а k s о h а sining b е zill а b turg а ni t о pil а di, P а st е rn а skiy simpt о mi musb а t bo‘lib chiq а di. Ko‘pinch а siydik n о rm а l miqd о rd а k е lib tur а di, k а md а n k а m h о ll а rd а u kam а yib q о l а di v а nih о yatd а k а md а n k а m h о ll а rd а а nuriya kuz а til а di. Siydikd а s е zil а rli l е yk о tsituriya, pr о t е inuriya – 0,5–1,0 g/l (0,5–1%), epit е li а l, l е yk о tsitl а r v а d о n а d о r silindrl а r, а rzim а s miqd о rd а g е m а turiya t о pil а di. Siydik b а kt е ri о l о gik yo‘l bil а n t е kshirib ko‘rilg а nid а ko‘pchilik k а s а ll а rd а mikr о fl о r а b о rligi m а ’lum bo‘l а di. Q о nd а n е ytr о fil l е yk о tsit о z t о pil а di. Eritr о tsitl а rning cho‘kishi t е zl а shg а n bo‘l а di. Ekskr е t о r ur о g r а fiya qilib ko‘rilg а nid а f а q а t ikkil а mchi piyel о n е fritl а rd а gin а u yoki bu o‘zg а rishl а r b о rligi а niql а n а di (t о shl а r, а n о m а liyal а r v а b о shq а l а r). Xr о m о sist о sk о piyad а q о vuqd а yallig‘l а nish pr о ts е ssi b о rligi, bo‘yoqni а jr а tib chiq а rish sus а yib q о lg а nligi t о pil а di. Yiringli piyel о n е fritning o‘tkir v а jud а o‘tkir f о rm а l а rid а umumiy а hv о l о g‘ir bo‘lib, о d а m jud а q а ltir а ydi, t е mp е r а tur а si b а l а nd bo‘l а di, int о ksik а tsiya b е lgil а ri ko‘ril а di (ko‘ngil а yn а shi, qusish, bo‘g‘iml а rning о g‘rishi). Q о nd а 50,0 ∙ 10 9 /l g а ch а b о r а dig а n l е yk о tsit о z t о pilib, n е ytr о fill а r miqd о ri 95–97% g а ch а y е t а di. Yiringli o‘tkir piy е l о n е fritning а s о r а tl а ri juml а sig а p а r а n е frit, di а f r а gm а t а gi а bss е ssi, buyr а k so‘rg‘ichl а rining n е kr о zg а uchr а b, buyr а k y е tishm о vchiligi а vj о lib b о rishi, s е psis kir а di. P е rit о nit, а rt е ri а l gip е r t о niya birmunch а k а mr о q uchr а ydig а n а s о r а tl а ridir. Pr о fil а ktik а si surunkali inf е ksiya o‘ch о ql а rini s а n а tsiya qilish v а siydikning о qib k е tishig а x а l а l b е rib turg а n s а b а bl а rni b а rt а r а f etishd а n ib о r а t. О g‘iz bo‘shlig‘i, burun-h а lqum, m е ’d а -ich а k yo‘li, jinsiy о rg а nl а r s о h а sid а gi inf е ksiya o‘ch о ql а rini b а rt а r а f etish k а tt а а h а miyatg а eg а (surunkali а pp е nditsit, surunkali x о l е tsistitni). K о litl а rg а d а v о qilish, а yniqs а h о mil а d о r а yoll а rning gigiy е n а ch о r а t а dbirl а rini b а j о k е ltirib b о rishi o‘tkir piy е l о n е frit pr о fil а ktik а sid а muhim r о lni o‘yn а ydi. H о mil а d о rl а rd а simpt о msiz o‘t а dig а n b а kt е riuriyal а rning о qib а ti yom о n his о bl а n а di. Bu k а s а ll а rning t а xmin а n 5–7% id а shund а y h о dis а kuz а til а di, bul а rning yarmid а k е yinch а lik o‘tkir piy е l о n е frit p а yd о bo‘l а di. K а t е t е r s о lish ishini а s е ptik а v а а ntis е ptik а ning h а mm а q о id а l а rini b а j о k е ltirib turib o‘tk а zish k е r а k. D а v о si. O‘tkir piy е l о n е frit bil а n о g‘rig а n k а s а ll а r b е l s о h а sid а gi о g‘ riql а ri yo‘q о lib, t е mp е r а tur а si а slig а k е lgunch а v а dizuriya h о dis а l а ri b а rh а m t о pib k е tgunch а o‘rind а n turm а y yotishl а ri k е r а k. О vq а t о s о n sing а dig а n, vit а mnil а rg а boy bo‘lm о g‘i l о zim. O‘tkir zir а v о rl а r istisn о qilin а di. Siydik yo‘ll а rini yuvish uchun k о mp о tl а r, kis е ll а r, m е v а suvl а ri, min е r а l suvl а r ko‘rinishid а ko‘p-ko‘p suyuqlik ichib turish t а vsiya etil а di. Bir k е ch а -kunduzd а ist е ’m о l qilin а dig а n suyuqlik h а jmi 2,5–3 litrni t а shkil etm о g‘i l о zim. B а d а ng а shish k е lib turg а n bo‘ls а yoki b е l о g‘rig‘i kuch а ys а , suyuqlik h а jmi k а m а ytiril а di. Tuz miqd о ri birmunch а ch е kl а b qo‘yil а di (kunig а 5,0 g). Buyr а kl а r s о h а sig а fizi о t е r а piya mu о l а j а l а ri qilin а di (gr е lk а , di а t е rmiya, yuqori ch а st о t а li t о kl а r). D а v о ning а s о siy m е t о di а ntib а kt е ri а l t е r а piyadir. А ntib а kt е ri а l pr е p а r а tni t а nl а shd а mikr о fl о r а ning а ntibi о tikl а rg а s е zgirligi t е kshirib ko‘ril а di. K а s а llikning y е ngil f о rm а l а rid а bir h а ft а d а v о mid а kunig а 4–6 grammd а n sulf а nil а midl а r ishl а til а di. N а fi bo‘lm а s а а ntibi о tikl а r – sefazolin, о l еа nd о mitsin, eritr о mitsin, t е tr а tsiklin, l е v о mits е tin v а b о shq а l а r buyuril а di. Nitr о fur а n birikm а l а ri (fur а z о lid о n, fur а d о nin, fur а z о lin) ishl а til а dig а n bo‘ls а , yaxshi n а tij а о lin а di. Bul а r 7–10 kun d а v о mid а 0,1–0,15 g d а n kunig а 3–4 m а h а l b е rib turil а di. А ntibi о tikl а r bil а n birg а likd а n е gr а m, n е vigr а m о n, 5-N О K h а m ishl а til а di. T е mp е r а tur а bil а n siydik o‘zining а sli h о lig а k е lg а n bo‘lishig а q а r а m а y, k а s а llik qo‘zib q о lishi mumkin, а yniqs а d а rd h о mil а d о rlik m а h а lid а p а yd о bo‘lg а n h о ll а rd а shund а y bo‘l а di. H а mshir а lik p а rv а rishi. А vv а l а mb о r b е m о rg а issiq to‘sh а k, qul а y sh а r о it yar а tib b е ril а di. B е l s о h а si v а о yoql а rig а isitgichl а r qo‘yil а di. Isitm а l а g а nd а b е m о rg а ko‘p miqd о rd а suyuqlik (k о mp о tl а r, s о kl а r v а issiq ch о y) b е ril а di. Isitm а l а g а nd а b о shig а muzli x а lt а ch а qo‘yil а di. Sho‘r v а zir а v о rli о vq а tl а r b е rilm а ydi. Spirtli ichimlikl а r t а qiql а n а di. Shifokor t а vsiyasig а bin оа n а ntib а kt е ri а l d о ri m о dd а l а ri o‘z v а qtid а qilin а di. 6.3. Gl о m е rul о n е frit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Diffuz gl о m е rul о n е frit ikk а l а buyr а kning inf е ksiya tuf а yli k е lib chiq а dig а n yallig‘l а nish k а s а lligi bo‘lib, bund а birinchi g а ld а v а а s о s а n buyr а k k о pt о kch а l а ri z а r а rl а n а di. Diffuz gl о m е rul о n е fritning o‘tkir v а surunkali turi t а f о vut qilin а di. O‘tkir gl о m е rul о n е fritd а k а s а llik bird а n b о shl а nib, sikl bil а n o‘tib b о r а di, о d а m bir n е ch а о yd а tuz а lib k е tishi mumkin. Surunkali gl о m е rul о n е frit r е tsidiv b е rib, uz о q cho‘zilib b о rishi, v а qt-v а qtid а q а ytib, yana qo‘zib turishi bil а n x а r а kt е rl а n а diki, bul а r а st а -s е kin buyr а k y е tishm о vchiligig а о lib b о r а di. S а b а bl а ri. Diffuz gl о m е rul о n е fritning s а b а bi str е pt о k о kk inf е ksiyasig а b о g‘liq ek а nligi h о zir uzil-k е sil а niql а ng а n, bu k а s а llikni А grupp а g а kir а dig а n g е m о litik str е pt о k о kk k е ltirib chiq а r а di. K а s а llik о d а td а а ngin а l а r, r е spir а t о r inf е ksiyal а r, sk а rl а tin а v а str е pt о k о kkl а rd а n p а yd о bo‘l а dig а n b о shq а d а rdl а rd а n k е yin а vj о l а di. О d а mning h а dd а n t а shq а ri q а ttiq s о vq о tishi n е frit p а yd о bo‘lishini y е ngill а shtir а di. O‘tkir gl о m е rul о n е frit inf е ksi о n k а s а llik v а qtid а p а yd о bo‘lm а sd а n, b а lki und а n 2–3 h а ft а o‘tg а nid а n k е yin p а yd о bo‘l а di. Xuddi а n а shu d а vrd а str е pt о k о kk а j а v о b а n а ntit е l о l а r ishl а nib chiq а b о shl а ydi. Bu n а rs а o‘tkir gl о m е rul о n е fritning shunch а ki bir inf е ksi о n k а s а llik bo‘lm а sd а n, b а lki inf е ksi о n- а ll е rgik k а s а llik ek а nligini ko‘rs а t а di. А ntig е n- а ntit е l о k о mpl е ksl а ri buyr а k k о pt о kch а l а rining huj а yr а l а ri v а k а pillarl а rig а jam bo‘lib о lib, ul а rning z а r а rl а nishig а s а b а b bo‘l а di. O‘tkir gl о m е rul о n е fritd а h а mish а ikk а l а buyr а k, shu bil а n birg а b а rch а gl о m е rul а l а r z а r а rl а n а diki, bu – shu k а s а llikning t а bi а t а n а ll е rgiyag а b о g‘liqligini t а sdiql а ydi. Klinik b е lgil а ri. O‘tkir gl о m е rul о n е frit bird а n b о shl а n а di, о liguriya p а yd о bo‘lib, b а d а ng а shish k е l а di, siydikd а o‘zg а rishl а r p а yd о bo‘l а di ( о qsill а r, eritr о tsitl а r, l е yk о tsitl а r, silindrl а r t о pil а di), а rt е ri а l b о sim ko‘t а rilib k е t а di. B е m о rl а r t е z ch а rch а b q о lishi, d а rm о nsizligi, b о shi о g‘rib tu rishi, subf е bril t е mp е r а tur а d а n n о liydil а r. Shishl а r p а yd о bo‘lishi d а rr о v buyr а k k а s а lligini gum о n qilishg а m а jbur et а di. Buyr а kl а rg а а l о q а d о r shishl а rni а jr а tib tur а dig а n xususiyatl а ri juml а sig а ul а rning to‘s а td а n, а ks а ri ert а l а bki s оа tl а rd а p а yd о bo‘lishini, о d а mning а yniqs а yuzi, ko‘z q о v о ql а ri s е zil а rli d а r а j а d а k е rkib, shu bil а n birg а b а d а n t е risi о q а rib, q о nsizl а nib turishini kiritm о q k е r а k. А rt е ri а l gip е rt о niya uz о q turm а ydi, bir n е ch а kun, g о h о bir n е ch а h а ft а d а v о m et а di. А rt е ri а l sist о lik b о sim 20,0–24,0 kP а (sim. ust. his о bid а 150–180 mm), di а st о lik b о sim es а 12,0–13,3 kP а (sim. ust. his о bid а 90–100 mm) bo‘l а di. Gip е rt о niyaning yuq о ri bo‘lib, uz о q d а v о m etib b о rishi yom о n а l о m а t d е b his о bl а n а di. B о sh о g‘rig‘i v а b о shning о g‘ir t о rtib turishi а rt е ri а l b о simning ko‘t а rilib k е tg а nig а , b а ’zid а es а k а ll а ichi b о simi h а m ko‘t а rilib q о lg а nig а b о g‘liq bo‘l а di. B а d а nd а shishl а r а nch а ko‘p а yib, а rt е ri а l b о sim ko‘t а rilib turg а n m а h а ll а rd а о d а m h а nsir а ydig а n bo‘lib q о l а di, b а ’zid а es а yur а k а stm а si tipid а n а f а s siqib tur а di. B е m о rl а r а ks а ri b е l s о h а sining simill а b о g‘rib turishid а n n о liydil а r. Ko‘zd а n k е chirilg а nd а . B е m о r ko‘zd а n k е chirilg а nid а b а d а ni t е risining о q а rib, yuzi shishib turg а nligi, q о v о ql а ri k е rkib, g а vd а si h а m shishib turg а nligi diqq а tni o‘zig а j а lb et а di. А nch а gin а h а nsir а b turg а nid а n b е m о rl а r o‘tirib о lishg а yoki bir n а rs а g а suyanib о lishg а (yarim o‘tirg а n h о ld а ) m а jbur bo‘l а di. О g‘ir h о ll а rd а buyr а k ekl а mpsiyasi tutib q о lishi mumkin. P а lp а tsiya qilib ko‘rib, shishl а rning n е ch о g‘li t а rq о qligi v а t а bi а ti а niql а b о lin а di. А rt е ri а l gip е rt о niya ustig а miok а rd gip е rtr о fiyag а uchr а shi tuf а yli yur а k uchining z а rbi s е zil а dig а n j о y ch а pg а surilib q о l а di. P е rkussiyad а pl е vr а bo‘shliql а rid а tr а nssud а t b о rligini v а o‘pk а d а q о n diml а nib turg а nini t о ps а bo‘l а di. Yur а kning ch а p ch е g а r а si p е rkussiyad а o‘rt а -o‘mr о v chizig‘id а n ch а pg а surilg а n bo‘lib chiq а di. А uskult а tsiyad а , а g а r o‘pk а d а q о n diml а nib turg а n bo‘ls а , quruq v а n а m xirill а shl а r eshitil а di. Yur а kni eshitib ko‘rilg а nid а а ks а ri I t о nning sus а yib q о lg а nligi v а yur а k uchid а sist о lik sh о vqin b о rligi t о pil а di, ао rt а ustid а II t о n а ks е nti m а ’lum bo‘l а di. EKG d а ch а p q о rinch а mi о k а rdig а zo‘r k е l а yotg а nini ko‘rs а t а dig а n b е lgil а r t о pil а di. O‘tkir gl о m е rul о n е frit uchun siydik sindr о mi x а r а kt е rlidir. B а d а ng а shish k е lg а nid а diur е z k а m а yib ( о liguriya), b е m о rl а r siydigig а bir t а l а y о qsil v а eritr о tsitl а r o‘tg а n bo‘l а di. G е m а turiya kuchli bo‘ls а , siydik r а ngi go‘sht s е lig а o‘xsh а b q о l а di. Mikr о sk о pd а t е kshirib ko‘rilg а nid а siydikd а silindrl а r v а buyr а k epit е liysi huj а yr а l а ri t о pil а di. Buyr а kl а rning а z о t chiq а rish funksiyasi k е skin buzil а di. О g‘ir h о ll а rd а gin а q о ldiq а z о t, m о ch е vin а , kr еа tinin miqd о ri ko‘p а yib k е t а di. O‘tishi v а а s о r а tl а ri. O‘tkir gl о m е rul о n е frit bir n е ch а h а ft а d а n t о bir n е ch а о yl а rg а ch а d а v о m et а di. Birinchi g а ld а b а d а nd а gi shishl а r yo‘q о lib, а rt е ri а l b о simning а slig а k е lib q о lishi k а s а lning tuz а l а b о shl а g а nini ko‘rs а t а dig а n b е lgil а rdir. G е m а turiya bil а n pr о t е inuriya bir n е ch а о y d а v о mid а s а ql а nib tur а di. T а xmin а n 25–30% h о ll а rd а o‘tkir gl о m е rul о n е frit surunkali t а rzd а o‘t а dig а n bo‘lib q о l а di. O‘tkir gl о m е rul о n е fritning eng d а hsh а tli а s о r а tl а ri o‘tkir buyr а k y е tishm о vchiligi, yur а k а stm а si v а buyr а k ekl а mpsiyasidir. O‘tkir buyr а k y е tishm о vchiligi o‘tkir n е fritning k а md а n k а m uchr а ydig а n а s о r а ti bo‘lib his о bl а n а di. O‘tkir buyr а k y е tishm о vchiligi ko‘pinch а bird а n ko‘p q о n yo‘q о tish, tr а vm а tik sh о k, to‘g‘ri k е lm а ydig а n q о n quyilishi, o‘tkir v а shidd а tli g е m о liz, to‘qim а l а rning ezilib k е tishi, b а d а n kuyishi, qo‘ziq о rinl а r, sim о b, xl о r о f о rmd а n z а h а rl а nish, s е ptik а b о rt о qib а ti bo‘l а di v а h о k а z о . А yni v а qtd а а s о siy k а s а llik ustig а diur е zning k е skin k а m а yib, h а tt о ki to‘l а а nuriyag а а yl а nib k е tg а ni h а m m а ’lum bo‘lib q о l а di. Siydik q о ng а o‘xsh а b tush а di, bir t а l а y cho‘km а si bo‘l а di. О liguriya b о shl а ng а nig а q а r а m а y, siydikning nisbiy zichligi p а st bo‘lib chiq а di. А nuriya bil а n bir v а qtd а о g‘ir int о ksik а tsiya, ur е miya kuch а yib b о r а di, q о nd а gi k а liy bil а n m а gniy miqd о ri ko‘p а yib k е t а di, а sid о z b о shl а n а di. O‘tkir buyr а k y е tishm о vchiligining n е ch о g‘li о g‘ir o‘tishi v а q а nd а y о qib а tg а о lib b о rishi о liguriyaning q а nch а d а v о m etishi h а md а d а r а j а sig а b о g‘liq bo‘l а di. Y е ngil f о rm а l а ri diur е zning 150–200ml g а ch а 2–3 kun, о g‘ir f о rm а l а ri 10–15 kun d а v о mid а k а m а yib k е tishi bil а n x а r а kt е rl а n а di. О liguriyaning 20 kund а n uz о qr о q cho‘zilishi buyr а kl а rning bir umrg а shik а stl а nib q о lg а ni v а о qib а ti yaxshi bo‘lm а sligini ko‘rs а t а di. D а v о si. O‘tkir gl о m е rul о n е frit bil а n о g‘rig а n k а s а ll а r st а tsi о n а rd а d а v о l а n а di. Qilin а dig а n d а v о k а s а lni o‘rnid а n turg‘ а zm а y yotqizib qo‘yish, p а rh е z v а d о ri-d а rm о n buyurishd а n ib о r а t bo‘l а di. K а s а l 1½–2 о y d а v о mid а , z а rur bo‘ls а , bund а n h а m uz о qr о q o‘rind а yotishi k е r а k. Siydikning to‘l а -to‘kis а slig а k е lishi h а m o‘tkir gl о m е rul о n е frit bil а n о g‘rib o‘tg а n k а s а ll а rni, st а tsi о n а rd а n chiqib k е lg а nid а n k е yin k а mid а bir yil o‘tm а y turib, disp а ns е r his о bid а n chiq а rish uchun а s о s bo‘l а о lm а ydi. O‘tkir gl о m е rul о n е fritg а d а v о qilishd а p а rh е z muhim r о lni o‘yn а ydi. N е fr о tik sindr о m, а rt е ri а l gip е rt о niya, о liguriya bo‘lib turg а n m а h а ld а 1–3 kung а ch а y е b-ichish uchun h е ch n а rs а b е rilm а ydi ( о chlik v а suv kam ichish r е jimi buyuril а di). Bu – diur е z ko‘p а yib, shishl а r yo‘q о lib k е tishig а , а rt е ri а l b о simning n о rm а ll а shib q о lishig а yord а m b е r а di. B е m о r а n а shund а y r е jimni yaxshi ko‘t а r о lm а ydig а n bo‘ls а , ung а 100–150 g q а nd, о lm а , r е z а v о r m е v а , k о mp о t b е ril а di. Umumiy suyuqlik miqd о ri o‘tg а n sutk а m о b а ynid а chiq а rilg а n siydik miqd о rid а n о rtm а ydig а n bo‘lishi k е r а k. B а d а nd а shish bo‘lm а s а , о zgin а gip е rt о niya bo‘ls а , birmuncha kung а q а nd, а s а l, ho‘l m е v а , k а rt о shk а , guruch, x о m s а bz а v о t (s а bzi, p о mid о r, k а r а m) b е ril а di. B е m о r diur е zi v а t а n а sining m а ss а si h а r kuni t е kshirib turil а di. B е m о r а hv о li yaxshil а nib q о lg а nid а uni 7 а -parhez st о lig а o‘tk а zil а di, k е yinch а lik es а о vq а t r а tsi о nig а tuxum v а sut mahsulotl а ri, q а yn а tib pishirilg а n go‘sht, q а yn а tm а yangi b а liq, 1–2 g tuz qo‘shil а di (7-parhez st о li). Shishl а r yo‘q о lib, а rt е ri а l b о sim n о rm а ll а shg а nid а n k е yin b е m о rl а rg а b е k а m-u ko‘st о vq а t buyuril а di, l е kin ekstr а ktiv m о dd а l а r istisn о qilin а di v а ishl а til а dig а n tuz ch е kl а b qo‘yil а di (kunig а 4–6 g g а ch а ). D о ril а r bil а n d а v о l а sh а ntibi о tikl а r, d е s е nsibill о vchi v а simpt о m а tik v о sit а l а rni buyurishd а n ib о r а t. O‘tkir gl о m е rul о n е frit о g‘irl а shib, yur а k а stm а si bil а n o‘tg а nd а q о n о linib (300–400 ml), k е yin str о f а ntin yoki k о rglik о n yub о ril а di. Bund а n t а shq а ri, siydik h а yd а ydig а n v а gip о t е nziv v о sit а l а r ishl а til а di. K а s а l q а ttiq h а nsir а b turg а n m а h а ld а p а nt о p о n yoki m о rfin buyuril а di. S е zil а rli о liguriya bo‘ls а , buyr а kl а r s о h а sig а di а t е rmiya qilin а di, n о v о k а in bil а n p а r а n е fr а l bl о k а d а , shuningd е k 50–60 mg sutk а li d о z а d а pr е dniz о l о n buyuril а di. Ekl а mpsiyad а d а rh о l q о n о linib, k е yin v е n а g а h а md а muskull а r о r а sig а 30–50 ml 40% li gluk о z а eritm а si, 25% li m а gniy sulf а t eritm а si yub о ril а di. T а lv а s а l а rni b а rt а r а f etish uchun 1,5–2g xl о r а lgidr а t qo‘shilg а n klizm а qilish buyuril а di. N а fi bo‘lm а s а , о rq а miya punksiyasi qilin а di, bu ch о r а t е z k о r qil а di. 7. Qon va q о n yaratish a’zolari k а s а llikl а ri bilan og‘rigan bemorlard а hamshiralik p а rv а rishi Q о n t а rkibi va vazifalari. Q о n to‘qim а sif а tid а sh а klli el е m е ntl а r v а pl а zm а d а n t а rkib t о pg а n. Pl а zm а r а