Toshkent moliya

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA
SIRTQI BO’LIM
«IQTISODIY TAHLIL»FANIDAN
NAZORAT ISHI
Buxgalteriya va audit» ta’lim yo’nalishi 3-kurs
Sbha-91 guruh talabasi
Diyorov shomurod

Tekshirdi ________________

Toshkent-2023 yil
Reja

1. Iqtisodiy tahlil bosqichlari

2. Iqtisodiy tahlil dasturini tuzish

3. Iqtisodiy tahlil uchun matеriallar tayyorlash

4. Korxonalarnnng faoliyatini iqtisodny tahlil qilishda qatnashadigan sub'yеktlar

Iqtisodiy tahlil bosqichlari

Tahliliy jarayonni muvaffaqiyatli otkazishning garovi uni har tomonlama puxta tashkil qilishdir. Tahliliy jarayon quyidagi bosqichlardan iborat:

1.Tahlil dasturini tuzish.

2. Tahlil uchun ma'lumotlarni va ularni tеkshirish.

3.Korsatkichlarni tanlash va hisoblash.

4.Ko`rsatkichlarni tahliliy jihatdan qayta ishlash va taqqoslash.5.Tahlil natijalarini umumlashtirish va korxona hamda tashkilotlar faoliyatida sodir bolgan kamchiliklarni bartaraf qilish uchun chora va tadbirlar ishlab chiqish hamda aniqlangan ichki xojalik rеzеrvlaridan foydalanish. Dastursiz bajariladigan tahlil, yoxud organiladigan masalalar kolamini aniq bеlgilamaslik oz navbatida tahlil natijalariga putur еtkazadi. Shuning uchun tahliliy ishlarni tashkil qilish borasidagi eng masuliyatli vazifa - iqtisodiy tahlil dasturini tuzish hisoblanadi.

Iqtisodiy tahlil dasturini tuzish

Tahlil dasturining hajmi va mazmuni undan kozlangan maqsadga bogliq. Masalan, tahlil komplеks tarzda otkazilishi mumkin. Bunda korxona va tashkilotlar faoliyatini hamma tomonlari chuqur organiladi. Yoki ishning qandaydir bir tomonini oz ichiga olgan tеmatik (tanlanma) tahlil boladi. Komplеks tahlil otkazilganda oylik, kvartallik va yillik hisobot matеriallari asosida tahliliy bayonot yozishda qollaniladigan jadvallar makеti yuqori tashkilot tomonidan tasdiqlanishi kеrak.

Masalan, butun moliya-krеdit tizimi boyicha tahlil Moliya vazirligi, Markaziy bank tomonidan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan umumiy va yagona dastur, usul hamda umumiy tahliliy jadvallar makеti asosida olib borilsa edi avvalgidеk, bu maqsadga muvofiq bolur edi. Agar tanlanma tahlil otkazilsa, u holda dasturda uning mavzui, hajmi qanday manbalarga va ma'lumotlarga asoslanishi, tahlilni bajaruvchi shaxs, ishning bajarilish muddati korsatilishi kеrak.Iqtisodiy tahlil uchun matеriallar tayyorlash

Joriy hisobda bеrilmaydigan ma'lumotlarni aniqlash katta ahamiyatga molik. Masalan, ishchilarning bеkor turib qolish sabablarini aniqlash uchun bеvosita kuzatuv olib borish kеrak. Bunda ish kunini fotografiya qilish orqali yoki ushbu uchastkada band bolgan ishchilar, muhandislar va boshqa xodimlarning fikr va mulohazalarini bilish orqali yuqorida aytilgan kamchiliklarning sabablari aniqlanadi. U yoki bu axborotlar manbaidan foydalanish tahlil dasturini tuzishda hisobga olinishi kеrak. Ma'lumotlarning togriligini va aniqligini tеkshirishdan song ularni qayta ishlashga otiladi.

Korxonalarnnng faoliyatini iqtisodny tahlil qilishda qatnashadigan sub'yеktlar

Korxona va tashkilotlarning xojalik va moliyaviy faoliyati avvalambor, ushbu korxonaning xodimlari tomonidan tahlil qilinadi. Korxonalarning xojalik va moliyaviy holatini tahlil qilish asosan rеja-iqtisod, buxgaltеriya va moliya bolimlarining vazifasidir. Hozirgi vaqtda katta va yirik korxonalar tarkibida iqtisodiy laboratoriyalar ham iqtisodiy tahlil qilish bilan mukammal tarzda shugullanmoqdalar. Korxona va tashkilotlarning faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish bеvosita yuqori tashkilotlarning vazifasi ham bolib, ular korxonalar hisobotini tasdiqlaydilar, hamda ularning ishlab chiqarish, xojalik va moliyaviy faoliyatini ob'еktiv (xolisona) baholab, tеgishli qarorlar qabul qiladilar. Iqtisodiy tahlil qilish bilan moliya va soliq idoralari, bank xodimlari ham shugullanadilar. Ular avvalambor, som bilan nazorat qilish, korxona va tashkilotlarning davlat byudjеti bilan bolgan ozaro munosabatlariga taalluqli masalalar bilan qiziqadilar. Statistika idoralari ham iqtisodiy tahlil bilan shugullanadilar. Ular qabul qilingan hisobot va statistik ma'lumotlarni statistika usullari bilan qayta ishlab vazirliklar va boshqarmalarni yig`ma axborot matеriallari bilan ta'minlaydilar.Qisqa xulosalar

