TÜrk-islam mütefekkiRİ İbn sima eahreddin râZÎ

fiç 
TÜRK-İSLAM   MÜTEFEKKİRİ 
İBN  SİMA  -  EAHREDDİN  RÂZΠ
MASİREDDİn  TÛSΠ
DÜŞÜNCESİNDE  VAROLUŞ
Hazırlayan
Yard. Doç.  Dr. Fahrettin O LG U NER
K Ü LTÜ R  V E  T U R İZM  B A K A N L IĞ I Y A Y IN L A R I:  593 
K Ü LTÜ R  ESERLERİ  D İZİSİ:  40

Onay: 26.3.1985 gün ve 831X)  —  1138  sayı.
Birinci baskı, Mayıs 1985
Baskı Sayısı:  10.000
Ongun Kardeşler Matbaası -  A N K A R A

İ Ç
İ N
D
E
K
İ L E
R
Ö N S Ö Z  
................................. 
5
Üç  Mütefekkirin  Hayatını  Dair 
........................................... 
9
Metinler Hakkında Birkaç Söz 
...............................................  
14
I.  V A R L I K  
.........................  
 
 
16
A .  Varlık Ta'biri ve Kavramı 
16
II.  V A R L IK 'I  İD R A K  
................ 
22
III. 
V A R L IK   S A H A L A R I 
................  
25
1.  Hissedilen Alemde  Varlık  ..............  
25
2.  Hisötesi Alemde  Varlık 
.................  
30
IV.  V A R O L U Ş  
____  
37
A . Problemin Esası 
......................................  
37
B.  Varoluşun Esasları 
...............................................  
39
1.  Hak-Hakikat-Mahiyet ve Tahakkuk 
................... 
39
2.  Hakikat-Mahiyet 
...................................... 
40
3.  Mahiyet ve Zât 
.........................................................  
43
4.  Zât-Mahiyet ve Onun Unsurları 
.................................  
44
5.  Zât-Mahiyet ve Varlık 
.............................................  
47
6.  Varoluşun sebeplen  ........................................... 
53
a-  Mahiyetin  sebepleri 
................................................ 
53
b-  Varlığın sebepleri:  Fail ve Gaye 
............................  
55
3

V . 
V A R O L U Ş   V E   İ L K   S E B E P .........  
67
A.  İki Türlü Varlık 
...........................................................  
67
B.  Mümkünün Varoluşu 
....................................................  
72
1.  Mümkünün Varoluşunda  İmkânın A şılm a » 
75
2.  Sebep-Eser Münasebetleri 
.  .  , 
. 
 
 
81
V I.  Z A R U R Î   V A R L I K  
83
A . Zarurî Varlığın Birliği 
............................  
83
1.  Eşya Mürekkepdir 
............................................. 
83
2.  Şeyin Kendi  Unsurları Arasında
Sebep-Netice Münasebetleri 
......................................... 
84
3.  Zarurî Varlığın Teayyünü 
.............................................  
89
4.  Eşyanın Teayyünü 
......................................................  
95
B. Zarurî Varlık'ın Basit Oluşu 
................. 
98
1.  Zarurî Varlık Mürekkep Değildir 
.................................  
98
2.  Zarurî Varlık Cisim Değildir 
........................................  
101
C.  ZarurîVarlık'a  A it Kavramlar 
(Zât-Mahiyet ve Varlık)
Bu  Kavramların Birbirleriyle Münasebetleri 
.................  
101
1.  Varlık (Varoluş) Bakımından Tanrı 
............................  
101
2.  Z â t ve Mahiyet Bakımından Tanrı 
.......... 
115
D. Tanrı'nın Öteki Varlıklarla Münasebeti 
121
1.  Cevher Oluş Bakımından Tanrı 
.................................... 
121
2.  Tanrı'nın Bir Zıttı  Yoktur 
........................................... 
126
V II. 
A L L A H ' I   T A V S İ F  
____ . . .  
127
V III. 
A L L A H ' I   İ D R A K  
. . .  
128
IX.   U M U M Î   N E T İ C E L E R .  
131
B İB L İY O G R A F Y A  
135
4