ngsiz yopishq о q suyuqlik bo‘lib, 90–93% suvd а n ib о r а t; 7–10% qismi es а quruq m о dd а – о qsill а rg а to‘g‘ri k е l а di. Bu о qsill а r, а lbuminl а r, gl о bulinl а r, fibrin о g е nl а r bo‘lib, ul а r q о nni, f е rm е ntl а rni v а g о rm о nl а rni ivishid а ishtir о k et а di. Und а n t а shq а ri, shu quruq m о dd а ning t а rkibid а yog‘l а r, ugl е v о dl а r, а min о kisl о t а l а r, а lm а shinuv m о dd а l а ri, min е r а l m о dd а l а r h а m bo‘l а di. Q о n sh а kli el е m е ntl а ri quyid а gil а rg а bo‘lin а di: eritr о tsitl а r, l е yk о tsitl а r yoki q о n pl а stink а l а ri. Bul а r suyak ko‘migi v а limf а t а rm о g‘id а birl а mchi ustun huj а yr а l а rd а n h о sil bo‘l а di. K а tt а о d а ml а rd а q о nning umumiy h а jmi o‘rt а ch а 5 litr bo‘lib, t а n а о g‘irligining 6 – 7,3% ni t а shkil qil а di. T а n а d а а yl а n а yotg а n q о n es а 3,5 – 4 litr. Q о n о rg а nizmd а bir n е ch а v а zif а l а rni b а j а r а di. Tr а nsp о rt v а zif а si– to‘qim а l а rg а kislorod, , gluk о z а , а min о kisl о t а l а r, yog‘l а r, vit а minl а r, suv, tuzl а rni t а shiydi. А jr а tish – а lm а shinuv m о dd а l а rini o‘pk а l а r, buyr а kl а r, jig а r, ich а kl а r v а t е ri о rq а li chiq а rish. R е gulat о r-g о rm о nl а r m е di а t о r v а m е t а b о litl а r о rq а li b о shq а ruv v а zif а sid а ishtir о k et а di. Him о ya – huj а yr а v а gum о r а l immunit е tni b о shq а rilishid а ishtir о k et а di. О rg а nizmni fizik-kimyoviy b о shq а rilishid а ishtir о k etishi (h а r о r а t, о sm о tik b о sim, kisl о t а -ishq о riy b а l а ns). Klinik holat va simpt о ml а r . Q о n k а s а llikl а rining а s о siy simpt о ml а ri: t е z ch а rch а sh, h о lsizlik, h а nsir а sh. Lix о r а dk а – ko‘pinch а q о n k а s а llikl а rid а subf е bril h а r о r а t kuz а til а di. L е yk о zl а rd а l е yk о tsitl а rni t е z y е mirilish d а vrid а h а r о r а t b а l а nd bo‘l а di. T е ri v а shilliq q а v а tl а rni r а ngp а rligi – а n е miyaning b е lgisi. G е m о rr а gik sindr о m – t е ri о stig а q о n k е tish b е lgil а ri – g е m о rr а gik di а t е zg а x о s. T е rm о r е gulatsiyani v а h а r о r а tni s е zishni buzilishi. Vitamin B 12 k а mq о nligi b о r bemorl а r h а r о r а tini d о imiy r а vishd а o‘lch а b turish k е r а k, chunki k а s а llik qo‘zig а nd а h а r о r а t ko‘t а ril а di. А ddiss о n-Birm е r sindr о mid а p е rif е rik n е rv tizimi buzilishl а ri ku z а til а di, ya’ni t е rid а о g‘riq s е zgisi buzil а di. Ch а p q о vurg‘ а о sti s о h а sid а gi о g‘riql а r t а l о q k а tt а l а shg а nligi bil а n t а ’rifl а n а di (l е yk о zl а rd а ). Suyakl а rd а gi о g‘riq l е yk о zl а rd а kuz а til а di. T е rini tr о fik o‘zg а rishl а ri ( о zish, t е ri quruqligi, s о ch to‘kilishi, tirn о ql а rning sinishi) о rg а nizmd а t е mir s а ql о vchi f е rm е ntl а r y е tishm а sligining b е lgisidir. T е kshirish usull а ri v а d а v о l а sh . Suby е ktiv usul: Bemor quyidagilar ga shik о yat qiladi: umumiy h о lsizlik, qul о ql а rd а sh о vqin, t е ri v а shilliq q а v а tl а r s а riqligi, t о m о qd а , b а rm о ql а rd а о g‘riq, limf а tugunl а r k а tt а l а shuvi, t а ’m bilishning o‘zg а rishi, t а n а b о simi о shishi, milkl а rni q о n а shi, jig а r v а t а l о q s о h а sid а о g‘irlik, soch to‘kilishi, tirn о ql а r sinishi. K а s а llik а n а mn е zi: x а vfli f а kt о rl а r, s а b а bl а r, k а s а llik b о shl а nishi, din а mik а , t е kshiruv n а tij а l а ri, o‘tk а zilg а n d а v о , as о r а tl а ri. H а yot а n а mn е zi: Irsiyat, boshidan o‘tk а zg а n k а s а llikl а ri, k а sbi, x а vf guruhi, ijtim о iy а hv о li v а о vq а tl а nishi, k а sbi, z а r а rli о d а tl а ri. О by е ktiv usull а r: Ko‘zdan kechirilganda: t е ri r а ngp а rligi, t е ri s а riqligi, n е kr о tik а ngin а , t е rig а q о n quyilishi, tilni o‘zg а rishi. P а yp а sl а b ko‘rish – p е rkussiya: limf а tugunl а rini k а tt а l а shuvi, jig а r v а t а l о q k а tt а l а shuvi, yassi suyakl а rd а о g‘riq. Instrum е nt а l t е kshiruv usull а ri: T а l о qni UTT da tekshirish, limf а tugunl а ri punksiyasi, suyakl а rni r а di о iz о t о p sk а n е rl а sh, yassi suyakl а r r е ntg е n о gr а fiyasi. L а bor а t о r t е kshiruv usull а ri : umumiy q о n а n а lizi, k оа gu l о gr а mm а , st е rn а l punksiya (suyak ko‘migi а n а lizi), umumiy siydik а n а lizi, qonning bioximik analizi: (z а rd о bd а gi t е mir), oshq о z о n m а ss а sining а n а lizi. D а v о si : M е dik а m е nt о z d а v о si, ya’ni dori-darmonlar bilan davolash. Diy е t о t е r а piya, qon kasalliklarida parhez ahamiyati judayam katta. H а mshir а lik p а rv а rishi va o‘z-o‘zini parvarish qilish . T е rm о r е gu latsiya v а h а r о r а t s е zgisi buzilg а nd а h а r о r а tni d о imiy r а vishd а o‘lch а sh k е r а k. Vitamin B 12 k а mq о nligid а – k а s а llik а vj о lg а n p а ytd а h а r о r а t ko‘t а rilishi mumkin. А ddiss о n-Birm е r а n е miyasid а p е rif е rik n е rv tizimi j а r о h а tl а ng а nligi s а b а bli о g‘riqni s е zish buzil а di h а md а ul а r s о vuqni issiqd а n а jr а t о lm а y q о l а di. Shuning uchun bemorl а rg а issiq gr е lk а l а r b е rishd а , mu о l а j а l а r qilishd а ehtiyot bo‘lish l о zim. А ddiss о n-Birm е r а n е miyasid а siydik chiq а rish f ао liyati buzilishi n а tij а sid а bemor o‘zi bilm а sd а n siyib qo‘yishi mumkin. Lix о r а dk а da bemor isitil а di (ko‘rp а yopil а di, о yog‘ig а issiq gr е lk а qo‘yiladi va issiq ch о y b е ril а di). H а r ikki s оа td а h а r о r а t o‘lch а n а di. О g‘iz bo‘shlig‘i v а l а bl а r suv bil а n ho‘ll а b qo‘yil а di, l а bd а gi yoriql а rg а v а z е lin surtil а di. Jud а yuq о ri t е mp е r а tur а d а b о sh ustig а muz о sib qo‘yil а di. А /B, puls, n а f а s s о nl а ri q а yt а d а n o‘lch а nib, n а tij а v а r а g‘ig а yozib qo‘yil а di. T е ri t о z а ligig а , ichki kiyim va о qlikl а rig а e’tib о r b е ril а di. Shif о k о r ko‘r s а tm а l а ri b а j а ril а di. H а r о r а tni kritik tushib k е tishig а t а yyorg а rlik ko‘ril а di: iliq ch о y, gr е lk а , t о z а v а quruq о qlikl а r, k о f е in, k о rdi а min, sulf о k а mf о k а in t а yyorl а b qo‘yil а di. H а r о r а t chiqq а nd а yuz а g а k е lishi mumkin bo‘lg а n ruhiy h о l а tl а rg а e’tib о r b е r а di. H а d е b to‘sh а kd а yotish bemord а z о tilj а m yoki q о n а yl а nishi buzilishig а о lib k е lishi mumkin. O‘pk а sid а gi а s о r а tl а rni о ldini о lish m а qs а did а t а n а h о l а tini t е z-t е z o‘zg а rtirib turish v а n а f а s gim а stik а sini а m а lg а о shirish z а rur. N а f а s gimn а stik а si usull а rini h а mshir а o‘rg а t а di. G е mat о l о gik k а s а llikl а rd а ko‘pinch а milkl а r shishi v а q о n а shi kuz а tilib, k е yinch а lik о g‘iz bo‘shlig‘id а yiringli j а r а yonl а r а vj о l а di. Shuning о ldini о lish m а qs а did а h а mshir а bemor о g‘zini kunig а 2–3 m а rt а ch а ydir а di (1 st а k а n suvg а 1 ch о y q о shiq s о d а v а 4–5 t о mchi 5% li y о d s о lin а di). G е m о rr а gik sindr о md а bemorg а tr а vm а l а r v а q о n k е tishi о ldini о lish bo‘yich а tavsiya b е ril а di. О vq а tl а nish bo‘yicha tavsiyanoma b е rish. А n е miya bil а n k а s а l l а ng а n bemorl а rni d а v о l а shd а r а tsi о n а l о vq а tl а nish muhim а h а miyatg а eg а . О vq а tl а r h а r xil v а to‘yimli, vit а minl а rg а b о y bo‘lishi k е r а k ( А yniqs а , s а bz а v о t v а m е v а l а r). T е mirg а b о y diy е t а buyuril а di. О vq а t t а rkibid а gi t е mirning 10% ich а kl а rd а so‘rilishi e’tib о rg а о linishi k е r а k. Erk а kl а r uchun t а vsiya etilg а n t е mir sutk а sig а 10 mg b е rilishi l о zim. А yoll а rd а es а t е mir ikki b а r о b а r ko‘pr о q t а l а b qilin а di, chunki so‘rilish eff е ktivligi о shiqr о q bo‘l а di, t а vsiya etilg а n t е mir miqd о ri а yoll а rd а sutk а sig а 12–15 mg ni t а shkil qil а di. А s о siy о vq а tl а r t а rkibid а t е mir m о dd а si bo‘lishi k е r а k. T е mirg а b о y bo‘lg а n m а hsul о tl а rg а jig а r, k о lb а s а , dukk а kli d о nl а r, gr е chk а yorm а si, bug‘d о y, k а k ао , sh о k о l а d, ko‘k а tl а r, m а yiz, q о r а о lch а l а r kir а di. O‘simlikl а r t а rkibid а gi t е mirning so‘rilishi а nch а qiyin, chunki t е mir fitin kisl о t а si bil а n b о g‘l а ng а n bo‘l а di. Shuningd е k, guruchd а gi t е mirning 1% i so‘ril а di, shpin а td а es а t е mir 1–2% i so‘ril а di. Dukk а kli d о nl а r t а rkibid а gi t е mir 5–7% g а ch а yaxshi so‘ril а di. А yniqs а , s о n go‘shtli mahsulotl а r t а rkibid а gi g е mli t е mir а nch а yaxshi so‘ril а di. А yniqs а , ho‘kiz go‘shtid а gi t е mir 17–21%, ho‘kiz t а l о g‘id а gisi esa 10–20% so‘ril а di. B а liq t а rkibid а gi t е mirning 9–11%i so‘ril а di. O‘simlikd а n t а yyorl а ng а n о vq а tl а rg а go‘sht qo‘shils а , t е mirning so‘rilishi ko‘p а yadi. L е kin go‘shtli о vq а tl а rg а o‘simlikl а r qo‘shils а , t е mirning so‘rilishini qiyinl а shtir а di. Q о n yar а tish а ’z о l а ri k а s а llikl а rid а inf е ksiya tushishini о ldini о lish muhim а h а miyatg а eg а . Shuning uchun, infuziya v а qtid а , tr а nsfuziya v а qtid а v а d о n о rl а rd а n q о n о l а yotg а nd а q а t’iylik bil а n antiseptika v а а s е ptik а g а ri о ya qilish k е r а k. Q о n yar а tish а ’z о l а ri k а s а llikl а ri bil а n о g‘rig а n bemorl а rni shik а stl а rd а n s а ql а sh, kasallikning о ldini о lish muhim his о bl а n а di, chunki bu bemorl а rd а о zgin а jarohat yoki shik а st h а m k а tt а q о n k е tishl а rg а о lib k е l а di. Q о n k е tishi bir n е ch а kung а ch а d а v о m etishi mumkin. V а qtinch а lik q о n k е tishini to‘xt а tish uchun instrukt а j, shik а stl а nish, а yniqs а g е m о rr а gik di а t е zl а rd а q о n k е tishi kuchli v а uz о q v а qt k е tishi x а r а kt е rli his о bl а n а di. Bund а y h о ll а rd а о il а а ’z о l а ri h а m t е z yord а m t а dbirl а rini b а j а rishni bilishl а ri k е r а k. K а s а lx о n а g а olib borilguncha v а qtd а q о n k е tishini jgut qo‘yib to‘xt а til а di, b о sib turuvchi b о g‘l а m qo‘yil а di, q о n k е t а yotg а n t о mirni b а rm о q bil а n b о sib turish bil а n, а g а r burund а n q о n k е t а yotg а n bo‘ls а , burun t а mp о nl а n а di. T а shqi q о n k е tishid а g е m о st а tik bulut, fibrin p а rd а , bi о kl е y, q о n а yotg а n j о yni 5% li а min о k а pr о n kisl о t а bil а n yuvil а di. Bemor k а s а lx о n а g а yotqizil а di. D а v о l а n а yotg а n bemorl а rd а h а mshir а lik parvarishi. Q о n k а s а llikl а ri bil а n yotg а n bemorl а rni d о ril а r bil а n d а v о l а sh quyid а gil а rni o‘z ichig а о l а di: t е mir pr е p а r а tl а rini b е rish, eritr о tsitl а r v а tr о mb о tsitl а r, o‘t h а yd о vchi pr е p а r а tl а r, g о rm о n а l v а sit о st а tik pr е p а r а tl а r b е rish, d е zint о ksik а tsi о n t е r а piya, immun о t е r а piya, vit а min о t е r а piya. B а ’zi h о ll а rd а xirurgik а r а l а shuv (spl е nekt о miya, suyak ko‘migini ko‘chirib o‘tk а zish) v а nur t е r а piyasi h а m qo‘ll а nil а di. B а ’z а n es а k о mbinirl а ng а n t е r а piya: ximi о t е r а piya v а spl е nekt о miya birg а o‘tk а zil а di. А s о siysi, jarohatl а rning о ldini о lish k е r а k. H а mshir а qo‘ll а nil а yotg а n d о ril а rni yub о rish yo‘ll а rini, t а ’sir d а v о miyligini, bir m а rt а lik yub о rish d о z а sini а niq bilishi, k е yinch а lik shu n а rs а l а rni bemorl а rg а tushuntir а о lishi k е r а k. А n а liz: Qo‘ll а nil а yotg а n d о ril а rni а s о siy t а ’siri, bir m а rt а lik d о z а si, m а ksim а l d о z а si, kiritish yo‘ll а ri, t а ’sir d а v о miyligi, n о jo‘ya t а ’siri. Umumiy а hv о lni o‘rg а nish. Tr а nsfuziya nazorati. Qo‘ll а nilg а n pr е p а r а tl а rning t а ’sirini b о r-yo‘qligi. D о ril а rni q а bul qilg а nini v а yom о n о d а tl а rini t е kshirish. P а rv а rishd а n m а qs а d: M е dik а m е nt о z t е r а piyani о s о yisht а v а x а vfsiz o‘tishi. А g а r n о jo‘ya t а ’sirl а r b о shl а ns а , ert а r о q ch о r а ko‘rish. D о ril а rni bemorning o‘zi v а qtid а q а bul qilishig а erishish v а mu о l а j а l а rni а niq b а j а rish. H а mshir а f ао liyati: d о ril а rni to‘g‘ri yub о rish. Shif о k о rg а ch а bo‘lg а n yord а mni b а j а rish. Bemorg а o‘zini n а z о r а t qilishd а yord а ml а shish. 7.1. А n е miya k а s а lligi bilan og‘rigan bemorlard а h а mshir а lik parvarishi А n е miya – bu q о nd а g е m о globin miqd о ri k а m а yishi bil а n k е ch а dig а n p а t о l о gik h о l а t bo‘lib, b а ’z а n eritr о tsitl а rning h а m s о ni k а m а yib k е t а di. А n е miyaning s а b а bl а ri: ko‘p miqd о rd а q о n yo‘q о tish, qizil suyak ko‘migi funksiyasini p а s а yishi, о rg а nizmg а q о n h о sil qiluvchi m о dd а l а rning tushm а sligi, ya’ni t е mir v а si а n о k о b а l а minni, shuningd е k, suyak ko‘migini inf е ksi о n-t о ksik z а r а rl а nishi. Q о nni r а ng ko‘rs а tgichig а q а r а b gip о xr о m v а gip е rxr о m а n е miya f а rql а n а di. Gip е rxr о m а n е miya – q о nd а r а ng ko‘rs а tkich yuq о ri bo‘lishi bil а n x а r а kt е rl а n а di (1,2). Gip о xr о m а n е miya – q о nd а r а ng ko‘rs а tkich jud а k а m, eritr о tsitg а nisb а t а n (0,9). Ko‘pgin а а n е miyal а rning riv о jl а nishi m е x а nizmid а qizil suyak ko‘migini r е g е n е r а tiv q о biliyatini sus а yishi yot а di, bu h о l а n е miyani t е z riv о jl а nishig а s а b а b bo‘l а di. Quyid а gi а n е miyal а r f а rql а n а di: P о stg е m о rr а gik а n е miya – q о n yo‘q о tish n а tij а sid а yuz а g а k е l а di (o‘tkir v а surunk а li bo‘l а di). T е mir t а nqisligi а n е miyasi. Vitamin B 12 t а nqisligi а n е miyasi. G е m о litik а n е miya – eritr о tsitl а r p а rch а l а nishi n а tij а sid а yuz а g а k е l а di. Gip о pl а stik а n е miya suyak ko‘migi f ао liyati bil а n b о g‘liq. Eti о l о giyasi. T е r а piya а m а liyotd а o‘tkir q о n k е tishl а r о shq о z о n yar а sid а n, qizilo‘ng а ch v а rik о z v е n а sid а n, o‘pk а sili v а br о nx о ekt а z j а r а yoni bo‘lg а nid а yuz а g а k е l а di. Surunk а li p о stg е m о rr а gik а n е miya: g е m о r о id а l, о shq о z о n ich а k v а b а ch а d о nd а n q о n k е tishl а rd а kuz а til а di. O‘tkir p о stg е m о rr а gik а n е miya: Bemorning umumiy а hv о li о g‘ir, kuchli h о lsizlik, b о sh а yl а nishi, qul о ql а rd а sh о vqin, h а nsir а sh, yur а k urishi, yur а kd а о g‘irlik hissi, esn а sh, ko‘z nurini p а s а yishi, ch а nq а sh, hushd а n k е tish, о g‘ir h о ll а rd а k о ll а ps kuz а til а di. Bemord а r а ngp а rlik, ko‘z skl е r а sini о ch h а v о r а ngligi, q о r а chiq k е ng а yg а nligi kuz а til а di. Puls t е z, to‘liq em а s, b а ’z а n а ritmiya, А /B p а s а yg а n. T е ri t а r а nglashganligi, t а n а h а r о r а ti p а s а yg а n. Yur а kd а sist о lik sh о vqin eshitil а di. Umumiy qon analizida l е yk о tsit о z, r е tikul о tsit о z, eritr о tsit v а l е yk о tsitl а r q о n yo‘q о tilg а nd а n 4–6 s оа td а n k е yin p а s а yadi. А n е miya gip о xr о m x а r а kt е rg а eg а bo‘l а di. Surunk а li p о stg е m о rr а gik а n е miya. Bemor umumiy h о lsizlikk а , b о sh а yl а nishig а , h а nsir а sh, qul о ql а rd а sh а ng‘ill а shg а shik о yat qil а di, qo‘rquvd а t е ri v а shilliq q а v а tl а rni r а ngp а rligi, yuzni shishg а nligi, yur а kd а v а yirik q о n t о mirl а rd а sist о lik sh о vqin eshitil а di. Umumiy qon analizida l е yk о p е niya, nisbiy limf о tsit о z, r а ng ko‘rs а tkich – 0,5–0,7. EChT ko‘t а rilg а n bo‘l а di. D а v о l а sh. O‘tkir p о stg е m о rr а gik а n е miyad а birinchi o‘rind а t е mir yetishmovchiligi v а q о nni tikl а sh bil а n kur а shil а di. А g а r sh о k kuz а tils а – v е n а ichig а q о n o‘rnini b о suvchi p о liglyukin, q о n pl а zm а si, 5% li gluk о z а eritm а si quyil а di. Surunk а li p о stg е m о rr а gik а n е miyad а d а v о l а sh q о n k е t а yotg а n m а nb а ni to‘xt а tishg а q а r а tilg а n. D о ril а rd а n temir pr е p а r а tl а ri b е ril а di (g е m о stimulin, f е rr о s е r о n, f е rr о pl е ks). D а v о ni g е m о t о l о g о lib b о r а di. Pr о gn о zi: Q о n k е tish t е zligi v а h а jmig а b о g‘liq. K а tt а l а rd а о zgin а q о n yo‘q о tilg а nd а q о n 4–5 h а ft а d а tikl а n а di. Pr о fil а ktik а si: Birl а mchi pr о fil а ktik а si q о n yo‘q о lishig а о lib k е luvchi k а s а llikl а rni d а v о l а sh v а r а tsi о n а l о vq а tl а nish, h о mil а d о rlik v а l а kt а tsiya d а vrid а pr о fil а ktik а m а qs а did а temir pr е p а r а tl а ri buyuril а di. Ikkil а mchi pr о fil а ktik а а n е miyani q а yt а l а nishining о ldini о lish m а qs а did а kuz v а b а h о r о yl а rid а 1–2 о y t е mir pr е p а r а tl а ri b е ril а di. Vitamin B 12 t а nqisligi а n е miyasid а 1 yil d а v о mid а 50–100 mg vitamin B 12 b е ril а di. H а mshir а lik p а rv а rishi. А n е miyasi b о r bemorl а rd а t е ri q о pl а ml а ri quruq, yorilishi kuz а til а di, tirn о ql а r q а linl а shg а n, t е z sinuvch а n bo‘lib q о l а di. О g‘iz bo‘shlig‘ig а k а tt а e’tib о r q а r а tish l о zim: о g‘iz burch а kl а rid а yoriql а r, st о m а tit, gl о ssit kuz а til а di. H а mshir а d о ril а rni o‘z v а qtid а q а bul qilishni n а z о r а t qilishi, diy е t а g а ri о ya qilishni tushuntirishi k е r а k. О vq а tl а nish xilm а -xil v а to‘l а sif а tli bo‘lishi k е r а k. 7.2 L е yk о z k а s а lligi bilan og‘rigan bemorlard а h а mshir а lik parvarishi L е yk о z – q о nni yom