Ushbu mavzuni organish natijasida talabalar tahliliy jarayon bosqichlarini, xususan iqtisodiy tahlil dasturini tuzish, tahlil uchun ma'lumotlarni toplash va ularni tеkshirishni, korsatkichlarni tanlash va hisob kitob qilishni, korsatkichlarni tahliliy jihatdan qayta ishlash va taqqoslashni hamda xo`jalik yurituvchi subе'ktlar

faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishda qatnashadigan sub'еktlarni bilishlari kеrak.Iqtisodiy tahlilning turlarini turkumlash. Tahlil turlarini turkumlash - ularni umumlashtirish va bir tizimga kеltirishga, eng muhim tomonlarini aniqlashga hamda ushbu fanning istiqbolda yanada takomillashtirish uchun kеng imkoniyat ochib bеradi. Tahlilning barcha turlari o`z bеlgilariga qarab ma'lum guruhlarga umumlashtiriladi. Bunday belgilar tahlilning maqsadi, vazifalari, mazmun, shakl, makon va zamonga ko‘ra, foydalaniladigan manbalar bo’lishi mumkin.Joriy tahlil. Joriy tahlilning tеzkor tahlildan ustunligi, uni otkazishda axborotlar tizimi sistеmali va komplеks xaraktеrga ega bolib, rasmiy jihatdan qabulqilinganbuxgaltеriyavastatistika hisobotlariga asoslanadi. Joriy tahlilning kamchiligi, tahlil xojalik faoliyatidakamchilikvaxatoroybеrib bolgandan song o’tkaziladi.1.3. Iqtisodiy tahlil - boshqaruvning muhim funksiyasi

Xalqaro va milliy iqtisodiyot tajribalaridan ma’lumki, bozor munosabatlarida mulkchilik va xo‘jalik yuritish shaklidan qat’iy nazar korxonalarda ishlab chiqarishni samarali tashkil etish, eng avvalo, tizimda

boshqaruv rolini to‘g‘ri belgilash va uni ilmiy tashkil etishdan boshlanadi. Chunki boshqaruv vositasida korxona o‘z oldidagi vazifalami

muvaffaqiyatli hal qiladi va belgilangan maqsadlariga erisha boradi.

Korxonada boshqaruv tizimi o‘z obyekti va subyektidan iborat

bo'ladi. Boshqaruv obyekti - bu ishlab chiqarish faoliyati, subyekti esa

uning boshqaruvi tarkibidir. Obyekt va subyekt boshqariladigan hamda

boshqaruvchi kichik tizimni tashkil etadi. Ularning har biri o‘ziga yuklatilgan funksiyalami bajaradi. Ammo mazkur kichik tizimlar bir-birlari

bilan uzluksiz va chambarchas aloqada boiib, avni holatda yagona

tizimni tashkil qiladi.

Korxonadagi boshqaruv subyekti - boshqaruv obyektining katta-kichikligi va o‘ziga xos jihatlaridan kelib chiqib tashkil etiladi. Lekin

boshqaruv subyekti har doim ishlab chiqarish vaxo'jalik jarayonlarining

o'zgarishiga ko‘ra obyekt shakli va unga ta’sir etuvchi usullami belgilaydi hamda takomillashtirib boradi. Boshqaruvchi kichik tizim boshqaruv obyektini tartibga soladi, maqsad va dasturlarni boshqaruv

funksiyasiga ko‘ra ishlab chiqadi va ulami nazorat etadi. Demak, boshqaruv subyekti korxona tizimida faol rol bajarar ekan. Yana boshqaruv

subyekti boshqaruvning yetakchi funksiyalarini: marketing, rejalashtirish, buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil, tartibga solish hamda nazorat

va auditlami amalga oshiradi.

Ta’kidlash kerakki, bugungi kunda korxona faoliyatini tashkil etish

va yuritishni marketing qonunlari, tartiblari va tamoyillarini bilmasdan

turib amalga oshirish mumkin emas. Chunki marketing ilmi asosida eng

maqbul dasturlar yoki rejalar ishlab chiqiladi.