Ö N S Ö Z
O
*
Teknik  b ir  terim  olarak  kullanılan
 
« tslam  Felsefesinden 
ne  anlaşılması  gerektiği  üzerinde  duracak  değiliz■  Çünkü,  bu­
nun  b ir  din  felsefesi  olmadığı  herkesin  bildiği  birşeydir.  Ay­
rıca  bu  terim in  tslam  dünyasındaki  felsefe  hareketlerini  ifade 
ettiği  de  bilinen  b ir gerçektir.  Burada  akla  hemen  şu  soru  ge­
lir  :  İslam dünyası,  b ir dinin hâkim olduğu  b ir saha demek  ol­
duğuna  göre,  dinin  hüküm  sürdüğü  yerde  felsefe  olu r  mu? 
Birtakım   tartışmalara girmenin herhangi b ir yararı yoktur. Na­
zarî  kanaat  ve  tartışmalar  ne  olursa  olsun,  vâkıayı  değiştire­
mez.  Vâkıa  şudur  kı  İslam  dünyasında  felsefe  yapılmış,  bir­
çok  kimse  bu  vadide  fik ir  yürütmüş,  çeşitli  yönlerde  ve  farklı 
kıratta  filozoflar  yetişmiştir.
Şu  da  b ir  gerçektir  ki İslam   dünyasında  felsefe  ve  filozof 
denince  akla,  (Fârâbî,  tb n   Sînâ...  gibi)  çok  sınırlı sayıda  bir 
kaç  isim  gelir.  Oysa,  bize  göre  bu,  tarih  içindeki  b ir  realiteyi 
yansıtmaz.  Çünkü,  isim  ve  sıfatları  filozof olsun  veya  olmasın, 
İslam  dünyasında  pek  çok  sahadaki  ilim   ve  düşünce  adamı 
felsefe  yapmış, 
felsefe  meseleleri  üzerinde  durmuş, 
çeşitli 
problem ler  hakkında  kafa  yormuş,  (başarı  derecesi  ne  olursa 
olsun),  birtakım   ürünler  meydana  getirm iştir.  Ş iir  ve  edebi­
yattan  tasavvufa,  kelâmdan,  dinin  en  klasik  ilim   dallarından 
olan  fıkıha  kadar, 
çok  çeşitli  alanlara  yayılmış 
olan 
bu  ürünlerin  gün  ışığına  çıkarılması  elbette  lüzumludur. 
Fakat  ,şu  da  ayrı  b ir vâktadtr  ki İslam  dünyasında  «felsefe  ve 
filo z o f»  terim leri,  her  zaman  güzel  b ir  sevgi  ve  sempati  ile 
karşılanmış  değildir.  Aksine,  ztcman zaman bu,  din dışı  ve  hat-
5

ta  dinsiz,  kimse  ve  cereyanların  sembolü  olarak  görülür  o l­
muştur.  Tarihi  açıdan  ve  sosyolojik  yönden  bunun  sebepleri 
araştırılır  ve  araştırılmalıdır.  Ancak,  bizim  üzerinde  durmak 
istediğimiz  nokta  şudur  ki  :  Din  dışı,  ya  da  dinsiz  olarak  gö­
rülüp  «k iijü r »  damgasını  yiyen  herkesin  gerçekten  bu  sıfata 
müstahak  olup  olmadığıdır.  Bu  hakikatin  ortaya  konulması­
nın  yolu  da  gerek  o  insanın  kendi  devrinde  ve  gerekse  tarihin 
başka  devirlerinde  o  insan  için  söylenmiş  sözlerin  ve  verilmiş 
hükümlerin  bulunup  aktarılması  değil,  bize  göre  bunun  tek 
yolu,  o  insanın  kendi  sözlerinin,  yani  bizzat  kendi  eserlerinin 
ele  alınıp  İlmî  metotlarla  değerlendirilmesidir.
İşte  hakkında  çok  çeşitli  sözler  söylenen  ve  farklı  hüküm­
le '  verilen  fik ir  adamlarından  b iri  İbn  S în a d ır
. 
İslam  dün­
yasında  «filo z o f»  denince  akla  gelen  isimlerin  ilk i  değilse  bi­
le  İkincisi  budur.  B ir  taraftan  o;  «Üstat,  Allâme,  E b u l-H u k e- 
mâ-Filozofların  Babası»   olarak  tanınırken,  öbür  tarafta  da, 
bilhassa  rasyonalist  felsefede  küfrün  sembolü  hâlinde  görü­
lür.  B ir  insan  için  bunlardan yalnızca  b iri doğru  olacağına  gö­
re,  hangisidir?
Felsefenin  ve  özellikle  Fârâbt  ve İb n   Sina’nın  anti-sempa- 
tik  görülmesinde  Ebû  Hâmid  Gazzâlî’nin  rolü  büvüktür.  Onun 
( Türk  okuyucusuna  da  güzel  b ir  tercüme  ile  sunulan)  Tehâ- 
fü t’ü,  hu  hareketin  bayrağı  olmuştur.
tbn  Sînâ,  acaba  bu  «k ü fü r»  damgasını  gerçekten  haket- 
miş  m id ir?  Bunun  cevabının  doğru  yolu,  bizce,  İb n   Sînâ’nın 
eserlerinin  içinden  geçer.  H er türlü  baskıdan uzak  olarak  onun 
kendi  eserleri,  ilm i  b ir  m etot  ile  incelenmeli  ve  ancak  bundan 
sonra  b ir  karara  ve  hükme  varılmalıdır.
İşte  bu  düşünce  ile  biz,  İbn  Sînâ'yı  ele  almayı,  onun  fi­
kirlerini,  kendi  eserlerine  bağlt  kalarak,  sunmayı  düşündük.
6