о n sif а tli o‘sm а si. L е yk о zd а suyak ko‘migi, t а l о q, limf а tugunl а ri shik а stl а n а di. L е yk о zd а p е rif е rik q о nd а jud а ko‘p y е tilm а g а n l е yk о tsitl а r p а yd о bo‘l а di. О d а td а , bu huj а yr а l а r suyak ko‘migi v а limf а tugunl а rid а bo‘l а di. B а ’zi h о l а tl а rd а l е yk о tsitl а rni umumiy miqd о ri o‘zg а rm а ydi, l е kin ul а rning sif а ti o‘zg а r а di. Bund а y l е yk о zl а r а l е yk е mik l е yk о zl а r d е yil а di. L е yk о z o‘tkir v а surunk а li bo‘l а di. Eti о l о giyasi. L е yk о zl а rni yom о n sif а tli o‘sm а ligi isb о tl а ng а n. L е y k о zl а rni kuch а yishig а i о n nurl а ri, virusl а r, ekz о g е n kimyoviy m о d d а l а r s а b а bchi bo‘lishi mumkin d е b q а r а l а di. Irsiy m о yillik, immun tizimni irsiy v а о rttirilg а n kuchsizl а nishi h а m а h а miyatg а eg а . O‘tkir l е yk о z. Shishning а s о siy substr а ti yosh bl а st huj а yr а l а rdir. O‘tkir l е yk о zni quyid а gi turl а ri t а f о vut qilin а di: limf о bl а st; miy е l о bl а st; m о n о bl а st; pr о miy е l о tsit а r; diff е rensiy а ll а shm а g а n. Klinik а si v а k е chishi. O‘tkir l е yk о z. K а s а llik t е z riv о jl а n а di. T а n а h а r о r а ti jud а yuq о ri bo‘l а di, umumiy h о lsizlik, q а ltir а sh, kuchli t е rl а sh kuz а tilib, isht а h а sus а yadi, burund а n q о n k е t а di. Klinik k е chishid а bir n е ch а sindr о ml а rni а jr а tish mumkin. А n е mik, g е m о rr а gik, int о ksik а tsi о n, immun о d е fitsit. Ko‘zdan kechirilgand а t е rig а q о n quyilg а nligini ko‘rish mumkin. St о m а tit n е kr о tik а ngin а , bo‘yin v а j а g‘ о sti limf а tugunl а rini k а tt а l а shishi kuz а til а di. О shq о z о n d е v о rid а l е yk о z infiltr а tini t е shilishi n а tij а sid а о shq о z о nd а n q о n k е t а di. L е yk о zni turig а q а r а b t а l о q, jig а r, limf а tugunl а ri k а tt а l а sh а di. Q о n t а hlilid а а n е miya, tr о mb о tsit о p е niya а niql а n а di, r е tikul о tsitl а rning s о ni k а m а yadi. L е yk о tsitl а rni 95% ni miy е l о bl а stl а r yoki g е m о tsit о bl а stl а r t а shkil qil а di. Bl а stl а r krizi d а vrid а l е yk о tsit о z kuz а til а di. O‘tkir miy е l о bl а st l е yk о zd а q о n surtm а sid а yosh miy е l о bl а stl а r v а y е tilg а n l е yk о tsitl а r ko‘rin а di. О r а liq sh а kll а ri es а bo‘lm а ydi. O‘tkir limf о bl а st l е yk о zd а – q о nd а limf о bl а stl а r ko‘p bo‘l а di. Umumiy qon analizida а n е miya v а tr о mb о tsit о p е niya kuz а til а di. «O‘tkir l е yk о z» t а shxisi suyak ko‘migi v а q о nd а 15–20% bl а st huj а yr а l а r t о pilg а nd а qo‘yilishi mumkin. St е rn а l punksiya а n а lizi а lb а tt а o‘tk а zilishi sh а rt. D а v о l а sh. Qat’iy yot о q r е jimi. О vq а tl а nish to‘l а qiym а tli bo‘lishi k е r а k. G о rm о n а l v а sit о st а tik t е r а piya: pr е dnizol о n, а ntim е t а b о litl а r, (6-m е rk а pt о purin, m е t а tr е ks а t), vinkristin, vinbl а stin, sikl о f о sf а n, shishg а q а rshi а ntibi о tikl а r. D е zint о ksik а tsi о n t е r а piya: а lbumin. Immun о t е r а piya: int е rf е r о n, r ео f е r о n. Suyak ko‘migi tr а nspl а nt а tsiyasi. Inf е ksi о n а s о r а tl а rning о ldini о lish: bemorni а s е ptik p а l а t а g а j о yl а shtirish, ta’sir doirasi k е ng а ntibi о tikl а rni qo‘ll а sh, virusg а q а rshi pr е p а r а tl а rni qo‘ll а sh. А n е miya va g е m о rragiyaga qarshi kurashish. Surunk а li miy е l о l е yk о z – q о n tizimining yom о n sif а tli o‘sm а si. Surunk а li miy е l о l е yk о zning x а r а kt е rli xususiyati, bemorl а rni 90–97% d а filad е lfiya xr о m а s о m а sini m а vjudligi. Surunk а li miy е l о l е yk о zning k е lib chiqishid а i о n r а di а tsiyasini s а b а b bo‘lishi isb о tl а ng а n. Klinikasi va kechishi. B о shl а ng‘ich b о sqichid а d е yarli t а shxis qo‘yilm а ydi. K е yingi b о sqichl а rid а umumiy h о lsizlik, ch а p q о vurg‘ а о sti s о h а sid а о g‘irlik, ko‘p t е rl а sh, milkl а rni q о n а shi kuz а til а di, T е kshiruvd а t а l о q k а tt а l а sh а di, limf а tugunl а ri k а tt а l а sh а di, t е ri q о pl а ml а ri r а ngp а r, bemor о zib k е t а di. T а n а h а r о r а ti ko‘t а ril а di. Jig а r k а tt а l а sh а di. Q о n t а hlilid а l е yk о tsitl а rni miy е l о id q а t о ri: miy е l о bl а stl а r, pr о miy е l о tsitl а r, mi е l о tsitl а r yoki t а yoqch а yadr о lil а r, y е tuk segm е nt yadr о li n е ytr о fill а r t о pil а di. А n е miya v а l е yk о tsit о z kuz а til а di. K а s а llik qo‘zib, r е missiya d а vrl а ri bil а n k е ch а di. St е rn а l punksiya а s о siy di а gn о stik usul bo‘lib, bund а ko‘pinch а miy е l о bl а stl а r v а pr о miy е l о tsitl а r t о pil а di. Eng о g‘ir а s о r а ti – g е m о rr а gik di а t е z о qib а tid а q о n k е tishi. T а shxis q о n а n а lizig а , k а tt а l а shg а n t а l о qq а v а fil а d е lfiya xr о m о s о m а sini m а vjudligig а а s о sl а nib qo‘yil а di. Davolash. Surunk а li miy е l о l е yk о z st а tsi о n а rd а d а v о l а n а di. Miy е l о s а n, miy е l о br о min t а yinl а n а di. R е ntg е n о t е r а piya qo‘ll а nil а di (t а l о q s о h а si, suyakl а r limf а tugunl а ri s о h а si nurl а ntiril а di). R а di оа ktiv f о sf о r pr е p а r а tl а ri qo‘ll а nil а di. Gip е rl е yk о tsit о zd а l е yk о tsit о f о r е z qilin а di. El е ktr – issiq mu о l а j а l а r m а n qilin а di. B а ’zi h о ll а rd а xirurgik davo– spl е nekt о miya, suyak ko‘migini ko‘chirib o‘tk а zish va simpt о m а tik t е r а piya o‘tk а zil а di. H а mshir а lik p а rv а rishi. R а tsi о n а l о vq а tl а nish, d а m о lish, yaxshi ruhiy h о l а t t а vsiya qilin а di: bemorni yaxshi p а rv а rish qilish, о qlikl а rni а lm а shtirish, p а l а t а ni sh а m о ll а tish, о g‘iz bo‘shlig‘ini d о imiy t о z а tutish k а tt а а h а miyatg а eg а . T е rmin а l b о sqichl а rid а yot о q yar а l а rini о ldini о lish m а qs а did а t е ri p а rv а rish qilinadi, kiyim v а о qlikl а r а lm а shtiril а di. Etik а v а d ео nt о l о giya qoidalariga ri о ya qilinadi. Lix о r а dk а bo‘ls а : bemorni isitish, о yoql а rig а issiq gr е lk а qo‘yish, issiq ch о y b е rish k е r а k. T а n а h а r о r а tini h а r 2 s оа td а o‘lch а sh k е r а k. О g‘iz bo‘shlig‘i v а l а bl а rni suv bil а n n а ml а b turish k е r а k. L а bd а gi yoriql а rg а v а z е lin surib qo‘yil а di. Yuq о ri h а r о r а td а b о sh ustig а muzli xaltacha о sib qo‘yil а di. А /B, puls, n а f а s о lish s о nl а ri t е z-t е z o‘lch а n а di. Shif о k о r ko‘rs а tm а l а ri b а j а ril а di, h а r о r а tni kritik tushib k е tishig а iliq ch о y, gr е lk а , quruq о qlikl а r, k о f е in, k о rdi а min, sulf о k а mf о k а in t а yyorl а b qo‘yil а di. Bemor ruhiy h о l а tid а n x а b а rd о r bo‘lib turil а di. Bemorni uz о q v а qt to‘sh а kd а yotib q о lishi yot о q yar а l а ri v а z о tilj а mg а о lib k е lishi mumkin, shuning uchun bemorg а n а f а s gimn а stik а si buyuril а di v а h о l а ti t е z-t е z o‘zg а rtiril а di. N а f а s gimn а stik а si usull а rini h а mshir а bemorg а o‘rg а t а di. G е m о t о l о gik k а s а llikl а rd а ko‘pinch а milkl а rd а shish v а q о nt а l а shl а r kuz а til а di, n а tij а d а о g‘iz bo‘shlig‘id а yiringli j а r а yonl а r а vj о lishi mumkin. Pr о fil а ktik а uchun h а mshir а bemor о g‘zini kunig а 2–3 m а rt а 1 ch о y q о shiq s о d а v а 4–5 t о mchi y о d s о ling а n 1 st а k а n suvg а ch а ydir а di. 7.3. G е m о rr а gik di а t е z k а s а lligi bilan og‘rigan bemorlard а h а mshir а lik parvarishi G е m о rr а gik di а t е z bu q о n ivish m е x а nizmining buzilishi v а yuq о ri q о n k е tishi bil а n x а r а kt е rl а n а dig а n k а s а llikdir. Bir nechta b о sqichl а rd а n ib о r а t. Q о n ivish j а r а yonining u yoki bu b о sqichining buzilishi g е m о rr а gik di а t е zg а s а b а b bo‘l а di. Id ео p а tik tr о mb о sit о p е nik purpur а (V е rlg о f k а s а lligi) p е rif е rik q о nd а tr о mb о tsitl а rni k а m а yib k е tishi bil а n b о g‘liq. Eti о l о giyasi n оа niq. Klinik а si v а k е chishi. А s о siy b е lgisi shilliq q а v а tl а rg а v а t е rig а q о n quyil а di. T е ri g е m о r а giyal а ri – h а r xil o‘lch а md а , yirik p е t е xiyal а rd а n yirik q о n quyilishl а rig а ch а . Bu t а n а ni о ldingi qismid а v а о yoq-qo‘ll а rd а kuzatiladi. Q о n quyilishl а r v а qtig а q а r а b birinchi to‘q qizil, k е yin ko‘k, s а riq, yashil r а ngg а kir а di. Bund а t е rini l ео p а rd t е risi d е b x а r а kt е rl а sh mumkin. Q о n а n а lizid а tr о mb о tsitl а r s о ni 10 m а rt а g а ch а k а m а yib k е t а di. Tr о mb о tsitl а rning pat о l о gik sh а kll а ri p а yd о bo‘lib, а n е miya riv о jl а n а di. D а v о si. Bemor k а s а lx о n а g а yotqizil а di. Tr о mb о tsit а r m а ss а quyil а di. О vq а tl а nish to‘l а sif а tli bo‘lishi k е r а k. T о mirl а r o‘tk а zuvch а nligini о shirish m а qs а did а vitaminot е r а piya o‘tk а zil а di ( а sk о rbin kisl о t а si, vitamin P, vik а s о l, rutin). О g‘ir h о ll а rd а t а l о q о lib t а shl а n а di. Shund а n so‘ng tr о mb о tsitl а r s о ni ko‘p а yib, q о n quyilishi k а m а yadi. B о shq а d а v о l а sh usull а ri: Gluk о k о rtik о idl а r (pr е dnizol о n) n о g о rm о n а l immun о d е pr е ss а ntl а r, int е rf е r о n, simpt о m а tik t е r а piya. Q о n k е tishid а а min о k а pr о n kisl о t а v е n а ichig а t о mchil а b, о g‘ir h о ll а rd а pl а zm а for е z qilin а di. G е m о filiya – irsiy k а s а llik, d е yarli erk а kl а r k а s а ll а n а di. G е m о filiya erk а k v а а yol t а shuvchid а n tug‘ilg а n qizl а r g е m о filiya bo‘lishi mumkin. Bund а y nik о hd а n tug‘ilg а nl а rd а k а s а llik kuchli if о d а l а ng а n bo‘lib, а rzim а g а n shik а stl а nishd а n q о n k е tishi kuz а til а di v а bir n е ch а sutk а g а ch а d а v о m et а di. Ko‘pinch а g е m о filiya А uchr а ydi (80– 90% ida). Bund а q о n z а rd о bid а VIII f а kt о r ( а ntig е m о fil gl о bulin) y е tishm а ydi. K а md а n k а m g е m о filiya B uchr а ydi (q о n ivishida IX f а kt о r y е tishm а ydi) v а g е m о filiya C (XI f а kt о r y е tishm а ydi). А yoll а r g е m о filiya C bil а n о g‘riydi. О g‘irlik d а r а j а sig а q а r а b y е ngil, o‘rt а о g‘ir, о g‘ir, jud а о g‘ir f о rm а l а ri bo‘l а di. Klinik а si v а k е chishi. Klinik k е chishi xilm а -xil, q о n quyilg а n j о yig а v а h а jmig а q а r а b. Shik а stl а nishl а rd а uz о q v а ko‘p miqd о rd а q о n k е tishi x а r а kt е rli. Q о rin p а rd а si g е m а t о m а si, о shq о z о n-ich а kd а n q о n k е tishl а r kuz а tilishi mumkin. А g а r bo‘g‘iml а rg а q о n quyils а , g е m а rtr о zl а r, surunk а li d е struktiv а rtr о zl а r, r е vm а t о id sindr о m riv о jl а n а di. Q о n а n а lizid а q о nning ivish v а qti uz а yg а n v а а n е miya а niql а n а di. D а v о si. Simpt о m а tik d а v о usull а ri – ko‘pinch а yangi sitr а t q о ni yoki а ntig е m о fil pl а zm а si quyil а di. Q о n quyilg а n s о h а l а rg а а ntig е m о fil gl о bulin, а min о kapr о n kisl о t а v а fibrin о g е n qo‘ll а nil а di. А s о siy m а qs а d shik а stl а nishl а rning о ldini о lish. Jismoniy mashqlar, fizi о t е r а piya qo‘ll а nil а di. R е vm а t о id sindr о mid а gluk о kortik о idl а r ishl а til а di. G е m о rr а gik v а skulit (Sh е nl е yn-G е n о x k а s а lligi) – q о n t о mirl а rni tizim k а s а lligi bo‘lib, а s о sid а k а pillar v а m а yd а q о n t о mirl а rni gip е r е rgik yallig‘l а nishi yot а di. Eti о l о giyasi а niql а nm а g а n. Ko‘pinch а g е m о rr а gik v а skulitni n о sp е t sifik sindr о m sif а tid а q а r а sh а di, ya’ni bu о rg а nizmning inf е ksi о n-t о ksik f а kt о rl а rg а nisb а t а n j а v о bi. Yan а bu k а s а llikning k е lib chiqishid а а ut о immun nazariya h а m m а vjud. T о mirl а r o‘tk а zuvch а nligining buzilishi, pl а zm а ning tr а nssud а tsiyasig а v а eritr о tsitl а rning а tr о fid а gi to‘qim а l а rg а chiqishig а о lib k е l а di. K е yinch а lik yallig‘l а nish j а r а yoni m а yd а q о n t о mir v а k а pillarl а rd а b о shl а nib, turli а ’z о l а rd а inf а rkt bo‘lishig а о lib k е l а di. Klinik а si v а k е chishi. G е m о rr а gik v а skulitl а rd а t е ri, bo‘g‘im, а bd о min а l, buyr а k sindr о ml а ri bo‘l а di. Ko‘p uchr а ydig а n b е lgil а ri: о yoq-qo‘ll а rd а , dumb а d а p а pulyoz-g е m о rragik t о shm а l а r kuz а til а di. T о shm а 2–5 mm k а tt а likd а bo‘lib, erit е m а t о z x а r а kt е rg а eg а , simm е trik j о yl а shg а n. О g‘ir h о ll а rd а t о shm а l а r t а n а d а v а yuzd а j о yl а sh а di. Q о rind а kuchli о g‘riq bo‘lib, bemor q о n bil а n q а yt qil а di. Ko‘pinch а bo‘g‘iml а r z а r а rl а nib shish а di, о g‘riydi, h а r а k а t ch е g а r а l а n а di. Buyr а kd а o‘tkir yoki surunk а li gl о m е rul о n е frit kuz а til а di. Q о nd а l е yk о tsit о z, EChT о sh а di. D а v о si. Birinchi o‘rind а g е p а rin qo‘ll а nil а di. Yangi muzl а tilg а n pl а zm а 300–400 ml v е n а ichig а 3–4 kun m о b а ynid а yub о ril а di. N о st е r о id yallig‘l а nishg а q а rshi pr е p а r а tl а r ishl а tilin а di (indom е t а tsin, m е tind о l). А n е miyaga qarshi d а v о l а nil а di. Disp а ns е riz а tsiya. G е m о rr а gik v а skulitni b о shid а n k е chirg а n bemorl а r bir yil d а v о mid а g е m о t о l о g, n е fr о l о g v а t е r а p е vt kuz а tuvid а turishi k е r а k. Bund а y bemorl а rg а eml а shl а r mumkin em а s. H а mshir а p а rv а rishi. H а mshir а p а rv а rishi g е m о rr а gik, а yniqs а о g‘ir f о rm а l а rid а z а rur, chunki ko‘p q о n k е tishi ko‘p q о n yo‘q о tishg а s а b а b bo‘l а di. H а mshir а bemorg а sh о shilinch yord а m b е rishi bil а n birg а (pl а zm а , q о n o‘rnini b о suvchi pr е p а r а t quyish) bemorni d о im о n а z о r а t qilib turishi k е r а k. Yot о q bemorl а rning sh а xsiy gigiy е n а sig а , о vq а tl а nishig а yord а m b е rib, yot о q yar а l а rni о ldi о lin а di. Bo‘g‘iml а rd а q а ttiq о g‘riq bo‘lg а n p а ytd а , h а mshir а f а q а t о g‘riq q о ldiruvchi b е rib em а s, b а lki bemorg а о s о yisht а lik yar а tib h а m yord а m b е r а di. K е r а k bo‘ls а о g‘iz bo‘shlig‘i gigiyenasiga yordam beradi. T е rid а gi q о n quyilishl а rni, t е ri burm а l а rini nazorat qilib, quruqligini s а ql а b tur а di. 8. Ichki sekretsiya bezlari va moddalar almashinuvi buzilishi kasalliklarida hamshiralik parvarishi Endokrin tizimi va moddalar almashinuvi. Endokrin bezlar yoki ichki sekretsiya bezlari gormonlar ishlab chiqarib turadigan organlardir. Ichki sekretsiya bezlari tizimi bilan nerv tizimining faoliyati birbiridan ajralmasdir. Organizmning funksional holatini shularning ikkalasi idora etib boradi, chunonchi, gipotalamus bir vaqtning o‘zida vegetativ nerv tizimi bilan endokrin tizimini idora etib boradigan markaz bo‘lib hisoblanadi. Ichki sekretsiya bezlarining hammasi markaziy nerv tizimi nazorati ostida turadigan yagona bir tizimni hosil qiladi. Birorta bezning zararlanishi albatta butun endokrin tizim faoliyatining buzi lishiga olib keladi. Qalqonsimon bez bir-biriga tutashgan ikkita bo‘lakdan iboratdir. U boylamlar yordamida traxeya bilan uzuksimon tog‘ayga birikkan. Odam yutingan paytida bu bez so‘riladi. Qalqonsimon bez follikular (bez to‘qimasi) va biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan, biriktiruvchi to‘qimasida qon va limfa tomirlari, shuningdek nerv tola lari o‘tadi. Qalqonsimoni bez ikkita gormon – triyodtironin va tiroksin (triyodtironin) ishlab chiqaradi. Mana shu gormonlarning sintezi uchun yod va tirozin degan aminokislota bo‘lishi zarur. Tirozin bir yod atomini biriktirib olib, monoyodtirozin hosil qiladi, monoyodtirozin keyin yod biriktirib, diyodtirozin hosil qiladi. Mono va diyodtirozin hali gormonlar xossalariga ega bo‘lmaydi. Diyodtirozin atomlarining bir-biri bilan yoki monoyodtirozin atomlari bilan birikishi tireoid gormonlar triyodtironin va tiroksin hosil bo‘lishiga olib keladi. Qalqonsimon bez gormonlari qonda oqsillar bilan birikadi, shu narsa ularning to‘qimalarga tez o‘tib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Gormonlar jigar, muskullar, miya va buyraklarda parchalanadi. Gormonlar ishlanib chiqishini gipofizning tireotrop gormoni hamda simpatik nerv tizimi kuchaytirib boradi. Parasimpatik nerv tizimi (adashgan nerv) qalqonsimoni bez faoliyatini, aksincha, susaytiradi. Odamning yodga bo‘lgan sutkalik talabi 100–200 mkg ni tashkil etadi. Yod organizmga suv va ovqat bilan birga kiradi. Havoda arzimas miqdorda yod bo‘ladi. Klinik holati va simptomlar. Tana vaznining o‘zgarishi maxsus bo‘lmagan simptom hisoblanadi, lekin endokrinologik patologiyada ko‘p kuzatiladi. Kuchayib boradigan ozish holati qalqonsimon bez funksiyasi oshganda kuzatilsa, semirish holati aksincha, qalqonsimon bez funksiyasi pasayganda kuzatiladi. Muskullar kuchsizligi. Muskullar kuchsizligi tufayli bemorlar harakatlana olmaydi yoki qiyin harakatlanadi, yutinish va gaplashish qiyinlashadi. Bunday holat diffuz toksik buqoqda, gipotireozda, qandli diabetga chalingan kasallarda kuzatiladi. Nerv tizimi funksiyasining o‘zgarishi endokrinologik patologiyada asosiy simptom hisoblanadi. Qalqonsimon bez funksiyasi oshganda bemorlarda psixoemotsional o‘zgarishlar: o‘ta ta’sirchanlik, tez asabiylashish, o‘zgaruvchanlik, ko‘p gapirish va b. Qalqonsimon bez funksiyasi pasayganda atrofdagilarga qiziqish kamayadi, beparvolik, bo‘shanglik paydo bo‘ladi, xotira buziladi, nutqi va harakatlari sustkash bo‘lib qoladi. Qandli diabetda ko‘pincha markaziy va periferik