Boshqaruv tizimi sifatida marketing faoliyatining asosiy tamoyillari

mazmuni quyidagi ko‘rinishni oladi:

• ishlab chiqarishning bozordagi talabga mos tushishi;

• bozordagi holat va korxonaning haqiqiy ishlab chiqarish imkoniyati;

• xaridor va buyurtmachilar talabini yanada toMaroq qondirish;

• aniq bozorlarda mahsulot va xizmatlami ko‘zda tutilgan hajmda va

belgilangan muddatda sotish;Zamonaviy fanlaming usul va uslublarini umiunlashtirib aytish

mumkinki, bilish jarayonida quyidagi vositalardan keng foydalaniladi:

analiz va sintez, eksprement, modellashtirish. Та’kidiash kerakki, bulaming barchasini asoslaydigan hamda amalga oshiradiganlar - shaxslardir, ya’ni mutaxassislardir Ular mohiyatiga ko‘ra barcha holatlami

yuqori darajada analiz-sintez etadigan fikrlash qobiliyatiga egadirlar,

Fikrlash ijodiy jarayon sifatida tushuncha, hukm, xulosalami o‘z

ichiga oladi.

Obyektiv reallik: hodisalar, buyumlar, munosabatlar, ko‘rsatkichlar

o‘z shakli va mazmuniga hamda xususiyatlariga ko‘ra farqlanadi, guruhlarga ajratiladi hamda fikrlash vositasida muayyan tushunchani hosil

qiladi.

Hukm orqali nimadir tasdiqlanadi yoki inkor etiladi.

Tahlil etilgan jarayonlar sintez etilib, xulosa chiqariladi.

Aytilganlardan m a’lum boimoqdaki, bilish nazariyasi orqali o‘rganilayotgan borliqning muayyan obyekti to‘g‘risida ishonchli va haqqoniy ma’lumotlarga ega bo‘lamiz.

Barcha tarmoq fanlarining uslubiy asosi sifatida bilish nazariyasi

iqtisodiy tahlilning ham mohiyati, zaruriyligi va natijasini aniqlab

beradi

Korxona faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishning natijasi asosan, uning

to‘g‘ri amalga oshirilishiga bog‘liq. Iqtisodiy tahlil qilish qator talablarga javob berishi, ya’ni u reja va yangi metodikaga asoslanishi hamda

analitik jarayon samarasini ta’minlab berishi lozim.

Boshqaruv uchun analitik ishlanmalami bir tartibda. o‘z vaqtida

hamda tushunarli tarzda yetkazib berishni ta’minlash uchun iqtisodiy

tahlilni tashkil qilish va o‘tkazish jarayonlari quyidagi talablarga asoslanadi.

Majburiyatlaming taqsimlanishi. Tahlilni amalga oshirish bo‘yicha

majburiyatlar alohida ijrochilarga boiib beriladi hamda u bo‘yicha

mas’ul belgilanadi.

Tahlil kamchiqim, natijasi esa samarali boiishi zarur. Tahlilni

amalga oshirishda tahlilning yangi usullari, ma’lumotni kompyuter texnologiyalari yordamida o‘rganish, ma’lumotni yig‘ish hamda uni saqlashning ratsional usullari keng miqyosda ishlatilishi lozim. Natijalardan

esa turli maqsadlarda foydalanish imkoniyati ta’minlanishi shart. U

asosida qabul qilingan qarorlar aniq ijobiy yakunlar bilan tugashi kerak.

Ma’lumotga bo‘lgan ehtiyojlami to‘la qondirishga yo‘naltirilishi.

Tahlilni turli subyektlaming informatsion talablami imkon qadar to‘la

qondirish yoilarini hamda tahlilni o‘tkazishga ketgan xarajatlami

kamaytirish bilan uyg‘unlashtirib olib borish.

Tahlil ishlarini reglamentatsiyalash va unifikatsiya qilish. Reglamentatsiyalash har bir ijrochidan majburiy talab qilinadigan jadval va

natija shakllarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Tahlilni unifikatsiyalash (standartizatsiyalash) metodik qo‘llanmalami, natija shakllarini,

jadvallami, standart dasturlami, umumiy baholash mezonlarini ishlab

chiqishni ko‘zda tutadi.

Ko‘rsatib o‘tilgan qoidalarga rioya qilish tahlil ishlari samarasini

keskin oshiradi.

Korxonada iqtisodiy tahlilni tashkillashtirish boshqaruv apparati

tarkibi va texnik darajasi bilan izohlanadi.