Bunun  için  de  bu  çalışmamızı  onun  düşünce  sistemini  aynen 
yansıtan  ana  eserlerinden  biri;
  «
el-İşârât  ve t-Tenbîhât
»  
adlı 
eseri  (ve  onun;  F.  Râzî  ve  N-  Tûsî  tarafından  yapılan  iki  şer­
hi)  üzerinde  yoğunlaştırdık.  Eser,  İb n   Sınanın  fik rî  tekamü­
lünün  son  merhalesinin  mahsulüdür. 
Bu  sebeple  İbn  Sînâ 
hakkında hüküm  verebilmenin  en  sağlam  ölçüsünü  teşkil eder. 
Ayrıca  burada  İb n   Sınanın  karşısında  sünnî  kelâmın  büyük 
temsilcisi  Fahreddin  Râzî  vardır.  Onun  aksak  ve  eksik  taraf­
larını  olduğu  kadar,  dinin  çizdiği  inanç  sistemine  aykırı  olan 
yönlerini  de  vukuf  ve  ehliyetle  ortaya  koyabilir. 
Üstelik,  F. 
Râzî’nin  bu  çıkışlarının  yerinde  olup  olmadığını  da,  İlm î  eko­
lün  temsilcisi  sıfatı  ile  Naşireddin  Tûsî,  aydınlığa  kavuş tura- 
bilir.  İşte  bu  düşüncelerle  İbn  Sînâ’nın  el-İşârât  isim li  eserini, 
Fahreddin  Râzî  ve  Nasireddin  Tûsî  şerhleri  içinde  tahlile  ve 
incelemeye  giriştik.  Klasik  felsefede  değerlendirmeler,  gerek 
takdir,  gerekse  hücum  şeklinde  olsun,  umumiyetle  ele  alınan 
filozofun  metafiziği  üzerine  yapılır.  Biz  de  öyle  yaptık.  İncele­
memizi  varlık  ve  varoluş  meseleleri  üzerine  hasrettik.  Ancak, 
b ir sistem,  b ir bütün  teşkil eden  eserin  belli  bölümünü  ve  bazı 
meselelerini  o  bütünün  içinden  sıyırıp  almanın  mahzurlar  do­
ğurduğu  ve  doğuracağı  şüphesizdir.  Ümidimiz,  ilerde,  bu  ese­
rin  tamamının  takdimi  olacaktır
Almanya'da  M.  H orten  tarafından  bizim  yaptığımıza  ben­
zer  b ir çalışma,  1912'de  yayınlanan  bir  kitapla ortaya  konmuş 
bulunmaktadır.  Aradan  geçen  şu  kadar  yıllık  bir  devre  mev- 
zûun  yeniden  ele  alınmasına  sebep  teşkil  etmeyebilir.  Bunun­
la  beraber  bizim  yaptığımız  şeylerle  M.  H orten ’inkiler  arasın­
da  b ir  isim  benzerliğinden  öte  birşey  yoktur.  İncelememizin 
içinde  göstereceğimiz  b ir  misal  de  defalarca  işlenmiş  gözüken 
mevzuların  ve  şahısların  yine  de  yanlış  anlaşılabildiklerini  ve­
ya  anlaşılamadtklarım,  dolayısıyla  da  tekrar  tekrar  incelen­
melerinin  fazla  olmadığım  ve  olamayacağım  gösterecektir.
7