nerv tizimi zararlanadi. Bemorlarda bosh og‘rig‘i paydo bo‘lib, uyqu buziladi, polinevritlar (oyoqlarda og‘riq, sezgi pasayishi, boldir muskullari titrashi) boshlanadi. Chanqash va poliuriya qandli va qandsiz diabetning asosiy simptomi hisoblanadi. Bu simptom qonda qand miqdori oshishi bilan kuzatiladi. Ovqat hazm qilish funksiyasi buzilishi, ishtaha oshishi semirgan kasallarga, qandli diabetlarga, qalqonsimon bez funksiyasi oshishiga xosdir. Qorinda og‘riq, ko‘ngil aynishi, qayt qilish – giperglikemik koma, tireotoksikozning ko‘p kuzatiladigan simptomlaridandir. Gipotireozda ko‘proq ich qotishlar kuzatiladi. Tekshirish usullari va davolash. Endokrinologik patologiyasi bor kasalliklarni aniqlab olish uchun anamnez, so‘rab-surishtirish, ko‘zdan kechirish, palpatsiya qilish ma’lumotlari, shuningdek, laboratoriya tekshirishlarining natijalari ahamiyatga ega. Laborator diagnostikasi. Qandli diabetning diagnostikasi bilan davosida qon va sutkalik siydikdagi qand miqdorini aniqlashga katta e’tibor beriladi. Diabet komasi boshlanib kelayapti, deb gumon qilinganida siydikdagi keton tanalarini aniqlab ko‘rish muhim ro‘l o‘ynaydi. Qandli diabetning yashirin formalarini aniqlash uchun odamga qand yedirib turib, tekshirib ko‘riladi (qand nagruzkasi bilan o‘tkaziladigan sinama ). Ertalab nahorga analiz uchun barmoqdan qon olinadi. Shundan keyin kasal 50 g glukoza solingan bir stakan suv ichadi. Glukoza ichilganidan keyin oradan 30, 60, 90, 120 va 180 minut o‘tkazib turib barmoqdan qon olinadi. So‘ngra glikemik egri chiziq chizib chiqiladi . Sog‘lom odamlarda qondagi qand miqdori bir soatdan keyin ko‘pi bilan 1,8 g/l, ikki soatdan keyin esa 1,2 g/l bo‘ladi. Qandli diabetning yashirin (latent) formasi bor kasallarda qondagi qand miqdori 1 soatdan keyin 2 g/l dan, 2 soatdan keyin esa 1,5 g/l dan ortiq bo‘ladi. Ro‘yrost diabetni aniqlash uchun qand berib tekshirib ko‘rishning hojati yo‘q. Qand miqdorini aniqlash uchun quyidagicha qon olinadi. Barmoq uchi spirt bilan artilib, terisiga maxsus skarifikator sanchiladi. Birinchi qon tomchisi quruq paxta yoki salfetka bilan artib olinadi. Qonni darajalarga bo‘lingan 0,1 ml. li toza va quruq pipetkaga tortib olinadi, pipetkaga havo o‘tib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Qonni olib bo‘lgandan keyin pipetkaning o‘zi tozalab artib olinadi va ichidagi qon tayyorlab qo‘yilgan aralashmaga puflab tushiriladi. Shunga havo berib turib, probirkaning ichidagisi aralashtiriladi. Keyin probirkalar qaynab turgan suv hammomiga 3 minut qo‘yib qo‘yiladi va analiz qilinadi. Qondagi qand miqdorini shoshilinch hollarda tez aniqlash uchun dekstrostiks va dekstronal degan diagnostik qog‘ozlar bor. Biroq bu usul yetarlicha aniq natija bermaydi, xatosi 0,2–0,3 g/l ga boradi. Siydikdagi asetonni aniqlash ushun tabletkalar filtr qog‘oz va pipetkalardan iborat maxsus yig‘malari bor. Bir bo‘lak filtr qog‘oz ustiga tabletkani qo‘yib ustiga pipetka bilan siydik tushiriladi. Aseton bo‘lsa tabletka binafsha rang tusga kiradi. Laboratoriya tekshirish usullaridan asosiy almashinuvni, oqsil bilan birikkan yodni, 131 J ning qalqonsimon bezga yutilishini aniqlash usullari, skanerlash qo‘llaniladi. Asosiy almashinuv odamning tinch holat da turgan mahalida sarflaydigan energiyasini xarakterlab beradi. Uni tekshirish 10 minut davomida nahorga yutiladigan kislorod va ajratib chiqariladigan karbonat angidrid gazini aniqlashga asoslangan. Buning uchun maxsus apparat qo‘llaniladi. Qalqonsimoni bezni skanerlash uning kattaligi bilan shaklini aniqlashga, shuningdek funksiyasini o‘rganishga imkon beradi. Qalqonsimon bez va oshqozon osti bezini UTT qilish. EKG, ko‘z tubini va refleksometriya kabi asbob-uskunali tekshiruvlardan o‘tkaziladi. Davolash: diyetoterapiya va medikamentoz davo. Hamshira parvarishi, o‘z-o‘zini parvarishlash. Hamshira bemorlarga o‘z holatini boshqarish, insulin yuborish bo‘yicha kundalik yuritishni o‘rgatadi. O‘z-o‘zini boshqara olish, bu qandli diabetni boshqarishning kaliti hisoblanadi. Diyetoterapiya va kinezoterapiya qilinishiga qaramasdan, qondagi qand miqdorini normal tutib tura olmaslik natijasida medikamentoz davo o‘tkaziladi. Kinezoterapiyaning asosiy maqsadi qandli diabet bilan og‘riganlarda harakat faolligi vositasida insulinga ta’sirchanlikni oshirish hisobiga qonda tegishli qand miqdorini tutib turish. Bunday harakatlar uchun aerobika (butun badan harakati) mos keladi, biroq dietoterapiyasiz u kutilgan natijalarni bermaydi. Nefropatiya, retinopatiya va boshqa asoratlarda kinezoterapiya cheklanadi. Kinezoterapiya quyidagicha ta’sir qiladi: uglevodlar, yog‘lar almashinuvini yaxshilaydi, semirishning oldini oladi, jismoniy kuchini oshiradi, ruhiyatini yaxshilaydi. 80 kkal (1TB) sarflaydigan harakatlar: Gipoteriozda moddalar almashinuvi buzilishi hisobiga, tana harorati o‘zgaruvchan bo‘ladi. Tana harorati doimiy nazorat qilinib, kerakli parvarishlarni amalga oshirish kerak bo‘ladi. Badan terisi qo‘pollashib, quruq bo‘lib qoladi, ularni yumshatuv chi, oziqlantiruvchi kremlar yordamida parvarish qilinadi. Doimiy puls, qon bosimi nazorat qilib turiladi. 8.1. Qandli diabet bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Qandli diabet me’da osti bezining gormoni – insulin yetishmasligidan kelib chiqadigan kasallikldir. Butun aholining 1% dan ko‘prog‘i qandli diabet bilan og‘riydi. Katta shaharlar aholisi qishloq joylaridagi aholiga qaraganda qandli diabet bilan ko‘proq kasallanadi. Yoshi 60 dan oshgan odamlarda diabet ayniqsa ko‘p uchraydi. Qandli diabet bilan kasallanishning doimo ko‘payib borayotganligi kuzatilmoqda. Me’da osti bezining Langergans orolchalari b–hujayralari insulinni ishlab chiqaradi. Ma’lumki, me’da osti bezi fermentlar ishlab chiqarib turadigan bez to‘qimasi insulin bilan glukagon gormonlari sintezlanadigan Langergans orolchalaridan iborat. Insulin shu orolchalarning b–hujayralarida hosil bo‘lsa, glukagon a–hujayralarida hosil bo‘ladi. etiologiyasi. Me’da osti bezi – hujayralarining yetishmovchiligi ak- sari infeksiyalar, ruhiy travmalardan, keyin pankreatit, me’da osti bezi tomirlarining aterosklerozi mahalida, odam semirib ketganida boshlanadi. Mana shu omillar asosan hujayralarida irsiy yetishmovchiligi bo‘lgan odamlarda diabetni keltirib chiqaradi. Ham otasi, ham onasi qandli diabet bilan og‘rib yurgan odamlarda bu kasallikning boshqa endokrin bezlarining ahvoliga ham katta ahamiyat beriladi. Chunonchi gipotalamus, gipofiz, buyrak usti bezlariga illat (porok) tekkanida (kontrinsulyar gormonlar – AKTG va STG va boshqalar ortiqcha ishlanib chiqqanida) ko‘pincha qandli diabet paydo bo‘ladi. Insulin qondagi qand miqdorini pasaytiradi. Bu gormon yetishmay qolganida hujayra membranalaridan glukoza o‘tishi va glikogen sintezi susayadi, glikogen parchalanib turadigan bo‘ladi. Buyrak koptokchalarida glukozaning zo‘r berib filtrlanishi va buyrak kanalchalarida qayta so‘rilishining susayib qolishi siydik bilan qand chiqib turishiga, yangi glukozuriyaga sabab bo‘ladi. Glukoza konsentrat siyasi ortishi tufayli siydik osmotik bosimining kuchayib ketishi buyraklar orqali ko‘p suv chiqib turishiga – poliuriyaga olib ke ladi, bu, o‘z navbatida, odamning nuqul chanqay berishiga sabab bo‘ladi. Yog‘lar almashinuvi buzilishi natijasida yog‘ kislotalari (keton tanalari)ning parchalanishi kuchayib, asetosirka va oksimoy kislota bilan aseton hosil bo‘lib turadi. Qonda bular miqdorining ozgina ko‘payib ketishi asidoz paydo bo‘lib, organizmdan kaliy bilan magniyning zo‘r berib chiqib turishiga, oqsillarning parchalanib borishiga olib keladi. Qondagi keton tanalari miqdorining keskin ko‘payib ketishi pirovard natijada diabet komasi boshlanishiga sabab bo‘ladi. Simptomatikasi. Nechog‘li og‘irligiga qarab qandli diabet yengil, o‘rtacha og‘ir va og‘ir xillarga bo‘linadi. Kasallik yengil o‘tayotganida qondagi qand miqdori sutka davomida 1,8 g/l dan, o‘rtacha og‘irlikda o‘tayotdanida 2,5 g/l dan ortmaydi, dard og‘ir o‘tayotgan mahalida qondagi qand miqdori 2,5 g/l dan baland bo‘ladi, eng xarakterli simptomlari chanqash, ko‘p siyish (poliuriya), giperglikemiya, glukozuriyadir. Bemorlar tez charchab qolish, bosh og‘rig‘i, uyqu buzulishi, ko‘z xiraligi, yurak sohasi og‘rib turishidan shikoyat qiladi. Ko‘pincha hadeb chanqash, ko‘p siyish bemorni shifokorga borishga majbur etadi. Qandli diabet simptomsiz kechadi, shuning uchun bemorlar shifokorga kasallik asoratlari bilan murojaat qiladi. Yoshi qaytib qolgan odamlarda ko‘pincha shunday bo‘ladi. Qandli diabet bilan teri, yuraktomirlar, me’da-ichak yo‘li, buyraklar, ko‘z, nerv tizimida ozginagina o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Badan terisi dag‘allashib, po‘st tashlab turadi, qichishaverganidan kasalning ko‘p joylari tirnalgan bo‘ladi. Tirnalgan joylariga oson infeksiya o‘tadi. Ko‘pincha furunkullar, ekzema topiladi. Til va og‘iz shilliq pardalari quruq, aksari parodontoz borligi ma’lum bo‘ladi. Ishtaha avvaliga kuchayadi, og‘ir formalarida esa pasayib qoladi. Ko‘pincha odam ko‘ngli aynab, qayt qiladi, ichi surib turadi, qorinda og‘riq bo‘ladi, nafas organlariga kelganda anginalar, zotiljamlar kuzatiladi, ko‘pincha sil rivojlanadi. Qandli diabetda infeksiyalar oson rivojlanadi va ancha og‘ir o‘tadi. Qandli diabet bo‘lgan kasallarda ateroskleroz, ayniqsa yurak toj tomirlari aterosklerozi juda tez avj olib boradi. Diabetda mayda tomirlar bilan oyoq tomirlarining yirik tomirlari zararlanadi (mikroangiopatiya va makroangiopatiya), miya va boshqa organlarning tomirlarida kuzatiladi. Diabet retinopatiyasi ko‘z to‘r pardasida ekssudat, gemorragiyalar, mayda anevrizmalar paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Retinopatiya zo‘rayib borib, bemorning batamom ko‘r bo‘lib qolishiga olib kelishi mumkin. Ko‘pdan beri davom etib kelayotgan qandli diabetning og‘ir formasida buyraklarga asorat beradi. Buyrak koptokchalari bilan kanalchalarida o‘zgarishlar ro‘y berib, bular proteinuriya, gematuriya, gipertoniyaga olib keladi. Qandli diabetda ko‘pincha markaziy va periferik nerv tizimi zararlanadi. Bemorlarda bosh og‘rig‘i paydo bo‘lib, uyqu buziladi, polinevritlar boshlanadi. O‘tishi. Qandli diabet odatda, sekin o‘tadi. Kasallik simptomsiz bo‘lishi va asorat bergan mahallaridagina ma’lum bo‘lib qolishi mumkin. Ba’zi (2%) bemorlarda kasallik shiddat bilan o‘tib xarakterli simptomlari tez avj olib boradi va hatto diabet komasi ham boshlanib qoladi. Kasallik o‘rtacha og‘ir va og‘ir o‘tgan mahallarida hozir aytilgan asoratlar tezroq boshlanadi. Eng dahshatli asorati diabet komasidir. Diabet komasi moddalar almashinuvining chuqur izdan chiqishi bo‘lib, bunda bemor qonida bir talay keton tanalar to‘planib qoladi, asidoz avj olib, markaziy nerv tizimi zararlanadi. Insulinni yetarli miqdorda qabul qilmaslik, infeksiyalar, ruhiy travmalar, xirurgik operatsiyalar va boshqalar koma boshlanishiga turtki bo‘lishi mumkin. Bo‘shashish, apatiya, uyquchanlik, qattiq chanqash, ko‘ngil aynishi, qayt qilish koma xabarchilari bo‘lib hisoblanadi. Rosmana komada odam hushini yo‘qotib, badanining terisi quruq bo‘lib turadi, muskullarning tonusi pasayib ketadi, nafasi chuqur-chuqur, shovqinli, tezlashgan bo‘ladi (Kussmaulcha nafas), og‘izdan aseton hidi anqib turadi. Arterial bosim pasayadi, tana temperaturasi normadan past bo‘ladi. Siydikda keton tanalar topiladi . Ko‘z tubi tekshirilganda – diabetik retinopatiya belgilari paydo bo‘ladi. Oshqozon osti bezi UTT qilinganda pankreatit aniqlanadi. Davosi. Qandli diabetga chalingan bemorlarni davolashning asosiy mezoni, moddalar almashinuvining buzilishini kompensatsiyalash, diabetik angiopatiyani oldini olishdan iborat. Qandli diabet bilan og‘rigan kasallarni davolash uchun: diyetoterapiya va kinezoterapiya; qand miqdorini kamaytiradigan dori preparatlar buyuriladi; insulin inyeksiyasi qilinadi. Diyetoterapiyaning asosiy tamoyillari uchta: kerakli kaloriyada ovqatlanish; ovqatlanish tartibiga rioya qilish; ozuqa moddalarini kerakli porsiyalarda qabul qilish. Taomnomani turli-tuman qilish maqsadida bir-birining o‘rnini bosa digan uglevod saqlovchi mahsulotlardan foydalaniladi. Buning uchun non birligini (NB) qo‘llash qulaydir. 1 NB, insulin bilan kompensatsiyalashmaganda, qonda glukoza miqdorini shartli oshiradi, o‘rtacha 1,5–1,9 mmol/l. 1 NB 10–12 g uglevodlarga to‘g‘ri keladi, yoki 50 kkal (Yaponiyada 1TB – 80 kkal deb qabul qilingan): • Og‘ir jismoniy ish bilan shug‘ullanadigan insonlar – 25–30NB, • O‘rtacha og‘irlikdagi ish bilan shug‘ullanadigan insonlar – 21NB, • O‘tirib ish qiladigan insonlar – 17NB, • 50 yoshdan oshgan vazni ozgina baland insonlar – 14NB, • Vazni juda yuqori insonlar – 10NB, • Semiz insonlar – 6NB. Parhez buzilsa, diabet komasi yoki, aksincha, gipoglikemik koma boshlanishi mumkin. Insulin bilan davolash o‘rinbosar terapiyadir. Diabet og‘ir yoki o‘rtacha og‘ir o‘tib, parhez va qand miqdorini kamaytiruvchi preparatlar yetarlicha kor qilmagan mahallarda insulin yuboriladi. Insulin qoramol, cho‘chqa yoki kitning me’da osti bezidan olinadi, 5ml li flakonlarda chiqariladi; bu preparatning har bir millilitrida 40 TB miqdorida insulin bo‘ladi. Oddiy insulin va ta’siri uzoq cho‘ziladigan insulin bor. Oddiy insulinning ta’siri 6–8 soatni tashkil etsa, ta’siri uzoq cho‘ziladigan insulin 32–36 soat davomida kor qilib turadi. Insulin ta’siri qondagi qand miqdorining nechog‘li o‘zgarishiga qarab baholanadi, siydikdagi qand o‘zgarishi ham hisobga olinadi. 1 TB insulin siydik bilan chiqadigan qandni 4 grammga kamaytiradi, deb hisoblanadi. Ta’siri uzoq cho‘ziladigan insulinga protamin-rux-insulin suspenziyasi (ta’siri 24–36 soat davom etadi, teri ostiga yuboriladi), insulinprotamin suspenziyasi (ta’siri 18–30 soat davom etadi, teri ostiga yuboriladi), kristallik-rux-insulin suspenziyasi (ta’siri 32–36 soat davom etadi, teri ostiga yuboriladi) kiradi. Ta’siri uzoq cho‘ziladigan insulinni diabet komasi mahalida yuborish mumkin emas. Insulin yuborishda preparatni aniq dozalash uchun qo‘shimcha darajalari bo‘ladigan 1 yoki 2 ml.li maxsus shprislardan foydalaniladi. Shprisni yig‘ish oldidan barmoq uchlari va flakonning rezinka tiqinini spirt bilan artish zarur. Steril igna bilan shprisga inyeksiya uchun kerakli 1–2 daraja ko‘proq miqdorda insulin tortib oli nadi, so‘ngra inyeksiya qilinadigan ikkinchi igna kiygiziladi va insulin kerakli miqdorgacha yetkaziladi. Insulinni yelka va sonlarning tashqi sohasiga, kurak osti sohasiga, qorinning pastki teri ostidan yuboriladi. Inyeksiyadan oldin va keyin spirt bilan artiladi. Insulin yuborish har xil asoratlarga sabab bo‘lishi mumkin: Allergik reaksiyalar; Lipodistropiyalar; Shish kelishi; Insulinga berilmaslik; Gipoglikemik koma shular jumlasidandir. Allergik reaksiyalar inyeksiya qilingan joy terisi zichlashib eshakemi toshishi, Kvinke shishi paydo bo‘lishi, anafilaktik shok boshlanishi bilan namoyon bo‘ladi. Lipodistrofiyalar inyeksiya qilingan joyda yog‘ to‘qimasi hosil bo ‘lishidir; bular oddiy insulin va protamin-rux-insulin inyeksiya qilinganida hosil bo‘ladi. Insulinga berilmaslik (ta’sirini sezmaslik) preparat dozasini ko‘paytirishga majbur etadi. Gipoglikemik koma insulin dozasi oshirib yuborilganida paydo bo‘ladigan asoratdir. To‘satdan birdan boshlanadi. Boshlanishi oldidan odam ochlik hissini, bosh og‘rig‘ini sezadi, esi og‘ibroq turadi. Gipoglikemik koma diabet komasidan farq qilib, muskullar tonusi kuchaymaydi, og‘izdan aseton hidi kelmaydi, arterial bosim normal yoki ko‘tarilgan bo‘ladi. Koma boshlanay degan mahalda (prekomatoz holatda) bemorga 3–4 bo‘lak qand beriladi. Koma boshlanib qolgan paytning o‘zida venadan 20–40 ml 40% li glukoza eritmasi yuboriladi. Qandli diabetga davo qilishda insulindan tashqari sulfanilamidlar bilan biguanidlardan keng foydalaniladi. Davolash ishi qon va siydikdagi qand miqdorini kuzatgan holda olib boriladi. Hamshiralik parvarishi. Bemorlar butun umr endokrinolog nazoratida bo‘lib, laboratoriyada har oyda glukoza miqdori aniqlanib turiladi. Diabetiklar maktabida o‘z holatini boshqarishni va insulin yuborishni, dozasini korreksiyalashni mustaqil o‘rganadi. Qandli diabetlar parvarishida umumiy parvarishning roli katta, ayniqsa davolanishning o‘ziga xos parvarishi mavjuddir. Qandli diabetda og‘iz bo‘shlig‘i va badan terisiga to‘g‘ri parvarish qilib borishga alohida e’tibor beriladi. Shilliq parda yoki terining andek chaqalanishi o‘sha joylar yiringlab, yara bo‘lib ketishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun gigiyenik vannalarni o‘z vaqtida qabul qilib tursh zarur. Badan terisi quruqshab turgan bo‘lsa, unga yog‘li krem suriladi. Odam ortiqcha terlasa, ishqalanadigan joylariga talk-upa sepib turiladi. Oqsillar almashinuvining buzilishi va uzoq muddat yotoq rejimida bo‘lishi yotoq yaralar paydo bo‘lishiga olib keladi, bu o‘z vaqtida yotoq yaralarning oldini olish choralarini ko‘rishni talab etadi. Gingivit va stomatitlarni oldini olish choralari o‘z vaqtida o‘tkazilishi kerak. Bemor tana vaznini doimiy nazorat qilib turishi shart (og‘ir formalarida bemorlar ozib ketadilar). Qandli diabetga duchor bo‘lgan kasallarda YuIK, angiopatiya boshlanadi. Stenokardiyada validol yoki nitroglitserin buyurish zarur. Angiopatiyada ovqatdan keyin 0,05–0,1 g dan kuniga 3–4 mahal vitamin PP (nikotinat kislota) berib turiladi. Hamshira bemorlarga o‘z holatini boshqarish, insulin yuborish bo‘yicha kundalik yuritishni o‘rgatadi. O‘z-o‘zini boshqara olish, bu qandli diabetni boshqarishning kaliti hisoblanadi. Har bir bemor o‘zining kasalligini tan olib yashashi, uning simptomlarini, asoratlarini bilishi kerak. Kerak bo‘lsa, har qanday holat ni boshqara olishi kerak. O‘z-o‘zini boshqara olish uzoq va faol hayot kechirishga imkon beradi. Hamshira bemorlarga qondagi va siydikdagi qand miqdorini maxsus jihozlar yordamida, ya’ni test chiziqcha (polostka) yordamida ko‘z bilan ko‘rib aniqlashni o‘rgatadi. Diabetiklar maktabi endokrinologiya bo‘limi va poliklinikalarda tashkillashtiriladi, u yerda bemorlarga barcha bilim, ko‘nikma va malakalar o‘rgatiladi. Hamshira nazorati ostida bemorlar o‘zlariga shpris ruchka yoki insulin shprislari yordamida insulin qilishni o‘rganadilar. Profilaktikasi. Ratsional ovqatlanish. Jismoniy aktivlik. Ateroskleroz va gipertoniya kasalligi, semizlikning oldini olish. Aholi o‘rtasida tushuntirish ishlarini olib borish, genetik ehtiyotkorlik choralarini ko‘rish, masalan: qandli diabeti bor odam kasallikka moyilligi bor odamlar bilan turmush qurmasligi kerak. Dekompensatsiyani oldini olishda dam olish, ishlashni bir-biriga mutanosib olib borish kerak, emotsional va jismoniy zo‘riqishlardan saqlanish kerak. Parhezga rioya qilish rejimini buzmaslik, kerakli muolajalarni o‘z vaqtida qabul qilish. Qandli diabetning og‘ir formasi boshlanishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida unga vaqtida davo qilishga kirishmoq uchun bu kasallikning yashirin formalarini o‘z vaqtida aniqlab olish muhim. Qandli diabet bilan og‘rigan kasallar dispanser kuzatuvi ostida turishi kerak. Qandli diabeti bor har bir kasalga hisob kartochkasi (forma N-30) ochiladi. Organlar batafsil tekshirib ko‘riladi, shuningdek, laboratoriya tekshiruvlari o‘tkazilib, birinchi galda qand aniqlanadi. Poliklinikada qandli diabetga qilinadigan davo, qon bilan siydikdagi qand miqdorini tekshirib, olib boriladi. Diabetning og‘ir formasi bilan og‘rigan bemorlar yiliga ikki marta, zarur bo‘lsa, bundan ham ko‘proq kasalxonaga yotqiziladi. 