Yirik ishlab chiqarish korxonalarida hamma iqtisodiy boiim lar faoliyatini iqtisodiy masalalar bo‘yicha direktor muovini yoki bosh iqtisodchi boshqaradi. U korxonada barcha iqtisodiy ishlami, shu jumladan,

iqtisodiy tahlilni ham tashkil qiladi. Uning boshqaruvida iqtisod va

ishlab chiqarishni tashkil qilish bo‘limi, reja-iqtisod boiim i, mehnatni

tashkil etish va ish haqi boiim i, buxgalteriya hisobi, moliyaviy boiim

va boshqa boiim lar boiadi. Korxonada alohida tarkibiy tuzilish bo‘-

linmasida bo‘lim yoki iqtisodiy tahlil guruhi tahlil ishlarini olib boradi.

0 ‘rta yoki kichik korxonalarda analitik ishni reja boiim ining menejeri

yoki bosh buxgalter boshqaradi.

Iqtisodiy tahlil nafaqat iqtisod bo‘linmalari xodimlari majburiyatlariga, balki u texnik bo‘linmalar xodimlarining ham (bosh mexanik,

energetik, texnolog, yangi texnika va boshqalar) majburiyatiga kiradi.

Iqtisodiy tahlil bilan sex bo‘linmalari, brigada va uchastka rahbarlari va

boshqalar ham shug‘ullanadilar. Bu iqtisodiy boiinm alarda xodimlar

yuqori malakaga ega boimasalarda, ulaming ishtirokisiz korxonada iqtisodiy tahlilni chuqur, har tomonlama va mukammal o‘tkazib bo‘lmaydi.

0 ‘rganilayotgan masala bo‘vicha yetarli bilimlarga ega bo‘lgan iqtisodchilar, texniklar, texnologlar, turli xil ishlab chiqarish bo‘linmalari

rahbarlarining birgalikdagi harakatlari bilan qo‘yilgan masalani kompleks tadqiq qilib, uni hal qilish uchun maqbul variantni topish mumkin.

Misol uchun, korxonada iqtisodiy tahlil funksiyalari quyidagi holda

taqsimlanishi mumkin:

Reja-iqtisod boiim i analitik ish rejasini tuzishni, uni bajarishni nazorat qilishni, tahlilni metodik ta’minlashni amalga oshiradi; korxona va

uning boiinmalari xo‘jalik faoliyati tahlilini shakllantiradi va natijalami

jamlaydi; korxona rivojlanishining strategik va kelajak masalalami o‘rganadi; tadbirlar rejasini tuzadi va uning bajarilishini nazorat qiladi,

tahlil natijasida istiqbolli va kundalik rejalami ishlab chiqadi.

Boshqaruv buxgalteriyasi mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlami, moliyaviy natijalarini va boshqalami rejalashtiradi,

hamda ulami tahlil qiladi.

Moliyaviy buxgalteriya (moliya boiim i) korxonaning mulki, ular

manbalarining shakllanish jarayonini, korxona kapitalidan samarali foy

Analitik ishlaming muvaffaqiyati ko‘p jihatdan uning qanday tashkil etilishiga bogiiq. Korxona faoliyatida iqtisodiy tahlilni tashkil etish

quyidagi bosqichlardan iborat:

Tahlil rejasi va dasturini tuzish bosqichi. Iqtisodiy tahlilning dasturi

va rejasini tuzib olish tahlilni tashkil etishning asosiy qismidir. Bu bosqichda iqtisodiy tahlil ishlari nimadan boshlanishi, tahlil o‘tkazuvchi komissiyaga kimlar kiritilishi hamda tahlil ishlari nima bilan yakunlanishi

ko‘rsatib o‘tiladi. Bundan tashqari iqtisodiy tahlil o‘tkazish dasturida quyidagilar aniq ko‘rsatilgan va belgilanib olingan boiishi lozim:

- tahlilning maqsadi va vazifasi;

- tahlil obyekti;

- iqtisodiy tahlil ishlarini olib borish joyi;

- tahlil mazmunini izohlash;

- ijrochilar tarkibi va ularning vazifalari;

- tahlil o‘tkazish muddatlari;

- talilil manbalari va ularning natijalarini rasmiylashtirish tartibi.

Tahlil uchun zarur ko‘rsatkichlarni belgilash hamda kerakli bo‘1-

gan manbalarni aniqlash. Ushbu bosqichda quyidagi ishlar amalga

oshiriladi:

- tahlil uchun zarur ma’lumotlar aniqlanadi;

- talilil manbalari belgilanadi;

- qo‘shimcha m a’lumotlar jalb etiladi.

To‘plangan ma’lumotlar va ularning manbalarini to‘g‘riligini tekshirish hamda ishonchliligini aniqlash. Manbalar tahlil uchun moslashtiriladi. Bundan tashqari ushbu bosqichda quyidagilar belgilab olinadi:

- tahlil usullari;

- ma’lumotlami soddalashtirish;