Çalışmalarımızda  bizi  en  çok  uğraştıran  güçlük  d il  mese­
lesi  oldu.  Türkçemizin  felsefe  terim leri  bakımından  yetersiz 
oluşu  b ir  gerçektir.  Ayrıca  düşüncesiz  (veya  kasıtlı)  müdâha­
leler  Türk  d ilini  harp  meydanına  döndürmüştür.  Biz  kelime 
taassubuna saplanmadık.  Fikirlerim izi en  rahat ve  tam b ir ma­
nâ  içinde  ifade  edeceğine  inandığımız  kelime  veya  terim i  kul­
landık.
İncelememiz  b ir  metin  neşri  olmadığı  içindir  ki  trans­
kripsiyon  kullanmadık■ Mütefekkirlerin  kendi  ifadelerini,  keli­
melerine  sadık  b ir  tercüme  ile  vermeye  çalıştık.  Bununla  be­
raber  manâyı  ve  Türkçe  ifade  güzelliğini  ön  planda  tutmayı 
tercih  ettik.  H acm i  aşmama  düşüncesiyle  düşünürlerin  kendi 
cüm lelerini yer yer özet hâlinde vermek mecburiyetinde kaldık.
Burada,  bu  mevzuun  işlenmesini  tavsiye  eden  merhum 
Ord.  P rof.  H ilm i  Ziya  Ülken’e,  mevzuun  şekillenmesinde  sa­
m im î  destek  ve  yardımlarını  görmüş  bulunduğum  Prof.  D r. 
Nihat  Keklik  beye  derin  teşekkürlerimi  sunmayı  borç  telakki 
ederim.
Dr.  Fahrettin 
O L G  U N  E R
8

ÜÇ  M Ü T E F E K K İR İN   H A Y A T IN A   D AİR
I  
—
 
İb n   Sînâ  (370-428  h,/980-1037  m .)
  1
 (2 ) *
Filozofların  reisi,  üstatların  üstadı  olarak  anılır.  İbn  Sînâ 
diye  bilinir.  Avrupa  Avicenne  şeklinde  söyler.  Asıl  adı  Ebû 
Ali  Hüseyin b.  Abdullah  İbn  Sina’dır.  Aslen  Belhlidir.  Buhâra' 
nın Afşene  köyünde  doğmuştur.
1)  'Biz  burada  enine  boyuna  bir  biyografi  sunacak  değiliz.  As­
lında  önsözde  de  belirttiğimiz  gibi,  fikirlerini  tetkik  ede­
ceğimiz  her  üç  mütefekkir  de  çok  tanınan  ve  bilinen  ilim  ve 
düşünce  adamlarıdır.  Onlardan  bahseden  kaynaklar  bir  ya­
na,  haklarında  yapılan  araştırmaların  isimlerini  saymak  cilt­
leri  dolduracak  hacme  ulaşır.  Bilineni  tarife  kalkmayacağız. 
Ancak  münakaşalarım  sunacağımız  mütefekkirlerin,  hüvi­
yetlerinin  de  göz  önünde  bulunmasını  düşünerek,  kısaca  h a- 
hat  hikâyelerinden  bahsetmeyi  uygun  bulduk.
2)  Onun  hayat  hikâyesini  talebesi  ve  dostu  CUrcâni  verir.  T a­
nıştıkları  güne  kadarki  hayatını 
İbn   Sinâ  kendisi,  ondan
sonrasını  İse  talebesi  anlatıyor.  Bu  biyografi,  Prof.  M.  Şera- 
feddln  Yaltkaya  tarafından 
Tilrkçeye  tercüme  edilmiştir. 
İbn   Sînâ’mn  900.  vefat  yılında  (1937’de)  çeşitli  yazılan  ihti­
va  eden  ortak  bir  kitapta.  Türk  Tarih  Kurum ünun  baskısı 
İle  neşredilmiştir.  Çeşitli  blyograflann  kaynağı  da  bu  hâl 
tercümesidir.  Biz  de  faydalandık.
9