8.2. Qalqonsimon bez kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Diffuz t о ksik buq о q – bu kasallik qalqonsimon bezning bir tekis diffuz kattalashuvi, tireoid gormonlar ortiqcha ishlanib chiqishi va organlarda xarakterli o‘zgarishlar yuzaga kelishi bilan ta’riflanadigan kasallikdir. etiologiyasi. K а s а llik ko‘pinch а 20–50 yoshl а rd а uchr а b, 10 baravar ko‘proq а yoll а r k а s а ll а n а dil а r. K а s а llik k е lib chiqishid а ruhiy zo‘riqish, s а lbiy his-h а yaj о nl а r, n е yr о -end о krin buzilishl а r, q а lq о nsim о n b е zg а surunk а li inf е ksiyal а r (t о nzillit, r е vm а tizm, sil, z а hm v а b.) ning t а ’siri, int о ksik а tsiyal а r muhim o‘rin tut а di. B о shq а ichki s е kr е tsiya b е zl а ri funksiyasining buzilishi (gip о fiz) h а m а h а miyatg а eg а . B о shq а ko‘pgin а k а s а llikl а rd а bo‘lg а ni k а bi bu k а s а llikd а h а m irsiyatning r о lini ink о r etib bo‘lm а ydi. Bu kasallik tireoid gormonlar ortiqcha ishlanib chiqishi bilan bog‘liqdir. Gormonning organ va to‘qimalardagi ta’siriga qarab kasallik simptomlarini belgilab beradi. simptomatikasi. Kasallar tajanglik, behalovatlik , parishonxotirlik, uyqu yomonligi, badani qizib ketgandek bo‘lib sezilishi, ko‘p terlashi, muskullarning kuchsizligi, qaltirashi, ozib ketganidan noliydi. So‘rab-surishtirib ko‘rilganida ko‘pincha bemorning qarindoshurug‘ lari ham shunday kasallik bilan og‘rib yurganligi ma’lum bo‘ladi. Ko‘zdan kechirilganda ko‘pgina kasallarda aksari qalqonsimon bezning kattalashib turgani ma’lum bo‘ladi. Ba’zi bemorlarda esa bezning kattalashib turgani bilinmaydi. Qalqonsimon bez kattalashuvining beshta darajasi tafovut qilinadi: I darajasi – b е z b е m о rning yutish h а r а k а tl а rid а gin а ko‘rinishi mumkin v а qo‘lg а yaxshi sezilmaydi; II darajasi – bez ko‘zga tashlanmaydi-yu, lekin yutinish mahalida qo‘lga yaxshi seziladi; III darajasi – b е zning k а tt а l а shg а nligi yutish h а r а k а tl а risiz h а m ko‘rinib tur а di: IV darajasi – b е z shu q а d а r k а tt а l а sh а diki, bo‘yinning sh а kli o‘zg а rib q о l а di; V darajasi – bez juda katta, bo‘yin shakli keskin o‘zgargan bo‘ladi. Bemorning tashqi ko‘rinishi. Ko‘z simpt о ml а ri: ekz о ft а lm (ko‘zning ch а qch а yib turishi), ko‘zning k а m pirill а shi, uz о q v а qt (Sht е llv а g simpt о mi) bir о r buyumga tikilib turish, ko‘zl а rning yaltir а b turishi kuzatiladi. Bemorga tekshirayotgan kishining barmoq uchiga qarab turish tavsiya etiladi. Bunda ikkita simptom aniqlanadi: k о nv е rg е nsiyaning sus а yib q о lishi (M е bius simpt о mi), ya’ni bemor ko‘zini qanshariga qarata olmaydi; ko‘z s о qq а si p а stg а h а r а k а tl а ntirilg а nd а ustki q о v о qning yumilishining k е chikishi (Gr е f е simpt о mi), bund а bir о r buyumni yaqind а n ko‘zd а n k е chirishd а ung а q а r а sh q о biliyati buziladi. Tana temperatirasi normal yoki subfebril (37–37,5°C) bo‘ladi. Romberg holatida (bemor qo‘llarini oldinga uzatgan va barmoqlarini kergan holda tik turganida ) qo‘l barmoql а rining titr а shi ko‘zga tashlanadi (tremor). Qo‘l panjasining orqa tomoniga bir varaq qog‘oz qo‘yib ko‘rilsa, bu ayniqsa yaxshi ko‘rinadi. Bemorning tomiri tez-tez (minutig а 100–150 m а rt а g а ch а ) ur а di. Perkussiyada yur а k ch е g а r а l а ri ch а pg а k е ng а yg а n. Sistolik arterial bosim bir oz ko‘tarilgan, diastolik bosim normal. Og‘ir hollarda mio kard distrofiyasi paydo bo‘ladi. Jigar toksik buqoq, og‘ir o‘tgan mahal dagina zararlanadi. Bunda odamning badani sarg‘ayib ketadi, qonida esa bilirubin miqdori ko‘payadi, m е ’d а s е kr е tsiyasining k а m а yishid а , t е z-t е z d е f е k а tsiya bo‘lishid а , ich k е t а rg а m о yillik kuzatiladi. Og‘ir formalarida q о nd а anemiya va l е yk о p е niya paydo bo‘l а di. А s о siy а lm а shinuv kuchaygan bo‘ladi, oqsil bilan birikkan yod miqdori ko‘payadi, qalqonsimon bezga yodning yutilishi kuchayadi. o‘tishi. Kasallikning o‘tishiga qarab uchta darajasi; yengil, o‘rta, og‘ir darajalari tafovut qilinadi. D а v о si. Toksik buqoqda davo qilishning uchta asosiy usuli bor; gormonlar hosil bo‘lishi va ajralib chiqishini tormozlaydigan tireostatik vositalar bilan davolash; xirurgik yo‘l bilan davolash; radioaktiv yo‘l bilan davolash. Tireostatik vositalardan merkazolil, metiltiourasil, diyodtirozin qo‘llaniladi. Og‘ir formasida merkazolil bilan davolash preparatni sutkasiga 60–80 mg dan berib turishdan boshlanib, dozasi asta-sekin 10 – 15 mg gacha kamaytirib boriladi. O‘rtacha og‘ir formasida sutkalik merkazolil dozasi davoning boshida 40 – 50 mg ni tashkil etadi. 10 – 20 kundan keyin toksik buqoq simptomlari yo‘qolib ketadi. Merkazolil bilan birga rezerpin buyuriladi (0,1 mg dan kuniga 3 mahal), u simpatik nerv tizimiga ta’sir qiladi. Merkazolil bilan davolash vaqtida qondagi leykotsitlar miqdoriga qarab borish zarur, chunki preparat kamdan kam hollarda agranulotsitozga sabab bo‘ladi. IV yoki V darajadagi diffuz toksik buqoqda, qalqonsimon bezda tugunlar bo‘lganida, shuningdek, bez traxeya bilan qizilo‘ngachni bosib qo‘yganida xirurgik yo‘l bilan davo qilish o‘rinlidir. Bemorni operatsiyaga tayyorlash mahalida qalqonsimon bez ning ortiqcha funksiyasini merkazolil, diyodtirozin yoki yod preparatlari bilan pasaytirish kerak. Qalqonsimon bez subtotal rezeksiya qilinadi. Radioaktiv yod bilan davolash bez to‘qimasining parchalanishi va funksiyasi susayib qolishiga asoslangan. Hammasi bo‘lib 2 – 3 kurs o‘tkaziladi. Bolalar va homilador ayollarga radioaktiv yod bilan davo qilish to‘g‘ri kelmaydi. Profilaktikasi. Dam olish va ishlashni to‘g‘ri tashkillashtirish, psixogigiyena, organizmni chiniqtirish, jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish. O‘RVIni oldini olish. Endemik buqoq. Bu kasallik suv va oziq-ovqat mahsulotlarida yod yetishmasligi tufayli qalqonsimon bezning kattalashib ketishi bilan xarakterlanadi. Endemik o‘choqlarda odam kuniga ko‘pi bilan 50 mkg yod olib turadi. Endemik buqoqning kelib chiqishida yod yetishmasligidan tashqari, genetik moyillikning ahamiyati borki, endemik viloyatdagi ko‘pchilik odamlarning sog‘ qolaverishi shundan dalolat beradi. Simptomatikasi. Bemorlar, odatda, faqat buqoq paydo bo‘lib qolganidan noliydi. Buqoq bir tekis, sidirg‘a (diffuz), tugunli va aralash bo‘lishi mumkin. Ko‘pchilik kasallarda qalqonsimon bez funksiyasi buzilmaydi (eutireoid buqoq), ularning kamroq qismida bu funksiya pasaygan yoki kuchaygan bo‘ladi. Qalqonsimon bez juda kattalashib ketganida qizilo‘ngach, traxeya, hiqildoq nervi bosilib qolishiga xos simptomlar paydo bo‘lishi mumkin. Bu yutish qiyinlashuviga, yo‘talish, nafasning izdan chiqishiga, ovoz bo‘g‘ilib qolishiga sabab bo‘ladi. Endemik buqog‘i bor ayollarda jinsiy jihatdan yetilish kechikadi, hayz sikli buziladi. Endemik buqoq bilan og‘rigan kasallar bor oilalarda ba’zan kretinizmga mubtalo bolalar tug‘iladi. Tugunli buqoq ko‘pincha qalqonsimon bez rakiga aylanib ketadi. Davosi. Endemik buqoq o‘choqlarida davlat nazorati yo‘li bilan buqoqqa qarshi chora- tadbirlar amalga oshiriladi. Bunday o‘choqlarda ro‘zg‘orga 1 tonnasida 25 g kaliy yodid bo‘ladigan osh tuzi ishlatiladi (yodlangan un, yodlangan tish pastasi, yodomarin va hokazo). Bolalar bilan homilador ayollarga haftasiga 2 marta 1 tabletkadan antistrumin ichib turish buyuriladi, unda kaliy yodid bo‘ladi. Tugunli va aralash buqoqda operatsiya yo‘li bilan davo qilish o‘rinli. Qalqonsimon bez funksiyasi kuchaygan bo‘lsa, antitireoid vositalar, pasaygan mahallarda esa tireoid gormonlar buyuriladi. Konservativ davo naf bermaganda xirurgik davo o‘tqaziladi. Profilaktikasi. Aholi shart-sharoitlarini yaxshilab berish. Endemik buqoq o‘choqlarida yodlangan tuz ishlatiladi. Dengiz karamidan ko‘proq iste’mol qilish talab etiladi (chunki tarkibida yod judayam ko‘p). Barcha bemorlar dispanser nazoratiga olinishi shart. Gipotireoz. Gipotireoz qalqonsimon bez funksiyasi pasayib ketganligidan paydo bo‘ladigan kasallikdir. Gipotireoz tug‘ma (kretinizm) va turmushda orttirilgan hollarga bo‘linadi. Turmushda orttirilgan gipotireoz birlamchi va ikkilamchi bo‘lishi mumkin. Birlamchi gipotireozda kasallik qalqonsimon bezning o‘zi zararlanganligi tufayli paydo bo‘lsa, ikkilamchi gipotireozda gipofiz tireotrop gormonining miqdori pasayib ketgan bo‘ladi. Birlamchi gipotireozda infeksiya ta’sir qilganida, toksik buqoqqa davo qilishda radioaktiv yod dozasini oshirib yuborilganida, xirurgik davo mahalida qalqonsimon bez butunlay olib tashlanganida kuzatiladi. Ikkilamchi gipotireoz gipofiz yoki gipotalamus kasalliklarida paydo bo‘ladi. Gipotireozning badanda shish bo‘lishi bilan o‘tadigan formasi miksedema (shilimshiq shish) deb ataladi. Simptomatikasi. Bu kasallik asta-sekin avj olib boradi. Bemorda barvaqt paydo bo‘ladigan shikoyat odatda sovuqqa ojizlik – hadeb sovqotaverishdir. Kasallar issiq kiyinishga harakat qilishadi. Bundan tashqari, shunday kasallarda atrofdagilarga qiziqish kamayadi, beparvolik, bo‘shanglik paydo bo‘ladi, xotira buziladi, qabziyat, mennoragiyalar, semizlikka moyillik paydo bo‘ladi. Bunday kasallarning nutqi va harakatlari sustkash bo‘lib qoladi. Yuzi xuddi niqob tutib olgandek, ifodasiz, kerikkan bo‘ladi. Ko‘z tirqishlari torayib qoladi. Badan terisi, ayniqsa, ko‘z qovoqlarining terisi shishib turadi, quruq bo‘ladi, po‘st tashlaydi. Til kattalashadi va shishib turadi. Ovoz bo‘g‘iq bo‘lib qoladi, soch tushib ketadi, tirnoqlar mo‘rt bo‘lib qoladi. Oyoqlarda shish bo‘ladi, lekin bosib ko‘rilganida yurak yoki buyrakka aloqador shishlarga qarshi o‘laroq, o‘rni chuqurcha bo‘lib qolmaydi. Tana temperaturasi pasayadi. Qon analizida gemoglobin bilan eritrotsitlar miqdori kamayib, anemiya boshlangani ma’lum bo‘ladi. Leykotsitlar bilan trombotsitlar miqdori normal bo‘lib qoladi. Xolesterin miqdori ko‘payib ketadi. Asosiy almashinuv pasaygan bo‘ladi. Oqsil bilan birikkan yod miqdori kamayadi. Qalqonsimon bezga yod yutilishi ancha pasayadi. Skaniogrammada qalqonsimon bez kichraygan bo‘lib chiqadi yoki umuman sezilmaydi. o‘tishi. Bu kasallik uzoq davom etishi va davoni talab qilmasligi mumkin. Kamdan kam hollarda, odatda, qish kezlari tana temperaturasi 34°C gacha pasayib, bradikardiya bo‘lishi, arterial bosim pasayib ketishi, qattiq qabziyat bo‘lishi bilan o‘tadigan gipotireoid koma boshlanishi mumkin. Bunday kasallarda tez ateroskleroz avj olib boradi. Bu dard yurakning toj tomirlarini zararlab, stenokardiya tutib turadigan bo‘lib qolishiga olib keladi. Davosi. Gipotireozda tireoidin yoki triyodtironin bilan o‘tkaziladigan davo buyuriladi, faqat endokrinolog nazorati ostida. Tireoidin kuniga 0,1 g dan ichib turish uchun buyuriladi va dozasi asta-sekin oshirib boriladi. Triyodtironin kuniga 5 mkg dan ichiladi. Stenokardiya bo‘lsa, dastlabki doza 5–10 baravar kamaytiriladi. Shu bilan birga anemiya bo‘lgan mahallarda temir preparatlari , shuningdek vitaminlar buyuriladi. Butun umr endokrinolog nazoratida bo‘ladi, ishga yaroqliligini ham shifokor hal qilib beradi. Profilaktikasi. Qalqonsimon bez operatsiyalarini takomillashtirish, tireotoksikozda radioaktiv yodning dozasini to‘g‘ri tanlash. Kasallikni erta aniqlash choralarini ko‘rish. Gipotireozning oldini olish. hamshiralik parvarishi. Moddalar almashinuvi buzilishi hisobiga tana harorati o‘zgaruvchan bo‘ladi. Tana harorati doimiy nazorat qilinib, kerakli parvarishlarni amalga oshirish kerak bo‘ladi. Badan terisi qo‘pollashib, quruq bo‘lib qoladi, ularni yumshatuvchi, oziqlantiruvchi kremlar yordamida parvarish qilinadi. Doimiy puls, qon bosimi nazorat qilib turiladi. 9. Allergik kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda h а mshir а lik p а rv а rishi Immunit е t – bu organizmning infeksion va noinfeksion agentlarni qabul qilmaslik, boshqa agentlarni ajratish xususiaytidir. Infeksiyaga qarshi reaksiya asosida organizmning sp е tsifik v а n о sp е tsifik himoya omillariga qarshilik qobiliyati hisoblanadi. N о sp е tsifik him о ya quyid а gil а r bil а n t а ’minl а nadi: m е x а nik, fizikoximik va immun о bi о l о gik faktorl а r bil а n. Sp е tsifik maxsus him о ya aniq obyektlarga qaratilgan. Masalan: mikroblar, antigenlar yoki toksinlar. Maxsus organizm himoyasi immunobiologik kompleksni ta’minlaydi, ularga quyidagilar kiradi: а ntit е l а ning p а yd о bo‘lishi; immun а l f а g о tsit о z; limf о tsit о zl а rni killer funksiyasi; immunol о gik x о tir а ; immunol о gik t о ler а ntlik; immun о p а t о l о gik r еа ksiyasi. Allergik r еа ksiyani allerg е nl а r ch а qir а di. Allergik reaksiyani nafaqat antigen tabiatli, balki bunday xususiyatga ega bo‘lmagan moddalar ham keltirib chiqaradi. Bularga ko‘pgina mikromolekular birikmalar kiradi. H а mm а allerg е nl а rni 2 t а guruhg а bo‘lish mumkin: ekz о , end о allerg е nl а r. Ekz о allerg е nl а r t а shqi muhitd а n kir а di. End о allerg е nl а r organizmning o‘zid а p а yd о bo‘l а di. Allerg е nl а r bil а n birinchi mul о qotd а ( а yniqs а , doril а rni parenter а l yo‘l bil а n yuborilg а nd а ) organizmd а ko‘p о yl а b d а v о m etuvchi s е nsibiliz а tsiya p а yd о bo‘l а di. K е yingi kont а ktl а rd а а ntig е n- а ntit е l о r еа ksiya n а tij а sid а m е di а torl а r p а yd о bo‘l а di, gistamin, serotonin, asetilxolin, m е di а torl а r t а ’sirid а t о mirl а rning o‘tk а zuvch а nligi o‘zg а r а di. Br о nxl а rning, ich а kl а rning v а b о shq а organl а rning shilliq muskul а tur а si qisq а r а b о shl а ydi, terining shilliq p а rd а l а ri yallig‘l а nishi yuz а g а chiq а di. Sensibillangan bemorlarda dori moddasining dozasi yoki yuborish yo‘li hal qiluvchi rol o‘ynamaydi. Barcha allergik r еа ksiyal а r ikkiga bo‘linadi: t е zkor allergik r еа ksiya– 15–20 d а qiqada p а yd о bo‘l а di; s е kinl а shg а n allergik r е ksiya – 1–2 sut k а d а n k е yin p а yd о bo‘l а di. Allergiya p а yd о bo‘lishi m е x а nizmid а 3 t а b о sqich а jr а til а di: Immun о l о gik b о sqich: immun tizimdagi barcha o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi (allergen organizmga tushganidan to antitelolar paydo bo‘lguncha davrni). P а t о ximik b о sqich: biologik aktiv mediatorlar hosil bo‘lishi bilan kechadi. Immun о l о gik b о sqich oxirida allergenlar antitelolar yoki sensibillangan limfotsitlar birikishi biologik aktiv moddalar ajralishiga stimul hisoblanadi. P а t о fizi о l о gik b о sqich : yoki klinik belgilar paydo bo‘lishi bilan kechadi. Bu bosqichda mediatorlar hujayra, to‘qima va organlarga patogenetik ta’sir qiladi. M е dik а m е nt о z terapiya. Allergik r еа ksiyal а rni p а yd о bo‘lish s а b а b l а ri ko‘pligid а n d а v о l а shda biroz qiyinchiliklar yuzaga keladi. Allergik reaksiyalarni davolash quyidаgi usullar bilаn оlib borilаdi: • Аntigеn-аntitеlо rеаksiyasining оldini оlish uchun bemorni aller gеnlаrdan saqlanishni o‘rgatish. Bu usul etiоtrоp yoki eliminаtsiоn terapiya dеyilаdi. • Spеtsifik immunоterapiyani o‘tkаzib, organizmni allergеnlаrgа tа’sirini kаmаytirish yo‘llаri bilаn. • Quyidаgi fаrmоprеpаrаtlаrni аntiliberаtorlаr, ksаntinlаr, V – аndrеnоmimеtiklаr, gistаglоbulinlаrni buyurib, mеdiаtorlаrning chiqishi kаmаytirilаdi. • Mеdiаtorlаr tа’sirini susаytirish mаqsаdidа bemorlаrgа аntimеdiаtor prеpаrаtlаrni: аntigistаmin, аntiserоtоnin, аntikininni qаbul qilish buyurilаdi. • Mеdiаtorlаr sintеzini kаmаytirish uchun kortikоsterоid gormonlar buyurilаdi. • Immunli kоmplеkslаr pаydо bo‘lishining оldini оlib vа ulаr miq dorini organizmdа kаmаytirish mаqsаdidа gеpаrin, kortikоsterоid, gеmоsоrbsiya buyurilаdi. • Immunоterаpiya vа fаrmаprеpаrаtlаr orqali organizm immu nоtizimigа tа’sir etish. • Sоmаtik kаsаlliklаrni vаqtidа dаvоlаb, asoratlar qоldirmаslik kerak, chunki bulаr hаm allergik rеаksiyalаrning pаydо bo‘lishigа sаbаb bo‘lа оlаdi. Gipоsеnsibilizаtsiоn terapiya. Yil mobaynida uzoq muddat gullash davom etadigan regionlarda (O‘rta Osiya, Kavkaz) gipоsеnsibilizаtsiya usuli o‘tkаzilаdi. Bu holatda gullash mavsumida ikki xil konsentratsiyada davolaniladi, ikkinchi davosida allergen konsentratsiya birinchidan kamroq, 7–10 kunda 1 marta. M а vsumiy gip о s е nsibiliz а tsiya usuli allergomarkazlarda m а vsum b о shl а nish о ldid а n maxsus o‘tkaziladi. N а f а s о lish allergiyasi. Br о nxi а l а stm а . Yer yuzidagi aholining 1% bronxial astma kasalligi bilan kasallangan. 10 yoshdan kichik bolalar birlamchi bronxial astma kasalligi bilan zararlanadilar. Bronxial astma klinik belgilari birlamchi tip allergiyada tez yoki sekin-astalik bilan rivojlanadi. Bronxial astmaning asosiy xususiyati nafas yo‘llari sezgirligining oshishi bo‘lib, bu holatda bronxial astma nafas epiteliylarining eozinofil mediatorlari bilan surunkali zararlanishi tufayli kelib chiqadi. Nafas yo‘llari sezgirligining oshishi tufayli ta’sirotlarga javoban nafas yo‘llari stenozi kelib chiqadi, traxeya torayib, shilliq qavat shishadi, shilimshiq ajralishi kuchayadi. Sovuq havo, tutun, bo‘yoq hidlari ta’sirida allergik simptomlar yuzaga chiqadi. О shq о z о n-ich а k allergiyasi. А ntig е n sif а tid а о vq а t ( а yniqs а , о qsilli о vq а tl а r) yoki doril а r h а m bo‘lishi mumkin. Bund а а ntig е ng а j а v о b а n organizmd а Ig Е а ntitelol а r p а yd о bo‘lib, allergik r еа ksiyal а rni vujudg а k е ltir а di. Teri allergiyasi. Teri k а s а llikl а rig а ekz е m а , dermatitl а r kirib, birlamchi yoki uchlamchi tipd а gi allergik r еа ksiyal а r orqali vujudg а k е l а di. Dori allergiyasi. Dori allergiyasi d е b, а ntit е lol а r v а s е nsibiliz а tsiyag а uchr а g а n limf о tsitl а r o‘rt а sid а gi immun r еа ksiyag а а ytil а di. Bunda bitta organni yoki bir nechta organlarni zararlantirishi mumkin. H а mm а doril а r 1–3% allergiya ch а qir а di. А n а fil а ksiya А n а fil а ksiya ( Anaphilaxis ) – bu immun allergik r еа ksiya bo‘lib, faktorlar s а b а bli kelib chiqadi. Kimyoviy mediatorlarni ajratadi, ular nafas yo‘llarining stenozi, periferik qon tomirlarning kengayishiga olib keladi. Natijada A/D tushib ketadi, nafas olish va qon aylanishi buzilib, sh о k simpt о ml а ri kelib chiqishig а sabab bo‘ladi. 9.1. Br о nxi а l а stm а k а s а lligi bilan og‘rigan bemorlard а h а mshir а lik p а rv а rishi Br о nxi а l а stm а – p о lieti о l о gik k а s а llik. K а s а llikk а m о yil qil а dig а n faktorl а rg а allerg е nl а r, inf е ksiya v а n а sl kir а di. K а s а llikka n а f а s yo‘ll а rining p а t о l о giyasi, allergik holat, end о krin p а t о l о giyasi olib keladi. K а s а llikni chuqurl а shtiruvchi faktorl а rg а : respirator virusli infeksiyalar, aktiv va passiv chekishlar, h а v о ning ifl о sligi, kam og‘irlikda tug‘ilish, p а r а zit а r inf е ksiyal а r kir а di. Klinik а va kechishi. Br о nxi а l а stm а ning а s о siy simpt о ml а rd а n birinchisi «Bo‘g‘ilish» xuruji hisoblanadi va u allerg е nl а r bil а n kont а kt, jismoniy zo‘riqish, bronx o‘pka infeksiyalarid а kuzatiladi. Bo‘g‘ilishni chekish, sovuq qotish zo‘raytiradi. K а s а llikd а quyid а gi kechish davrlari f а rql а n а di: xab а rchil а r, xuruj, xurujd а n k е yin, xuruj or а lig‘i. Xurujd а n bir n е ch а d а qiq а yoki bir n е ch а kun о ldin x а b а rchil а r а ksirish, ko‘z qichishi, yoshl а nishi, b о sh о g‘rish, quruq yo‘t а l v а uyqu buzilishi kuzatil а di. Xuruj es а bo‘g‘ilish bil а n xarakterlanadi. Ko‘kr а k q а f а si harakati birdaniga cheklanadi, husht а kli xirill а shlar, g‘ijillashlar eshitil а di. Xuruj paytida bemor o‘tirg а n h о ld а , qo‘li bil а n kr о v а tning yoki kresloning ch е tiga tiranib о lg а n. Teri qopl а mi о q а rg а n, quruq, yordamchi mushaklar taranglashgan, t а xik а rdiya, ozgina ko‘karish, yur а k tonlari bo‘g‘iq bo‘l а di. Perkussiyada quticha tovushi eshitiladi. Xuruj 10–20 d а qiq а , cho‘zilib ketganida bir necha soat davom etadi. Xuruj yopishqoq b а lg‘ а m ko‘chishi bil а n tug а ydi (xurujdan keyingi davr). Xuruj uzoq davom etishiga astmatik holat deyiladi. B а lg‘ а md а e о zin о fill а r, Kurshm а n spir а li, Sh а rk о -L е yd е n krist а ll а ri t о pil а di. Q о nd а l е yk о p е niya, e о zin о filiya ko‘rin а di. Ko‘krak qafasi rentgenoskopiya qilinganda o‘pka tiniqligi oshgan va diafragma harakati cheklangan bo‘ladi. D а v о l а sh. Kasallik xuruj qilib turgan paytda toza havo kelib turishini ta’minlash, bemorni issiq qilib o‘rab qo‘yish va ortiqcha harakatlardan ehtiyot qilish lozim. Bemorni qulay (yarim o‘tirgan) holatga keltirib qo‘yish zarur, orqasiga 2–3 ta yostiq, boshi ostiga esa bolish qo‘yiladi. Bemorning nafas olishi osonroq bo‘lsin deb, siqib turgan kiyimlari yechiladi yoki bo‘shatiladi. Balg‘am yumshashi uchun bemorga ishqor aralashtirilgan suv yoki issiq sut beriladi. Oyoqqa xantal vannasi qi lish, ko‘krak qafasiga bankalar yoki xantal qo‘yish bemor ahvolini ancha yengillashtiradi. Kislorod yostig‘idan nafasga namlangan kislorod beriladi. Preparatlardan: 0,5–1 ml 0,1% li adrenalin yoki 0,1% li atropin eritmasi teri ostiga, 10 ml 2,4% li eufillin vena ichiga yuboriladi, izadrin (novadrin) ingalatsiyalari buyuriladi. Og‘ir hollarda gormonlar olib turadigan bemorlarga muskullar orasiga 30 ml prednizolon yuboriladi. Cho‘ntak ingalatorlari: astmopenat, novadrin va boshqalardan foydalanish mumkin. Bemorlarni tinchlantirish maqsadida valeryanka, brom berish mumkin. Infeksion omilga qarshi antibiotiklar qo‘llaniladi. Pr о fil а ktik а si. Inf е ksiya o‘choql а ri s а n а tsiya qilinadi. O‘tkir respirator k а s а llikl а rni o‘z v а qtid а z а m о n а viy usull а rd а d а v о l а sh. Atrof-muhitni ifloslanishiga qarshi kurashish v а ishxonalarda, а yniqs а , kimiyoviy z а v о dl а rd а yaxshi sh а r о itl а rni yaratish. Bemorlar «Kislovodskiy» va «Shimoliy Kavkaz», shuningdek, O‘zbekistonning «Oqtosh» hamda «Zomin» sanatoriylarida davolanishlari mumkin. Kasallikning og‘ir kechishi ko‘p hollarda bemorlarni nogiron likka olib keladi. Ayniqsa, yomon oqibat yoshi katta odamlarda kuzatiladi. Ammo o‘rinli va to‘g‘ri davolanganda, zarur bo‘lgan quvvatlab turuvchi davolash o‘tkazilganda kasallik yengil kechadi, bemorlar uzoq muddat ish qobiliyatini saqlab qoladilar. H а mshir а lik p а rv а rishi. Ruh а n v а jism о n а n tinch sh а r о it yar а tish. X о n а dagi temperatura v а n а mlikni nazorat qilish. Xuruj paytida bemorga qulay sharoit yaratish. Yarim o‘tirgan holatga keltirish, qisib turg а n kiyiml а rd а n xal о s etib, x о n а ni d о im о sh а m о ll а tib turish yo‘li bil а n t о z а h а v о k е lishini t а ’minl а sh. А ntibi о tikl а rni qo‘ll а shd а а n а fil а ktik sh о kning о ldini о lish m а qs а did а а lb а tt а sin а m а o‘tk а zil а di. Br о nxl а rni k е ng а ytiruvchi pr е p а r а tl а r qo‘ll а nilg а nd а ; yur а k urishig а , n а f а s о lishi h а r а k а tl а rining s о nig а v а pulsig а y е t а rli d а r а j а d а e’tibor berish kerak. Dori pr е p а r а tl а rni parenteral yo‘l bil а n, shpris yoki t о mchil а b yuborgand а jud а s е kin yuborish kerak, chunki doril а rning n о jo‘ya t а ’siri d а rh о l yuz а g а k е l а di. Dori pr е p а r а tl а rini muntazam qabul qilish maqsadida va v е n а ichiga iny е ksiya qiling а nd а vaqtni nazorat qilish kerak. Bemorni parvarish qilishda palataga kislorodni markazlashgan holda beradigan moslamada keltirilgani ma’qul, bunday moslama bo‘lmaganda tibbiyot hamshirasi postni yetarli miqdorda kislorod yostiqlari bilan ta’minlashi kerak. Bronxial astmasi bor bemorlarda funksional karavotdan foydalanish tavsiya etiladi. Bronxlar spazmi bo‘g‘ilishga olib kelishi ehtimol tutilgan bronxial astmali bemor larga tibbiyot hamshirasi katta ahamiyat berishi zarur. Bemorni o‘rinda qulay vaziyatda, bosh tomonini baland qilib o‘tkazishi, bemorning sovqotishiga yo‘l qo‘ymay, xonaga sof havo kirishini ta’min lashi, kislorod bilan nafas oldirishi kerak. Bemor yo‘talayotgan bo‘lsa, tibbiyot hamshirasi shifokor ko‘rsatmalarini aniq bajaradi, bir chimdim natriy gidrokarbonat qo‘shilgan issiq sut ichiradi, balg‘am ko‘chiradigan mikstura beradi, bemorni sovqotishdan ehtiyotlab, o‘rab-chirmaydi. Allerg о l о gik markazlar ishi: Allergik kasalliklar bilan о g‘rigan bem о rlarni faqat shifokor dav о laydi, dav о sababchi allergenni aniqlab, bem о rni shu allergendan x о li qilish hamda uning o‘sha allergenga sezgir ligini pasaytirishga qaratiladi. Mustaqil O‘zbekist о nda S о g‘liqni saqlash о rganlari allergik kasalliklar bilan og‘rigan bem о rlar uchun ixti s о slashgan yordam ko‘rsatishga katta ahamiyat berm о qda. P о liklinikalarda allerg о l о giya kabinetlari, ko‘pgina kasalx о na larda allerg о l о giya bo‘limlari hamda Respublika allerg о l о giya markazi mavjud. Allerg о l о g mutaxassislarni tayyorlashga katta ahamiyat berilm о qda. Allerg о l о g – allergik kasalliklarni о ldini о lish va dav о lash ch о ralarini ko‘radigan mutaxassis shifokor. O‘zbekist о nda ixtis о slashgan allergik yordam ko‘rsatadigan maxsus allergik kabinetlar va bo‘limlar mavjud. Allergik kasalliklarga m о yilligi b о r bem о rlar allerg о l о giya markazida dispanser his о bida (tek shiruvida) bo‘lishi zarur. Allerg о l о giya markazida allergik sinash usullari o‘tkaziladi, bem о rlarga spetsifik gip о sensibilizatsiya o‘tkaziladi. Allergik kasalliklarning spetsifik gip о sensibilizatsiyasida anafilaktik sh о kning о ldini о lish uchun bem о rlar bunday gip о sensibilizatsiyada ma’lum q о idalarga puxta amal qilishlari (har gal allergen yub о rilgandan keyin 40 minut m о baynida shifokor kuzatuvi о stida bo‘lishlari, shifokor va tibbiyot ham shirasiga о ldingi inyeksiyasiga bo‘lgan reaksiyani ma’lum qilishlari) l о zim. Allerg о l о gik kabinet tibbiyot hamshirasi allergenlar inyeksiyasi vaqtida nih о yatda hushyorlik bilan ishlashi kerak. Buning uchun d о ri flak о nlaridagi yozuvlar aniq-ravshan bo‘lishi, hamshira d о ri yub о rishdan о ldin ularni albatta o‘qishi, shifokor tayinlagan dav о lash tartibi (sxemasi)ga qattiq amal qilishi zarur. Allerg о l о gik markazlarda s о vuqqa allergiyasi b о r bem о rlar ham dispanser kuzatuvi о stida bo‘lishlari kerak. Allerg о l о g-shifokor bunday bem о rlarga teri sathining katta qismi s о vuq ta’siriga uchraganda unda о g‘ir allerg о l о gik reaksiyalar payd о bo‘lishi mumkinligi haqida о g о hlantirib turishi l о zim. S о vuqqa aller giyani pr о filaktik dav о lash allerg о l о gik kabinetlarda о lib b о riladi. Bem о rlar bilan tushuntirish ishlari о lib b о riladi va tavsiyalar beriladi. Allerg о l о gik markazlarda ko‘p yillik kuzatuvlar va ilmiy ishlar ham о lib b о riladi, yangi dav о lash usullari qo‘llaniladi. Kasallikning о ldini о lish ch о ra-tadbirlari ishlab chiqiladi va о mmalashtiriladi. 10. Surunkali kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarning o‘ziga xos xususiyatlari Surunkali kasalliklar – bu o‘tkir kasalliklarni o‘z vaqtida aniqlay olmaslik, kasallik aniqlansa-yu, lekin noto‘g‘ri davolanish, tibbiyot xodimlarini aytganlarini bekam-u ko‘st bajarmaslik hamda o‘ziga e’tiborsizliklar oqibatida kelib chiqadi. Surunkali kasallik tashxisi qo‘yilganidan keyin, inson taqdirga tan berib, shu kasallikni tan olib, kasallik bilan birga hayot kechira boshlanadi. Bemorda biror bir simptom yuzaga chiqqach tashxis qo‘yish va davolash maqsadida, bemor bir qancha tekshiruvlardan o‘tadi. Bemorlar kasallik simptomlarini hamshira yordamida nazorat qilishni o‘rganadi, natijada kasallikning turg‘un davrida o‘zini jamoaning sog‘lom a’zosidek tutib yashaydi yoki uy sharoitida parvarish qilinadi. Kasallik qo‘ziganida kasalxonada davolaniladi. Surunkali kasalliklari bor bemorlarda kasallik boshlanganidan bir necha yil yoki o‘nlab yil o‘tgach asoratlar yuzaga chiqadi, ular terminal davrgacha bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, surunkali kasalliklari bor bemorlarda hamshiralik parvarishi kasallik kechishiga qarab 4 ta davrga bo‘linadi: kasallikning rivojlanish davri; turg‘un kechish davri; qo‘zish davri; avj olish davri. Kasallikning rivojlanish davrida simptomlar va belgilar muho kama qilinadi, tahlillar, diagnostikalar o‘tkaziladi, kasallik nomi aytiladi va maxsus davo boshlanadi. Kasallikning rivojlanish davrida ham shira parvarishi kasallikni qabul qilishga va o‘zini o‘zi boshqarishga yo‘nalti rilgan bo‘ladi. Masalan: kasallikni tan olishi va davolanishda yordamlashish; kundalik hayotini boshqarish uchun kerakli bilim va ko‘nikmalarni egallashga yordamlashish; krizis vaqtida psixologik turg‘unlikka erishish ga yordamlashish; kasallikni boshqarish uchun kerakli sanitaroqartuv ishlari; sotsial muammolar (vazifasini o‘zgarishi, professional rejada qo‘llash, oldingi ishini davom ettira olmaslik, imkoniyatlari cheklanishi)ni hal qilishda yordamlashish. Imkoniyatlaridan kelib chiqib ishlashga o‘rganish. Kasallikning turg‘un kechish davri. Kasallikning turg‘un kechish davrida simptomlar davolash yo‘li bilan boshqariladi. Kasallikning turg‘un kechish davrida hamshira parvarishi hayot tarzini yaxshilashga, bir maromda ushlashga va o‘zini o‘zi boshqarishga yo‘naltirilgan. Simptomlar va hayot tarzi nazoratini boshqarish; hayot tarzini boshqarish yashash tarzini bir maromda ushlab turish va yaxshilashga yo‘naltirilgan; Sog‘lig‘ini nazorat qilishini davom ettirishni qo‘llab turish; Regular tekshiruvlardan o‘tishiga yordamlashish. Kasallikning qo‘zish davrida nazorat qilish qiyinlashadi, chunki asosiy kasallikning yomonlashuvi, asoratlar paydo bo‘lishi yoki sog‘ligiga parvarishning yetishmasligi sabab bo‘ladi. Kasallikning qo‘zish davrida hamshira parvarishi bemorni sog‘lomlashtirishga va turg‘un kechish davriga o‘tishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bemor holatiga qarab kasalxona sharoitida maxsus parvarish o‘tqaziladi; Ahvoli yomonlashuvining sababi aniqlanganda oldini olish yo‘llari o‘rgatiladi; Bemorlarga o‘zgarishlarni erta belgilaridan aniqlashni o‘rgatish. Kasallikning avj olish davri qaytmas xarakterga ega bo‘lib, o‘zgarishlar va simptomlar katta hajmli bo‘ladi. Kasallikning avj olish davrida hamshiralik parvarishi turg‘un holatni ushlab turishga, hayot tarzini uzoq davom ettirishga, bemorga qulaylik yaratishga va hayot tarzini yaxshilashga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Tekshiruvlardan o‘tishda va davolanishda yordamlashish. Oqibatini aytishga yordamlashish. Og‘riqli simptomlarni bartaraf etish va yengillashtirishda yordamlashish. Psixologik qo‘llab-quvvatlash. Har tomonlama qulay hayot tarzini yaratishga yordamlashish. Oila a’zolariga parvarish qilish ko‘nikmalarini o‘rgatish va ularni qo‘llab- quvvatlash. O‘qituvchi surunkali kasalliklardan bir qancha hayotiy misollar keltirib, o‘quvchilargamavzuni tushuntiradi. 11. Biriktiruvchi to‘qima kasalliklarida hamshiralik parvarishi suyak, mushak va biriktiruvchi to‘qima kasalliklarining anatomo-fiziologik xususiyatlari. Odam skeleti katta-kichikligi va shakli har xil bo‘ladigan 200 tadan ortiqroq suyaklardan tarkib topgan. Suyaklarning shakli muskullarning tortishuvchi kuchiga, atrofdagi organlar va to‘qi malarning tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Suyaklarning hammasi o‘ziga xos tarzda tuzilgandir, ularning shu tariqa tuzilganligi murakkab funk siya larni ado etishni ta’minlab boradi. Gavda suyaklariga umurtqa pog‘onasi, qovurg‘alar, to‘sh suyagi, o‘mrov, kurak suyaklari va chanoq kiradi. Umurtqa pog‘onasi 33– 34ta umurtqalardan tashkil topgan, bularning ravoqlari ichida orqa miya turadigan kanalni hosil qiladi. Umurtqa pog‘onasi bo‘yin, ko‘krak, bel va dumg‘aza bo‘limlariga bo‘linadi. Chanoq suyaklari umurtqa pog‘onasining dumg‘aza bo‘limi bilan birgalikda chanoqni hosil qiladi, gavdaning ustki qismlari va ichki organlar bosimidan tushadigan yukni shu chanoq ko‘taradi. Tayanch-harakat apparatining yumshoq to‘qimalari bo‘g‘im va bo‘g‘imdan tashqari to‘qimalarga bo‘linadi. Bo‘g‘im to‘qimalariga suyak va tog‘ay bilan birgalikda bo‘g‘imni hosil qiladigan to‘qimalar kiradi. Bo‘g‘imning fibroz kapsulasi, sinovial pardasi, bo‘g‘im ichidagi boylamlar shular jumlasidandir. Qolgan yumshoq to‘qimalarning hammasi – muskullar, paylar, boylamlar, fatsiyalar, aponevrozlar badan terisi, teri osti kletchatkasi, tomirlar va nervlar bilan birgalikda tayanch-harakat apparatining yumshoq to‘qimalari qatoriga kiradi. Inson tanasida 230 ta bo‘g‘im bor, bularning shakli bilan tuzilishi funksiyasiga monand. Har bir bo‘g‘im bilan qoplangan epifizlar, bo‘g‘im bo‘shlig‘i va bo‘g‘im xaltasidan iborat. Bo‘g‘im tog‘ayi gialin tog‘aydir. U elastik konsistensiyada bo‘lib, ichki yuzasi silliq. Bo‘g‘im tog‘ayi sinovial suyuqlik hisobiga oziqlanib boradi, chunki unda na tomirlar, na nervlar bor. Bo‘g‘im bo‘shlig‘ida tog‘ayni oziqlantirish funksiyasini bajarishdan tashqari, bo‘g‘im harakatlarini osonlashtirib beradigan sinovial suyuqlik bo‘ladi. Bo‘g‘im xaltasi fibroz kapsula (tashqi tomonda ) va sinovial pardadan (ichki tomonda) iborat. Fibroz kapsulasi atrofdagi to‘qimalar bilan mahkam bog‘langan, sinovial pardasi esa sinovial suyuqlik ishlab chiqarib turadi. Bo‘g‘imlar hamda tayanch-harakat apparati bo‘g‘imidan tashqari yumshoq to‘qimalarining bir talay kasalliklari bor. Bu kasalliklarning hammasi, zamonaviy klassifikatsiyaga muvofiq, to‘rtta gruppaga bo‘linadi: birinchi gruppaga bo‘g‘imlar va umurtqa pog‘onasi kasalliklarining asosiy formalari – yallig‘lanish kasalliklari (artritlar) va degenerativ shikastlari (artrozlar) kiradi. Bo‘g‘imlarning yallig‘lanish kasalliklari jumlasiga revmatik poliartrit, infeksion nospetsifik poliartrit, Bexterev kasalligi, infeksion spetsifik artritlar (sil, brusellyoz, so‘zak, zahm, ichburug‘da uchraydigan artritlar) kiradi. Boshqa kasalliklar (allergiya, kollagenozlar, endokrin kasalliklar, qon tizimi kasalliklari, avitaminozlar va boshqalar)ga aloqador bo‘lgan artritlar bilan artrozlar ikkinchi gruppaga kiritilgan. Ochiq va yopiq travma mahalida bo‘g‘imlarning shikastlanishi uchinchi gruppani tashkil etadi. To‘rtinchi gruppaga tayanch-harakat apparati yumshoq to‘qimalarining bo‘g‘imdan tashqaridagi kasalliklari (bursitlar, tendovaginitlar, periartritlar, miozitlar) kiradi. Bitta bo‘g‘imning yallig‘lanish kasalligi monoartrit deb, ko‘pgina bo‘g‘imlarning kasallanishi esa poliartrit deb ataladi. Bo‘g‘iml а r funksiyasini b а h о l а sh. So‘rab-surishtirish. Shikoyatlar bo‘g‘imlarni og‘rishiga, shishib, deformatsiyaga uchrashiga, harakatni cheklanganligiga, behollik, tana haroratini oshishi, terlashga. anamnez. Sovuq qotishga, zax joylarda uzoq qolib ketganda, surun kali infeksiya o‘choqlarini borligiga, immunitetini pasayganiga, naslida shu kasallikni borligiga, avvalgi tekshiruv natijalari va qabul qilgan davo muolajalari so‘rab-surishtiriladi. obyektiv ma’lumot. Ko‘zdan kechirish: hansirash, teri qavatining sianozi yoki rangparligi, barmoq formalarining o‘zgarganligi, tirnoqlarni o‘zgarganligi, teri osti yog‘ qavatida tugunchalar ustida toshmachalarning borligi, ko‘z konyunktivasiga qon quyilishi, bo‘g‘imlar deformatsiyasi, taxikardiya, aritmiya, qon bosimning ko‘tarilishi yoki pasayishiga, tizza bo‘g‘imini shishishi, haroratni subfebril yoki gektik bo‘lishi. Palpatsiya: Kasal bo‘g‘imni bukib yozganimizda «qisirlagan» tovush qo‘lga seziladi. Perkussiya: Yurak chegarasining chapga kengayganligi aniqlanadi. Auskultatsiya: Yurak cho‘qqisida 1-ton susayib, sistolik shovqin eshitiladi. Umumiy qon tahlili – leykotsitoz, EChT ning oshishi. Qonning biokimyoviy tahlili – revmoprobaning musbatligi, C-reaktiv oqsilning balandligi, dizproteinemiya, fibrinogen miqdorining oshishi. EKG – P-Q intervalining cho‘zilishi. UTT – chap qorinchaning gipertrofiyasi. Bo‘g‘imning rentgenografiyasi, bo‘g‘im atrofining osteoporozi, bo‘g‘im teshigining torayishi, chetlarida eroziyalarini bo‘lishi. H а mshir а p а rv а rishi va o‘z-o‘zini p а rv а rishi. Og‘riqda parvarish qilish, sovuq qotishda parvarish qilish, bemorga o‘zini o‘zi boshqarishni o‘rgatish, harakat aktivligini qo‘llab- quvvatlashni o‘rgatish, ortopedik moslamalar va qo‘ltiq tayoqlardan foydalanishni o‘rgatish. 