Milliyetine sahip çıkanlar olmuştur. Prof, Ş. Günaltay onun 
Türk  olduğuna  dair çeşitli  deliller ortaya  koymaya çalışır (3).
Buhâra’da  ilk  tahsilini  yaptı.  Zamanının  çeşitli  ilimlerini 
okudu.  Çok  genç  yaşta  büyük  bir  dâhi  olarak  göründü.  Ken­
disi  «...onsekiz  yaşıma  geldiğim  zaman  artık  bu  ilimlerin  hiç­
birinde  okuma  ihtiyacım  kalmamıştı»  demektedir.
Taberan,  Cürcan,  Hemedan...ı  dolaştı.  Samanoğullan  hü­
kümdarlarının  yakınlığını  kazanmıştı-  Hükümdar  tabibi,  ve­
zir,  siyasî mahkûm...  olarak  çeşitli  hayat  maceraları geçirmiş­
ti.
Bir  seferden  hükümdar  ile  birlikte  Hemedana  dönerken 
hastalığı nüksetti ve kısa zaman sonra vefat eyledi.  Kabri daha 
sonra  İsfahan’a  nakledildi.
Batı  onu  bilir.  Şark  dünyasında  ondan  bahsetmeyen  yok­
tur,  denebilir.
Zamanının  hemen  her  ilminde  ihtisas  derecesinde  bilgiye 
sahip  idi.  Bütün  bu meşakkatli  hayatının  sıkıntıları  içinde, in­
sanı  hayrete  düşürecek fakat,  ancak  dehâsma  uygun  sayıda ve 
çeşitte  eserler vermiştir  (4).
3)  Prof.  Ş.  Günaltay,  bir  önceki  (2  nolu)  notta  sözü  edilen  kol- 
lektlf  kitaptaki  (İb n   Sinâ-Milliyeti-Hayatı-Kültürü)  adlı  ma­
kale,  T.  Tarih  Kurumu,  1937  A N K A R A
4)  Bundan  önce  (2  ve  3  nolu)  notlarda  zikrettiğimiz  ortak  ki­
tapta M. Osman Erbin, mütefekkirimizin 223 eserini kaydeder.
10

Kendisi  :  «...benim  îmânım gibi bir îmân kimsede yok tur. 
Bu  asırda  benim  gibi  bir  tek  bulunsun...  o  da  dinsiz  olsun... 
O  hâlde  yeryüzünde- hiçbir  Müslüman  yok  demektir»  der  (5).
Bir şiirinde  :  Perde  arkasında  gizli  kalmış  ve  bilinmemiş 
hiçbir söz  kalmadı.  Sırlardan  bilinmedik,  anlaşılmadık  pek  az 
şey kaldı.  Rabbim!  Seni bilmek hususunda şimdiye  kadar elde 
ettiğim  ilim  ve  marifeti  şöyle  bir  düşündüm,  tahlil  ettim.  Bil­
dim  ve  anladım  ki  hiçbir  şey  bilinmemiş  ve  anlaşılmamıştır*6'.
I I   —   Fahreddin  Râzî  (544-606  h./1150-1210  m .)
  ( 7 )
el-Fahrü’r-Râzî olarak anılır.  Ibn Hatîbi'r-Rey  diye bilinir. 
Asıl  adı Muhammed b.  Ömer b. el-Hasan b.  el-Hüseyn’dir.  As­
len  Taberistanlıdır.  Rey  şehrinde  doğmuştur.
Doğduğu  şehirde  ve  Meraga'da  şöhretli  hocalar  yanında 
tahsil  etti.  Harzem,  Buhâra,  Semerkant,  Gazne  ve  Hindistan 
(Pencâp)’da dolaştı ve çalıştı.  Harzem’de mûtezile  ile mücadele 
etti.  Herat'ta yerleşti. Büyük talebe topluluklarına hocalık etti.
Harzem  hükümdarları,  vezirler,  halk  toplulukları...  ken- 
desine  büyük  hürmet  gösterirlerdi.  Emlaki  bol,  malî  vaziyeti 
iyi ve  refah seviyede idi.
Kerrâmîler’in baskısı  ile büyük bir  tehlikeye maruz kaldı. 
Söylentilere  göre  onların  kışkırtması  sonucu  zehirlenerek  He­
rat'ta  vefat  etti.
5)  V.  B.  Kurdoğlu.  Şair  Tabipler,  sh  21.30
6)  V.  B.  Kurdoğlu,  a.g.e.  sh.  21-30
7 )
  Ibn   Kesir,  eLBİdâye, 
X H I/55 -5 6. 
H.el-Zlrlkll,  eLA’lâm, 
v n /  
203,  İslâm  Anslkl.  İlgili  mad.
11

Çeşitli  din  ilimlerinde  ve  aklî bilgilerde üstün  b ir kudreti 
vardı.  Kelâm  âlimi  ve  din felsefecisidir.  L.  Gardet,  isabetli  bir 
bakışla, pnu kelâmda yeni  bir devrin mümessili olarak takdim 
eder (8) 9
.
Eserlerini, İslam kültürünün müşterek dili olan Arapça ile 
yazmıştır.  Farsça  kitapları  da  vardır
Devrinin çeşitli ilim  dallarında birçok kitap yazmıştır.  Biz, 
isim  benzerliğinden  dolayı  çoğu  zaman  birbirine  karıştırılan 
kitaplarına  işaret  edelim  :  el-Mahsûl  f î   llmi-Usûl  onun  İslam 
hukukuna dair olan bir eseridir. el-Mülahhas felsefeyle ilgilidir. 
Kısaca Muhassal diye anılan Muhassalu Efkâri'l-Mütekaddimîn 
ve’l-Müteahhirîn  mine’l-Ulemâ  ve'I-Hukemâ  ve'l-Mütekellimîn 
ise  onun,  âdeta,  b ir  «m etafizik  e l  kitabı»dır.  Lübâbü'l-lşârât 
İbn Sînâ'nın el-lşârât'ma yapılmış bir özettir.  Burada tetkikini 
sunacağımız  ise  el-îşârât'm  tenkitli  bir  şerhi;  şerhu’l-îşârât' 
tır.
Hayatının  sonlarında  :  «K elâm  yollarım,  felsefe sistemle­
rini...  denedim.  Susuzluğumu  giderecek,  derdime  şifa  verecek 
birşey bulamadım.  Gördüm k i  yolların en  güzeli  Kur’an yolu­
dur.  Allah'ın  varlığının  ispatında;  (Rahman  arşı  kaplamıştır, 
Kur’an  20/5.  Bütün  yücelikler  onundur. 
Güzel  sözler  ona 
yükselir,  Kur'an  35/10)  âyetlerini,  onun  şanına  yakışmayan 
şeylerin ondan uzak olduğu hakkında ise;  (H iç ona benzer bir­
şey  b ilir  misin  Kur'an  19/65,  onun  benzeri  hiçbir  şey  yok­
tur.  Kur'an  42/11)  âyetlerini  okurum»  demiş,  huzur  ve  sü­
kûnu  burada  bulmuştur
12
B)  L.  Gardet,  M.  Anawati,  Introductlon,  sh.  166
9)  İbn   Kesir,  eLBldâye,  XHI/55-56