11.1. Revmatoid artrit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Revmatoid artrit – surunkali bo‘g‘im biriktiruvchi to‘qimasining yallig‘lanishi bilan kechuvchi, bo‘g‘imlarda eroziv-destruktiv xarakterdagi uzluksiz yallig‘lanish jarayoni kucha yib boruvchi kasallikdir. Bu kasallikda bo‘g‘im to‘qimalarida immunologik asosda kechuvchi yallig‘lanish rivojlanib, u bo‘g‘imda, tog‘ayda morfologik o‘zgarishlarga olib keladi. Keyinchalik bemorda ichki a’zolarining zararlanishi kuzatiladi. Uning asosida immunokompleks ta’sirida bo‘ladigan yallig‘i lanish yotadi. etiologiyasi. Revmatoid artrit umumiy infeksion-allergik kasallik bo‘lib, organizmda surunkali infeksiya o‘chog‘i borligi munosabati bilan boshlanadi. Infeksiya o‘chog‘idan toksinlar va oqsil parchalanishi mahsulotlarining doimo kelib turishi organizm reaktivligi o‘zgarib qolishiga va allergik holat paydo bo‘lishiga olib keladi, poliartrit ana shu holatning klinik ko‘rinishi bo‘lib hisoblanadi. Reaktivlik o‘zgarib turgan mahalda har qanday nospetsifik ta’sirot (sovqotish, travma, infeksiya) kasallik qo‘zib qolishiga sabab bo‘lishi mumkin. Reaktivlik aynab turgan paytda shikast yetkazuvchi infeksion yoki noinfeksion omillar antitelolar ishlanib chiqishi kuchayishiga olib boradi, keyin bu antitelolar biriktiruvchi to‘qimaning asosiy moddasini shikastlantiradi, asosiy modda va kollagenning yemirilishi natijasida yuzaga keladigan patologik oqsillar antigen aktivligiga ega bo‘lib qoladi, ya’ni autoagressiya hodisasi kuzatiladi. Klinik manzarasi. Kasallik odam angina, gripp bilan og‘rib o‘tganidan, sovuqda qolganidan 10–15 kun o‘tganidan keyin boshlanadi. Avvaliga bitta-ikkita bo‘g‘imda og‘riq paydo bo‘lib, bo‘g‘im shishib chiqadi, qizarib turadi, mahalliy temperaturasi ko‘tariladi. Davo qilinmasa, bu o‘zgarishlar 1–2 oy davomida saqlanib boradi. Yallig‘lanish protsessi asta-sekin bosiladi, biroq, kasallik yangidan qo‘ziganida protsessga boshqa bo‘g‘imlar ham qo‘shilib, avval zararlanganlaridagi o‘zgarishlar chuqurlashib boradi. Kasallik zo‘rayib borar ekan, bo‘g‘imlar funksiyasi keskin buziladi, og‘ir hollarda esa bemor qimirlay olmay qoladi. Avvaliga sinovial parda zararlanadi, asta-sekin kapsulasi bujmayadi, tog‘ay va suyak to‘qimasi yupqa tortib boradi. Protsess bo‘g‘im harakatchanligining keskin cheklanib qolishiga olib keladi (kontrakturalar). Bir qancha hollarda suyaklarning bo‘g‘im ichidagi uchlari bir-biri bilan yopishib, bitib qoladi, ankilozlar deb shuni aytiladi. Kasallik zo‘rayib borganida umumiy ahvol og‘irlashib, ertalablari odam o‘zini og‘ir, tang sezadi, muskullar gipotrofiyalanib boradi. Badan terisi, suyaklarda trofik o‘zgarishlar boshlanadi, odam ko‘p terlaydigan bo‘lib qoladi. Kasallik ba’zan isitma chiqishi, ishtaha pasayishi bilan birga davom etib boradi. Kasallikning boshlanishi o‘tkir, yarim o‘tkir va birlamchi surunkali tarzda bo‘lishi mumkin. Kasallik o‘tkir tarzda boshlanganida revmatizmdagiga o‘xshab ketadigan simptomatika kuzatiladi: dard birdan shiddat bilan boshlanib, bo‘g‘imlar anchagina shishib qoladi, juda bezillab turadi va harakatlari ancha cheklangan bo‘ladi. Kasallik tana temperaturasi ko‘tarilishi, qonda o‘zgarishlar yuzaga kelishi (leykotsitoz, EChT kuchayishi) bilan birga davom etadi. Yarim o‘tkir holda o‘tganida klinik belgilari kamroq ifodalangan bo‘ladi. Kasallik notayin tarzda, zimdan o‘tib borishi bilan xarakterlanadi. Bo‘g‘imlar bir oz shishib turadi, harakatchanligi bir qadar cheklanib qolgani holda anchagina og‘rib yuradi, qonda uncha keskin ifodalanmagan o‘zgarishlar bo‘ladi. Kasallikning surunkali formasida bemorlar obhavo o‘zgargan mahallarda zo‘rayib turadigan bo‘g‘im og‘riqlaridan noliydi, ularda yallig‘lanish alomatlari bo‘lmaydi. Revmatoid poliartrit bilan og‘rigan kasallarning qonida gipergamma-globulinemiya borligi, fibrinogen miqdori ko‘payib qolgani topiladi, C-reaktiv oqsilga qo‘yilgan reaksiya musbat bo‘lib chiqadi, EChT zo‘raygan bo‘ladi. Revmatoid artrit uchun diagnostik test Vaaler–Roze reaksiyasidir. Kasallik qo‘zib turgan davrda bu reaksiya revmatoid poliartriti bor bemorlarning 90% ida musbat bo‘lib chiqadi. Rentgenologik tekshirishda osteoporoz borligi, bo‘g‘imlararo tirqish torayib qolgani, tog‘ay va suyaklarning bo‘g‘imdagi yuzalari g‘adir-budir bo‘lib turgani (uzuratsiya) topiladi. o‘tishi. Bo‘g‘imlarning zararlanganini ko‘rsatadigan belgilarga ancha barvaqt va ko‘pincha ichki organlarning zararlanganidan kelib chiqadigan simptomlar kelib qo‘shiladi. Yurakda miokardiodistrofiya borligi ma’lum bo‘ladi, goho endokardit boshlanib, aortal yetishmovchilik paydo bo‘ladi. O‘pka to‘qimasining zararlanishi surunkali zotiljam boshlanishi bilan ma’lum bo‘ladi. Buyraklardagi o‘zgarishlar anchagina protenuriya bilan o‘tayotgan glomerulonefrit yoki amiloidoz ko‘rinishida aniqlanadi. Aksari limfa tugunlari kattalashib ketadi va jigar zararlanadi. Kasallik uzoq davom etib borganida gipoxrom anemiya va leykopeniya boshlanadi. Revmatoid artritning o‘ziga xos bir ko‘rinishi Bexterev kasalligidir. Bunda umurtqa pog‘onasida asta-sekin radikulitga o‘xshab ketadigan og‘riqlar paydo bo‘lib, umurtqa pog‘onasini tobora ko‘proq qimirlatmay qo‘yadi. Umurtqa pog‘onasi bilan bir qatorda, boshqa bo‘g‘imlar ham zararlanadi. Bexterev kasalligida rentgenologik tekshirish o‘tkazib ko‘rilsa, umurtqaaro bo‘g‘imlarning ankilozga uchrab, umurtqa pog‘onasi boylamlarining suyakka aylanib qolganligi topiladi («bambuk tayoq» simptomi). Profilaktikasi va davosi. Revmatoid artrit profilaktikasi surunkali infeksiya o‘choqlarini yo‘q qilish, organizmni chiniqtirib borish, allergik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlar ustidan dispanser nazorati olib borishdan iborat. Kasallik qo‘zigan davrda organizmdagi immun o‘zgarishlarni bosish maqsadida revmatizmga qarshi vositalar qo‘llaniladi (asetilsalitsilat kislota, amidopirin, butadion). Kortikosteroid preparatlar ishlatilganida hammadan yaxshi naf olinadi (prednizolon, deksametazon, triamsinolon). Biroq, bularni uzoq ishlatganda asoratlar paydo bo‘lish xavfi bezgakka qarshi preparatlar berishga majbur etadi (delagil, xloroxin, rezoxin). Bo‘g‘im ichiga 30–100 mg dan gidrokortizon yuboriladi. Kasallikning o‘tkir fazasida zararlangan bo‘g‘imlarga ultrabinafsha nur berib turiladi. Yarim o‘tkir bosqichida UVCh-terapiya, diatermiya, mikroto‘lqinli terapiya buyuriladi. Kurortlarda kompleks davo qilish juda yaxshi naf beradi (Sochi, Masesta, Yevpatoriya, Saki, Odessa, Belokurixa). Davolash fizkulturasi va massaj bilan birgalikda shifobaxsh balchiqlar, karbonatli, vodorod sulfidli, radonli mineral suvlar bilan davo qilinadi. Parvarishi. Revmatoid artrit bilan kasallangan bemorlar, bo‘g‘im harakatlari cheklangan bo‘lgani sababli, maxsus parvarishga muhtoj. Hamshira quyidagi tadbirlarni bajarishi lozim: shifokor ko‘rsatmalarini aniq bajarish; shaxsiy gigiyena tadbirlarini o‘tkazish: bemorlarni yuvin tirish, yotoq yaralarni profilaktika qilish, ich kiyimlarni almashtirish va b.; palatada sanitariya- gigiyenik sharoitni yaratish va uni saqlab turish; bemorlarga qulay o‘rin solib berish va uni ozoda saqlash; yuvinish, ovqat yeyish va fiziologik ehtiyojlar vaqtida og‘ir yotgan bemorlarga yordam ko‘rsatish. 11.2. Revmatizm kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Revmatizm – biriktiruvchi to‘qimaning tizimli yallig‘lanishi bo‘lib, asosan yurak va qon tomirlar tizimida, kasallikka moyil kishilarda, A guruhiga kiruvchi, B – gemolitik streptokokk bilan bog‘liq holda rivojlanadi. Bu kasallikda, shuningdek, bo‘g‘im seroz pardalari, asab tizimi va boshqa ichki a’zolarning biriktiruvchi to‘qimalari yallig‘lanishi mumkin. Kasallikka keltiril gan bu ta’rif (V.A.Nosonova, I.A.Bronzov, 1978-yil) uning rivojlanishida: 1) asosan yurak va qon tomirlar tizimi shikast lanishini; 2) kasallik rivojlanishiga moyil irsiyatning o‘rnini; 3) streptokokk infeksiyasining rolini ta’kidlaydi. Kasallikning mohiyati yurakning hamma qavatlari, shu jumladan, asosan, miokard va endokard shikastlanib, yurak yetishmovchiligini kel tirib chiqaradigan qopqoqlar shaklining buzilishi va yurak teshiklarining torayishi – yurak illat(porok)i rivojlanishidadir. Revmatizm hamma yoshdagi kishilarni, lekin ko‘pincha bolalarni, yoshlarni shikastlantiradi. Revmatizm yer yuzining turli iqlimiy-geografik mintaqalarida uchraydi. Revmatizm bilan shikastlanish va mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi o‘rtasida uzviy bog‘liqlik borligi ma’lum. Revmatizm bilan shikastlanishda uy-joy va maktab sharoitlarining taqchilligi, sifatsiz ovqatlanish, tibbiy yordam ko‘rsatishning past darajadaligi alohida o‘rin tutadi. Sabablari. Revmatizmning asosiy sababi streptokokk infeksiyasi bo‘lib, uning kelib chiqishi va rivojlanishining 2 asosiy omili organizm reaktivligining o‘zgarishidir. Revmatizm bilan shikastlangan kasallarning kasallik boshlanishidan oldin angina yoki surunkali tonzillit bilan og‘riganlari aniqlanadi. Strepto kokk infeksiyasi bilan bog‘liqlik bemorlar qonida streptokokk antigenlari va streptokokk antigenlariga qarshi antitanalar (ASL-O, ASG, antidezoksiribonukleaza B) katta miqdorda topilishi bilan tasdiqlanadi. Streptokokk virulentligi streptokokk hujayra devoridagi M oqsilning miokardni shikastlantiruvchi xili, uni revmatizm keltirib chiqaradigan xillaridagina uchraydigan C oqsil, streptokokk tashqi qobig‘ida joylashgan va neytrofillarning fagotsitar faolligini yo‘qotuvchi gialuron kislotasi, endotoksik ta’sir ko‘rsatuvchi mukopeptid bo‘lishi bilan bog‘liqdir. O‘tkir streptokokk infeksiyani o‘tkazgan bemorlarning 0,3–3 foizigina revmatizm bilan shikastlanadi. Tanaga streptokokk infeksiyasi kirishiga javoban unda qonda aylanib yurib, o‘ta kichik qon ayla nish yo‘nalishlarida (mikrosirkulatsiyada) cho‘kib, o‘tirib qoluv chi streptokokk antigenlariga qarshi antitanalar ishlab chiqariladi va immunologik birikmalar paydo bo‘ladi. Miokard va biriktiruvchi to‘qimani yana streptokokk zaharlari va fermentlari zararlantiradi. Revmatizm bilan kasallanganlarda immunolo gik tizimning genetik kamchiligi bo‘lgani uchun streptokokk antigeni va immunologik birikmalar tanadan tezgina yo‘qol maydi. Tasnifi. Hozirgi davrda revmatizm jarayonining kechish davri klinik-anatomik xususiyatlarini, a’zolar va a’zolar guruhi shikastlanishini, kechish xususiyatini va yurak-tomirlar tizimining ish bajarish faoliyatini o‘zida aks ettiruvchi ish tasnifi va nomlari «Revmatizmning ichki tasnifi va nomlari» bo‘yicha 1964-yilning dekabrida o‘tkazilgan simpoziumda A.I.Nesterov ma’lumoti asosida qabul qilingan. Revmatizmda har xil a’zolar va a’zolar guruhining shikastlanishi, biroq, asosan, yurak shikastlanishi, kamroq hollarda bo‘g‘im shikastlanishi yuz beradi. Revmatik jarayon o‘ziga xos kechish xususiyatlari, klinik belgilariga ko‘ra 5 xil ko‘rinishda bo‘ladi: • o‘tkir kechish – birdan boshlanib, kasallikning bir qancha klinik belgilari yaqqol namoyon bo‘lganda patologik jarayonning yuqori darajada faolligi bilan o‘tadi, davolash tez va yaxshi natijali bo‘ladi; • o‘rtacha o‘tkir kechish – xuruj 3–6 oy davom etadi, klinik belgilari kasallikning o‘tkir kechishiga qaraganda biroz sustroq bo‘ladi, patologik jarayon ham o‘rtacha faollikda kechadi. Davolanish natijasi ham o‘rtacha bo‘ladi; • cho‘zilgan kechish – xuruji 6 oydan ko‘proq davom etadi, kasallik belgilari kam, bir maromda bo‘lib, patologik jarayon o‘rta darajadagi faollik bilan kechadi, uzluksiz qaytalaydigan, kechishi to‘lqinsimon va noto‘liq sog‘ayish bilan o‘tadi, shikastlangan a’zolar soni har xurujda ko‘payib boradi; • yashirin kechish – revmatizm bilan shikastlanganlik ko‘pin cha klinik, laboratoriya hamda asboblar bilan tekshirishda aniqlanmasligi mumkin. Bemorda revmatizmning yashirin kechganini; • kasallikning asorati – yurak illat(porok)i paydo bo‘lganidan bilish mumkin. Klinikasi. Ma’lumki, revmatizmda yurak va qon tomirlar tizimi jarohatlanadi. Shu sababli revmatizmning hamma belgilarini yurak va yurakdan tashqari belgilarga bo‘lish maqsadga muvofiq bo‘lib, kasallikning klinik manzarasini shu nuqtayi nazar dan o‘rganish kerak. Revmatizmning klinik manzarasi kasallik davri, yallig‘lanish jarayonining faollik darajasi, kasallikning kechish xususiyati, tabiati, yurak illat(porok)lari va yetishmovchiligi mavjudligi va boshqalarga bog‘liq. A.I.Nesterov fikricha, kasallik ning rivojlanishi va klinik manzarasi shakllanishida uchta asosiy davrni farq qilish mumkin. • Birinchi (yashirin) davr, odatda, streptokokk infeksiyasi tugab, revmatizm xuruji boshlangun cha 2–4 hafta davom qiladi. Bu davrda tana sezuvchanligi oshib, biriktiruvchi to‘qimaning toksik- infeksion shikastlanishi va streptokokk antigeniga javoban immun siljishlar ro‘y berishi kuzatiladi. Bu davr yo klinik belgilarsiz, yoki cho‘zilgan angina, surunkali tonzillitdan kechikib tuzalishga xos belgilar: o‘zini yomon his qilish, terlash, artralgiya, subfebrilitet bilan kechadi. Qonda streptokokk antigeni, antitanalar titri ko‘ta rilishi, EChTning o‘rtacha oshishi kuzatiladi. • Ikkinchi davr (revmatik xuruj) tanada giperergik reaksiya rivojlanishi, a’zolar shikastlanishi va kasallikning revmatik poliartrit, kardit, xoreyalarga xos klinik belgilari yuzaga kelishi bilan o‘tadi. Bu kasallikning boshlanishi – birinchi xuruji hisoblanadi. • Uchinchi davr himoya kuchlari va kompensatsiya reaksiyalarining sifat o‘zgarishi, immunologik buzilishlarning kuchayishi va distrofik o‘zgarishlar rivojlanishi bilan kechadi. Bu davrda revmatizm ko‘pincha cho‘zilib va uzluksiz qaytalanib kechadi. A’zolar o‘zgarishi kuchayadi va yomon oqibatlarga olib keladigan asoratlar kuzatiladi. Revmatizm klinik manzarasi uning birinchi xurujida hali yurak illat (porok)i paydo bo‘lmaganda yaqqolroq bo‘lishini nazarda tutish kerak. Yurak illat(porok)i shakllangan, bundan tashqari yurak yetishmov chiligi paydo bo‘lgan bemorlarda revmatizm qaytalansa, uning faollik belgilarini topish ancha qiyin. Revmatizmning birinchi xuruji ko‘pincha o‘tkazilgan infeksiya bilan bog‘liq bo‘ladi. Angina yoki yuqori nafas yo‘llarining shamollashidan 1–2 hafta o‘tgach tana harorati ba’zida 38–40°C gacha ko‘tariladi, bir kunlik o‘zgarish 1–2°C ni tashkil qiladi va ko‘p terlash kuzatiladi. Revmatizm qaytalanib, navbatdagi yangi yallig‘lanish faqat o‘tkazilgan infeksiya bilan bog‘liq bo‘lmay, balki boshqa sabablar: sovuq qotish, jismoniy zo‘riqish, jarrohlik muolajalaridan keyin bo‘lishi mumkin. Kasallikning eng ko‘p uchraydigan belgisi – yurak shikast lanishi- revmokarditdir. Revmokardit deganda, bir vaqtning o‘zida yurakning miokard va endokardit (80–100% bemorlarda) shikastlanishi nazarda tutiladi. Revmokarditda ko‘pincha miokardit (80–100%), 15–10% bemorlarda pankardit kuzatiladi. Miokardning klinik belgilari ekssudatli yallig‘la nishning miokardga tarqalish darajasiga bog‘ liq bo‘ladi. Shunga ko‘ra yaqqol, o‘rtacha va sust ifodalangan karditlar farqlanadi. Katta yoshdagi odamlarda revmokardit yengil roq, o‘rtacha va sust ifodalangan ko‘rinishda o‘tadi. Bemorlar yurak sohasidagi kuchsiz og‘riq va noxush sezgilardan, harakat qilganda hansirashdan, ba’zi hollarda yurak urishi yoki yurakning notekis urushidan shikoyat qiladilar. Bu belgilar yurakning revmatizm bilan shikastlanganligiga xos belgilar bo‘lmay, balki uning boshqa ka salliklarida ham uchraydi. Birlamchi revmokarditda yurak, odatda, kattalashmagan bo‘ladi, ba’zida yurakning biroz kattalashgani aniqlanadi, eshitib ko‘rilganda yurak cho‘qqisida sustlashgan yoki bo‘g‘iq I ton, ba’zida patologik III va IV ton, yurak cho‘qqisida mayin «muskul» sistolik shovqin eshitiladi. Perikardit hozirgi davrda revmatizmning yurakdan tashqari belgi lariga o‘xshab kam, asosan yoshlar va bolalarda, revmatizm o‘tkir kechganda uchraydi. Quruq perikardit rivojlanganda bemorlar yurak sohasida paydo bo‘lgan doimiy og‘riqdan shikoyat qiladilar. Yallig‘lanish suyuqligi yig‘ilishi bilan ekssudatli peri kardit yurak qopchasida seroz-fibrinoz yallig‘lanish suyuqligi – ekssudat paydo bo‘lishiga olib keladi; bu holda suyuqlik perikard varaqlarni birbiridan ajratib yuborganligi tufayli yurak sohasidagi og‘riq yo‘q bo‘lib ketadi. Bemorning gorizontal holatida ku chayadigan hansirash paydo bo‘ladi. Quruq perikarditda perikard ishqalanishi shovqini, yurak chegaralarining hamma tomonga kengayganligi, yurak qopchasiga suyuqlik yig‘ilganda esa tonlarning pastligi, katta qon aylanish doirasida qon dimlanishi belgi lari paydo bo‘lganligi aniqlanadi. Revmatik poliartit revmatizm o‘tkir kechganda 50% bemor larda uchraydi. Bemorning katta bo‘g‘imlarida og‘riq paydo bo‘lganligi, faol harakat qilish qiyinlashganligi va cheklanganligi, bo‘g‘imlarning qizargani va hajmi kattalashganligi qayd etiladi. Poliartriti bor bemorlarda sinovial parda va bo‘g‘imlar atrofidagi to‘qimalarning yallig‘lanishi hisobiga bo‘g‘imlar shakli o‘zgaradi, paypaslab ko‘rilganda og‘riq paydo bo‘ladi. Shikastlanish bir bo‘g‘imda kamayib, boshqalarida ko‘payib, simmetrik bo‘ladi. Revmatik poliartritning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri revmatizmga qarshi dorilar berilgandan so‘ng uning tez va butunlay tuzalib ketishidir. Ba’zida bo‘g‘imlar shikastlanishi yallig‘lanishsiz, faqat og‘riq bilan namoyon bo‘ladi (poliartralgiya). Asab tizimi va sezgi a’zolarining shikastlanishi juda kam hollarda bolalarda uchraydi. Bolalar (asosan, qizlar) dagina uchraydigan «kichik xoreya» emotsional beqarorlik va tana, oyoq-qo‘llar, mimika muskullarining giperkinezlari bilan namoyon bo‘ladi. Teri kasallanganda shikastlangan tirsak, tizza bo‘g‘imlari atrofida, suyaklar turtib chiqqan yerlarda revmatik tugunchalar paydo bo‘ladi. Bular davolash davomida yo‘qolib ketadigan noxotday mayda, og‘rimaydigan qattiqqina hosilalardir. Hozirgi davrda bunday tugunchalar deyarli uchramaydi. Halqasimon eritema pushtirang halqasimon elementlar bo‘lib, qichishmaydi, oyoq va qo‘llarning ichki sathi, qorin, bo‘yin, tana terisida joylashadi va revmatizmga xos bo‘lib, 1–2% bemorda uchraydi. EKG usuli bilan tekshirilganda ba’zan yurak urishi maromi va o‘tkazuvchanligi buzilganligi, sinus taxikardiyasi va bradikardiyasi, sinus aritmiyasi, sinoaurikular tugun o‘tkazuvchanligi yomonlashishini, I darajali (R–Q oralig‘ining uzayishi), kamroq hollarda II darajali atrioventrikular blokadalar, ekstrasistoliya aniqlanadi. Revmatizmning birinchi xurujida, rentgen usuli bilan tekshirilganda o‘zgarishlar topilmaydi. Yosh bolalarda revmokardit og‘ir kechgandagina yurak chap qorincha hajmining kengayishi (dilatatsiyasi) hisobiga kattalashganini aniqlash mumkin. Yurak illat (porok) i bor bemorlarda revmokardit qaytalanganda rentgen usuli bilan tekshirilganda shu illat (porok)ga xos belgilar topiladi. Exokardiografik tekshirishda birlamchi revmokardit bilan bog‘liq o‘zgarishlar topilmaydi. Tashxisi. Revmatizmni, ayniqsa, birinchi xurujida aniqlash ancha murakkab. Angina, surunkali tonzillit yoki yuqori nafas yo‘llari yallig‘lanishidan 1–3 hafta o‘tgandan so‘ng yoki sovuq qotishdan keyin, yurak va bo‘g‘imlarni shikastlantiradigan kasallik paydo bo‘lsa, revmatizm to‘g‘risida o‘ylash mumkin. Revma tizmning ko‘p belgili bo‘lishini nazarda tutib, uning tashxisini Amerika kardiologlari uyushmasi mukammallashtirgan va u A.I.Nesterov tomonidan to‘ldiril gan, A.A.Kisel mezonlari asosida aniqlanadi. 1. asosiy mezon. Revmakardit, poliartrit, xoreya, teri osti revmatik tugunchalari, halqasimon eritema, revmatik anamnez tasdig‘i. 2. Qo‘shimcha mezon: a) klinik mezonlari: artralgiya, isitma, tez charchash, adinamiya, terining oqarishi, vazamotor labillik, kapillarlar o‘tkazuvchanligining oshishi, burundan qon ke tishi; b) laboratoriya belgilari: neytrofilli leykotsitoz, disproteine miya, EChT oshishi, S – reaktiv oqsil paydo bo‘lishi; d) asboblar yordamida tekshirgandagi o‘zgarishlar; EKGda atrioventrikul ar o‘tkazuvchanligining sekinlashishi. Revmatik anamnez deganda kasallikning streptokokk infek siyasi bilan bog‘liqligi, atrofdagi, oiladagi streptokokkli muhit (klinikepidemiologik belgilari) tushuniladi. Bemorni 3–5 kun davomida revmatizmga qarshi davolash juda yaxshi natija bersa, tashxisini tasdiqlash deyilib, uni revmatizmning asosiy mezoniga kiritish mumkin. Hozirgi davrda revmatizmning kechishi ancha o‘zgarganligi sababli 1-asosiy va 2–3-qo‘shimcha mezonlar topilishi har doim ham revmatizm tashxisini qo‘yish imkonini beravermaydi. Asosiy mezonlardan xoreya, revmatik tugun, halqasimon eritema ancha kam uchraydigan bo‘lib qoldi. Davolash. Hozirgi davrda revmatizmni davolash uch bosqichda olib boriladi: 1. Kasallikni faol davrida kasalxonada davolash. 2. Kasalxonadan chiqqandan keyin davolashni poliklinikani kardiorev matologik xonasida davom ettirish. 3. Bemorni ko‘p yillar davomida poliklinikada kasallik qaytalanishi ning oldini olish maqsadida davolash va nazorat qilib borish. Davolash muolajalari quyidagilardan iborat: revmatizmning faol davrida streptokokk infeksiyasini yo‘qotish uchun antibiotiklar, asosan, sefazolin qo‘llaniladi. Davolash ikki hafta davomida olib boriladi. Sulfanilamidlar va tetratsiklin guruhidagi antibiotiklarni qo‘llash maqsadga muvofiq emas, chunki bu dorilar bakteriostatik ta’sir ko‘rsatib, streptokokklarning chidamli turlari paydo bo‘li shiga olib kelishi mumkin. Faol revmatizmni davolashda yallig‘la nishga qarshi har xil nosteroid dorilar ham qo‘llaniladi. Bulardan asetilsalitsilat kislota 1 g dan 3 – 4 marta (bir kunda 3 – 4 g) beriladi. Bu dori bemorga foyda bermasa yoki yoqmasa, 0,4 g dan bir kunda 3 marta brufen yoki 0,15 g dan butadion buyuriladi. Qo‘shimcha salbiy ta’siri kamroq bo‘lgan valtoren yoki indo metatsin (0,05 g dan bir kunda 3 marta) ham berilishi mumkin. Bu dorilarni ovqat yoki sut bilan bir vaqtda ichish kerak. Bemor shifoxonadan chiqqandan keyin asetilsalitsilat kislotani bir kunda 1,5 – 2 g, brufenni 0,6 g, indometatsin va valtorenni 0,02 – 0,05 g ichish buyuriladi, bu dorilarni poliklinika shifokori nazorati ostida qabul qilish kerak. Ambulatoriya sharoitida davolanish muddati revmatik jarayonning kechish xususiyatlariga: o‘tkir, o‘rtacha o‘tkir kechganda 1 – 2 oyga cho‘zilib va uzluksiz qaytalab kechganda 2 – 4 oy bo‘lib, laboratoriya ko‘rsatkichlarining asli holiga qaytishiga bog‘liq. Kasallik qaytalashining oldini olish tadbirlari bemorlarga yil bo‘yi har oyda 1500000 TB dan bitsillin-5 qo‘llab, streptokokk infeksiyasiga qarshi kurashish, infeksiya o‘choqlarini davolashni o‘z ichiga oladi. Revmatizm bilan kasallanganlar, albatta, dispanser hisobiga olinadi va kasallik qaytalanganligini o‘z vaqtida aniqlash, uni davolash, yurak illat(porok)lari og‘irlashib borganda jarrohlik usuli bilan davolash zarurligi masalalari hal qilib boriladi. Profilaktikasi. Kasallikning birlamchi oldini olish surunkali infeksiya o‘choqlarini, streptokokka sabab bo‘lgan kasalliklarni qunt bilan davolashni, tanani jismoniy tarbiya yordamida chiniqtirishni, uy-joy, o‘qish sharoitlarini yaxshilashni, sog‘lom hayot tarzini radio, televidenie, matbuot orqali targ‘ib qilishni o‘z ichiga oladi. Profilaktikaning asosi organizmning tabiiy immuniteti va turli infeksiyalarga nisbatan qarshiligini mustahkamlashdir. Bizda shunday chora-tadbirlar amalga oshiriladiki, bu birinchidan , sog‘lomlashtiruvchi chora-tadbirlarni ko‘rish, ikkinchidan , revmatizm xususida mushkul irsiyatga ega bo‘lgan surunkali tonzillit va boshqalar bilan og‘rib yurgan kishilarda profilaktik davoni o‘tkazib turishdir. Buning uchun 5 – 6 kunda bir marta 600000 TB da bitsillin inyeksiyasi tavsiya etiladi (hammasi bo‘lib 5ta inyeksiya), kuniga 2 – 3 g asetilsalitsilat kislota yoki 0,3 g butadion ichib turiladi. Parvarishi. Bemorni parvarish qilish katta ahamiyatga ega. Aksariyat bemorlar juda ko‘p terlaydi, shuning uchun ichki kiyimlari, oqliklari tez-tez alishtirib turilishi, badan terisi bichilib ketmasligi uchun uni suv qo‘shilgan atir bilan artib turish, kasal bo‘g‘imlarni issiq tutish kerak. Yurak-tomirlar tizimi kasalliklarida qilinadigan barcha parvarish yurak ishini imkoni boricha yengillashtirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Tabiiyki, bemorga ruhan orom beradigan sharoit yaratib berish: xafa qiladigan, ba’zan esa to‘satdan quvontirib yuboradigan har qanday his- hayajonlardan uni mumkin qadar ehtiyot qilmoq kerak. Revmatizm bilan og‘rigan bemorlar kasalxonadan chiqib ketganlaridan keyin sovqotishdan ehtiyot bo‘lishlari lozim, zax binolarda bo‘lish bilan aloqador ish ularga to‘g‘ri kelmasligini hamshira bemorga suhbat vaqtida aytib o‘tishi kerak. 12. K а sb-kor k а s а llikl а rid а h а mshir а lik p а rv а rishi Kasb-kor kasalliklariga ishlab chiqarishda, mehnat faoliyati davridagi noqulay omillar natijasida organizmning normal yashash faoliyatini izdan chiqaruvchi kasalliklar guruhi kiradi. Mehnat inson faoliyatining bir turi bo‘lib, kishi salo matligini mustah kamlashda ko‘maklashuvchi, jamiyatda yashash uchun qulay sharoit yaratishda ta’sir etuvchi omil hamdir. Shu bilan birga, ayrim mehnat turlari, ya’ni ish joyidagi noqulay sharoitlar kasb-kor kasalliklari kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bularga misol tariqasida ish joyining texnik jihatdan yaxshi jihozlan maganligi, sanitar-gigiyenik me’yorlarga amal qilin maslik, texnik xavfsizlik qoidalarining buzilishi va boshqalarni keltirish mumkin. Ishlab chiqarish mahsulotlari va mehnat faoliyatining asoslari ham ishlayotgan organizmga kasallik kelib chiqishida noqulay omil (kasb- kor omili) sifatida ta’sir etishi mumkin. Ishlab chiqarishning rivojlanishi va qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish mahsulotlarini kengaytirish borasida amaliyotda yangi toksik moddalarni qo‘llash, fizik omillarning ta’siri, odam orga nizmiga ta’sir etuvchi omillar (elektromagnit maydon, radioaktiv va lazer nurlanishlar, tebranish, shovqin, chang, namlik, kimyoviy moddalar va b.) turining ko‘payishi va ular ta’sirining o‘zgarishiga sabab bo‘lmoqda. etiologiyasi. • Ishlab chiqarish changlarining ta’sirini o‘z ichiga olgan kasalliklar (pnevmokoniozlar, changli bronxit va boshqalar). • Ishlab chiqarish muhitining jismoniy ta’sirlarini o‘z ichiga olgan kasalliklar (tebranish kasalligi, kuchli shovqin ta’sirida shikastlanish, tashqi muhitning yuqori va past harorati). • Ishlab chiqarish muhitining kimyoviy ta’sirini o‘z ichiga olgan kasalliklar (o‘tkir va surunkali zaharlanishlar). • Ishlab chiqarishning biologik ta’sirini o‘z ichiga olgan kasalliklar. • Ayrim a’zo va tizimlarning zo‘riqishidan kelib chiqadi gan kasb kasalliklari. Ishlab chiqarish muhiti va mehnat jarayoni ning xarakteri, sharoiti, meh natkashlarning funksional qobi liyatiga va sog‘ligiga katta ta’sir ko‘r satadi. Mehnat turi xavfi va za rarli sharoitiga ko‘ra 3 bosqichga bo‘linadi: • Mehnat turi va sharoitiga ko‘ra aniqlangan va ta’sir to‘xtatgandan keyin qayta xarakterga ega bo‘lgan funksional o‘zgarishlar yuz berishi mumkin. • Mehnat turi va sharoitiga ko‘ra funksional o‘zgarishlarga olib keladigan va vaqtinchalik mehnat faoliyatini yo‘qotib, kasb kasalliklarining yengil formasi vujudga kelishi mumkin. • Mehnat turi va sharoitiga ko‘ra kasb kasalligining xavfli rivojlanishi va vaqtinchalik mehnat faoliyatini yo‘qotib, kasal likning yuqori bosqichiga ko‘tarilishi. 12.1. Pnevmokonioz kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Kasb-kor kasalliklari ichida juda ko‘p tarqalgan va o‘rganilgani, har xil changlar bilan nafas olishiga bog‘liq bo‘lgan – chang natijasida kelib chiqadigan bronxitlar va pnevmokoniozlardir. Changning hosil bo‘lishi sanoat va qishloq xo‘jaligining turli tarmoqlarida ishlab chiqarishiga bog‘liq. Bularga tog‘-kon, ko‘mir ishlab chiqarish, metall, metallni qayta ishlash va mashinasozlik korxonalari, qurilish materiallarini (sement, ohak va b.), qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash (don, paxta va b.) kiradi. Pnevmokonioz – surunkali kasb-kor kasalligi bo‘lib, o‘pka to‘qimasida skleroz (qo‘shuvchi to‘qima yoki fibrinoz) jarayoni va o‘pka emfizemasi rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Shuning evaziga ko‘krak ichi limfalari kattalashadi. sabablari. O‘pka patologik holatining rivojlanishi, boshlanishi, ko‘rinishi, klinik belgilarining namoyon bo‘lishi, kasallikning kechishi quyidagi etiologik omillarga bog‘liq: changning xarakteriga, havoning changlash darajasiga; chang bilan ta’sirlanish (davomiylik) vaqtiga («changdan zo‘riqish»); changga nisbatan organizmga individual ta’sir chanligi (sezgirligi)ga; immun tizim holati va boshqalarga. Ishlab chiqarish changlari xarakteriga asosan ularning fizikaviy xususiyatlari va kimyoviy tabiati juda xilma-xildir. Changning fizikaviy xususiyatlari uning organizmga ta’sirini aniqlashda yordam beradi. Mazkur tarmoq ishlarini, tibbiyot hamshirasi albatta bilishi kerak: changning turini, qattiqligini, eruvchanligini, tuzilishini (struktura), hajmini, elektrozaryad holatini. Chang tarkibiga qarab neorganik, organik va aralash turlarga bo‘linadi. Tarkibi minerallar yoki metallardan tashkil topgan bo‘lsa neorganik, kelib chiqishi o‘simlik yoki hayvon mahsulotlari va mikroorganizmlardan bo‘lsa organik hisoblanadi. Pnevmokoniozlar asosan neorganik changlardan kelib chiqib, juda ham zararlisining hajmi 1–2 mkm dir. Havoda chang yuqori konsentratsiyada bo‘lishi sababli o‘pka alveolalariga tushadi va u yerdan fagotsitlar yordamida transportirovka qilinib, hujayralararo bo‘shliqqa o‘tadi va pnevmokonioz rivojlanadi. Chang xarakteriga qarab pnevmokoniozlarning bir necha turlari tafovut qilindi: Silikoz tarkibida kremniy dioksidni saqlagan chang zarralari asosidagi pnevmokonioz. Silikatoz tarkibidagi asbest, talk, sement, kaolin, slyud zarrachalari, shisha tolalari sababli kelib chiqadigan pnevmokonioz. Metallokonioz tarkibida alumin, temir va boshqa metall zarralari (metallokoniozlar ichida berilli zarrachalarini saqlagan changlar bilan bo‘lsa – berillioz)dan paydo bo‘lgan pnevmokonioz. Karbokonioz tarkibida ko‘mir, grafit va boshqalar sababli. Neorganik va organik changlar, ya’ni aralash changlardan (paxta, don va b.) kelib chiqadigan pnevmokonioz Klinikasi. Pnevmokoniozlarning barcha turlarida klinik belgilar deyarli bir xil, buning uchun kasb-korga xos anamnez yig‘ishda hushyor bo‘lish kerak. Xarakterli belgilari: kuchayib boruvchi o‘pka yetishmovchiligi (kuchayib boruvchi hansirash) va surunkali, qaytalanib turuvchi bronxit belgilari. Ko‘krak qafasida og‘riqlar aniqlanishi mumkin, chunki ko‘proq plevra varaqlari yopishib qoladi. Asorati. Pnevmoniya bilan bo‘lsa, tana harorati ko‘tarilishi va o‘pkada namli xirillashlar eshitilishi mumkin. Diagnostika uchun eng xarakterlisi rentgenologik tekshirishdir. Pnevmokoniozlarning 3 ta bosqichi tafovut qilinadi: 1-bosqich uchun xarakterli simptomlari o‘pka ildizi rasmining kuchayganligi, ko‘krak ichi limfa tugunlarining kattalashuvi va deformatsiyasi hisoblanadi. 2-bosqichi uchun xarakterli simptomlari ikkala o‘pka ham diffuz holdagi o‘choqlar (tugunchalar), asosan ko‘proq o‘pka ildiziga yaqinroq joylarda, yana emfizemalar aniqlanishi. 3-bosqich uchun xarakterli simptomlar o‘pkada konglomerant (to‘plan gan) tugunlar, pnevmokoniotik kavernalar, o‘pka fibrozi bo‘lishi dir. Pnevmokoniozlar natijasida rivojlangan bronxoektazlar aniqlanadi. silikoz – pnevmokoniozlarning juda ko‘p uchraydigan va og‘ir o‘tadigan turidir. Bu kasallik sanoatning juda ko‘p tarmoqlarida: tog‘ konlarida, ko‘mir konlarida, litiy ishlab chiqarish, keramika sanoatida ishlaydiganlarda uchrayli. Kasallikning 1-bosqichi asosan kasb-kor zarralari omillari bilan 4–5 yil ishlagandan keyin aniqlanadi. So‘ng har 4–5-yilda 1-bosqich ikkinchisiga o‘tadi (tez rivojlanganda), har 10–20 yilda 1-bosqish ikkinchisiga o‘tadi (sekin rivojlangan turida). Katta yoshdagi odamlarda, agar oldindan nafas olish tizimi kasalliklari bo‘lsa, kvars changlari konsentratsiyasi ortiq bo‘lsa, silikoz kasalligi bir necha oylarda ham boshlanishi mumkin. Bu kasallikning xarakterli belgilaridan biri – ko‘krak qafasidagi og‘riqdir. Silikozning eng ko‘p uchraydigan asorati tuberkulyoz bo‘lib, bu silikotuberkulyoz deb ataladi. Bu kasallikda ko‘pincha spontan pnevmotoraks yuz beradi. Pnevmoniya, bronxoektazlar juda kam uchraydi. Silikoz fonida artrit rivojlanishi mumkin (turlar o‘zgargan holatda). Bisinoz – paxta changi natijasida kelib chiqadigan kasallik bo‘lib, asosan klinik ko‘rinishi bronxospastik sindrom hisoblanadi. Nafas qisish xuruji ish boshlangandan bir necha soat keyin boshlanadi (asosan ish haftasining boshida), odatda ish kunining oxirida to‘xtaydi. Kasallikning rivojlangan davrida nafas qiyinlashadi, hansirash doimiy bo‘lib qoladi. Nafas yetishmovchiligi kuchayib boradi, o‘pka gipertenziyasi rivojlanadi va o‘pka-yurak sindromi kelib chiqadi. Davosi. Bu kasalliklarni davolashdan oldinroq, proflaktikasiga juda katta e’tibor berish lozim. Asosan simptomopatologik davo qilinadi (ya’ni, nafas yo‘llari funksiyasini yaxshilash, ingalatsiyalar, ishqoriy va kislota-ishqoriy muhitda). Tuberkulyozli asoratlarda silga qarshi maxsus davo choralari olib boriladi. Fizioterapevtik muolajalar: ultrabinafsha nurlari bilan nafas yo‘llarini nurlantirish va ultra yuqori tebranishli (UYT(UVCh)) elektr maydonidan foydalaniladi. Kasallikning og‘ir turlarida gormonlar qo‘llanadi. Profilaktikasi. Pnevmokoniozlarning oldini olishdagi asosiy tadbirlar ishlab chiqarishdagi changlarning oldini olishga qaratilgan. Ishlab chiqarish texnologiyasi mexanizatsiyasini yaratish. Ishlab chiqarishda chang hosil qilivchi qurilmalarining germetizatsiyasini tashkil etish. Chang hosil qilivchi ishlab chiqarish qurilmalarining masofadan boshqarish ishlarini tashkil etish.