I I I  
—
 
Nasîreddin  Tûsî  (597-672  h./1201-1274  m.)
  ( l 0 )  1
1
Asıl  ismi  Muhammed  b.  Muhammed  el-Hasan  Ebû  Câfer 
Nasîreddin et-Tûsî’dir. Horasan'ın Tus şehrinde doğmuştur (U).
Önce  Alamut  Ismâilî  emirleri  hizmetinde  bulundu.  Sonra 
onları  mağlup  eden  M oğollar’dan  Hülâgû'nun  hizmetine  girdi. 
Hülâgû,  onun  bilgi  ve  dehâsmı  farkederek  onu  maliye  bakanı 
ve  vezir  yaptı.  Külâgû,  onun  tavsiyesiyle  Meraga’da,  önemli 
âletlerle  donatılmış,  büyük  bir  rasathane  kurdu.
Bilhassa  felsefe,  matematik  ve  astronomide  dünya  çapın­
da  bir bilgin  idi.  Bu  alanlarda onun  kıymetli eserleri vardır.
Felsefede  Fahreddin  Râzî’nin  göründüğü  her  yerde  onu 
da  görmek  mümkündür.
10)  Heinrich  Suter,  Dle  Mathematlker.  sb.  146.147
11)  Nasîreddin  Tûsi’nln  milliyeti  hakkında  münâkaşa  edilmiş  ve 
edilmektedir.  Biraz  önce  (sh.  9,  dipnot  2’de)  de  belirttiğimiz 
gibi,  burada  ele  aldığımız  konu,  sistematik  bir  felsefe  prob­
lemidir.  Dolayısıyla,  öteki  düşünürler  için  yaptığımız  gibi,  bu­
rada,  Nasîreddin  Tûsi’nin  hayatına  da  temas  ediyoruz.  Bu­
rada  onun  hayat  hikâyesini  detaylı  bir  şekilde  vermemize, 
onun  milliyetini  ispata  girişmemize  imkân  yoktur. 
'Ancak, 
bize  göre  N.  Tûsî  de,  öteki  düşünürler;  İbn   Sinâ,  F.  Râzl  gibi, 
Türk'tür.  Bu  kanâatimize  ortak  olan  yerli  ve  yabancı  ilim 
adamları  vardır.  Nitekim,  Prof.  Hamıt  Dilgan,  «Büyük  Türk 
Âlimi  Nasîreddin  Tûsi»  adı  ile  bir  eser  (İ.T.  Ünlversitesi-Mi- 
marlık  Fakültesi,  1968,  İstanbul)  neşretmiş  bulunmaktadır. 
Michigan 
Üniversitesi  matematik  profesörlerinden  L.  Kar. 
plnski  (bak,  The  Mathematick  of  the  orient,  1934,  Müh.  Mek. 
tebi  Mecmuası,  no  74-76)  de  onun  Türk  olduğuna  kânidir.
13

M E TİN LE R   H AK K IN D A BİRKAÇ  SÖZ
«el-îşârât  ve’t-Tenbîhât»  (1)  isimli  kitabı, 
Ibn  Sînâ'nın 
fikri  tekâmülünün  son  merhalesinin  mahsûlü  olan  bir  eserdir. 
Bu bakımdan  onun  dehâsını  ve felsefî  düşüncesini en  güzel, en 
doğru  olarak  gösterebilecek  bir  eserdir.  M.  Goichon,  bunu 
onun  fikrî  gelişmesinin  b ir  ölçüsü  olarak  ele  almaktadır  ki 
haklıdır  (2).
Eser;  mantık,  tabiat,  ilahiyat  ve  tasavvuf  bölümlerinden 
meydana  gelmiştir.  Çeşitli  kütüphanelerde  pekçok  yazmaları 
vardır.  Yalnız  olarak  veya  şerhleri  ile  birlikte  defalarca  basıl­
mıştır.  Tenkitli  ve  karşılaştırmalı  bir  metni  Tahran'da  (1339' 
da)  Mahmud  Şehâbî  tarafından  neşredilmiştir.
Eser,  yabancı  dillere  tercüme  edilmiştir.  Türkçe  tercüme­
si  yoktur.
Eser çok  kimse  tarafından  şerhedilmiştir.  Biz burada onu 
F.  Râzî  ve N.  Tûsî şerhleri  ile birlikte ele alacağız.
Gazzâlî'nin  önce  el-Makâsıd'ı,  sonra  da  Tehâfüt'ü  yazdığı 
gibi,  F.  Râzî  de,  sanki  onu  taklit  edercesine,  önce  «Lübâbü’l-
1) 
«İşaretler  ve  Tembihler»  demektir.  Kitabın  ismi  budur.  İçin, 
deki  küçük  fasılların  başında  yerine  göre  «İşaret»,  «tembih» 
ve  «vehim  ve  tembih»  tabirleri  kullanılır.  İşaret;  açık,  ke­