Xojalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tugatish va bekor qilish
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
58 V bob. XOJALIK YURITUVCHI SUBYEKTLAR FAOLIYATINI TUGATISH VA BEKOR QILISH Xojalik (tadbirkorlik) huquqi subyektlarini tugatish tushun- chasi. Xojalik huquqi subyektlarini tugatish asoslari va tartibi. Xojalik yurituvchi subyektlar faoliyatini oz xohishiga kora tugatish. Xojalik faoliyatini sud tartibida majburiy tugatish asoslari. Xojalik yurituvchi subyektlarni bekor qilish asoslari va tartibi. Xojalik (tadbirkorlik) huquqi subyektlarini tugatish tushunchasi Respublikamizda bozor iqtisodiyoti munosabatlarining shakllanishi davrida turli mulk shakllarining mavjudligi xojalik yuritishning ham har xil korinishlarini vujudga keltirib, xojalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga alohida etibor berishni taqozo etmoqda. Malumki, xojalik yuritish subyektlarining samarasiz faoliyat yuritishi davlat va jamiyat manfaatlariga sezilarli zarar keltiradi. Har qanday davlat va jamiyat oz hududida faoliyat korsatayotgan xojalik subyektlarining yaxshi ishlashi tarafdoridir. Prezident I.A.Karimov «eng avvalo, istiqbolsiz korxona va tashkilotlarni har qanday yol bilan bolsa-da qollab-quvvatlash- dek xato yolga barham berish zarur. Zero bu yol bozor talabiga mutlaqo yot va ziddir... Samarasiz ishlaydigan korxonalar qarz- dorlik girdobiga faqat ozlari garq bolibgina qolmay, boshqa korxo- nalarni ham ortidan tortib ketadi» 1 , deb haq gapni aytgan edi. Ushbu vaziyatga mamlakatimizda togri baho berilib, qonunda belgilangan tartib asosida hal qilish uchun maxsus qonun hujjatlari va chora-tadbirlar ishlab chiqilgan. Ozbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining normalari yuridik shaxslarni tugatishning fuqarolik-huquqiy tartibga solinishini toliq mujassamlashtirgan asosiy huquqiy hujjat bolsa, shu singari mustaqillikka erishgani- mizdan buyon qabul qilingan qishloq xojalik korxonalari faoliyatini 1 Karimov I.A. Barqaror taraqqiyotga erishish ustuvor vazifa. Ò.: «Ozbekiston». 1998. 29-b. www.ziyouz.com kutubxonasi 59 tartibga soluvchi qonunlar 1 da esa yuridik shaxsni tugatishda oziga xos xususiyatlari inobatga olinib huquq normalari belgilangan. Xojalik yurituvchi subyektlar faoliyatini ixtiyoriy va majburiy tartibda tugatish Ozbekiston Respublikasi fuqarolik qonunchiligida yuridik shaxslarni ikki xil usulda tugatish mumkinligi belgilangan. Birinchisi ixtiyoriy usul bolib, u muassislar (ishtirokchilar) yoki tasis hujjatlari bilan tugatishga vakolat berilgan yuridik shaxs organining qaroriga muvofiq: yuridik shaxsning faoliyat yuritish muddatining tugashi; uni tashkil etishdan kozlangan maqsadga erishilganligi munosabati bilan; yuridik shaxsni tashkil etish chogida qonun hujjatlari buzilishiga yol qoyilganligi sababli, agar bu buzilishlarni bartaraf etib bolmasa, sud yuridik shaxsni royxatdan otkazishni haqiqiy emas deb topganda; muassislar (ishtirokchilar) yoki yuridik shaxs organi tomo- nidan tashkilotni tugatish uchun yetarli bolgan boshqa sabablarni tan olishi bilan tugatiladi. Ikkinchisi, majburiy usulda tugatiladi: faoliyatni tegishli ruxsatnomasiz (litsenziyasiz) amalga oshirilganda; qonun boyicha taqiqlab qoyilgan faoliyatni amalga oshirgan yoki qonun yoki huquqiy aktlarni bir necha marta va qopol ravishda buzganda, shuningdek, qonunlarda nazarda tutilgan boshqa hollarda sudning qaroriga muvofiq 2 tugatiladi. Bozor munosabatlari mamlakat iqtisodiyotiga qanchalik chuqurroq kirib borgan sari oz faoliyatini samarasiz olib bora- yotgan yuridik shaxslarga jiddiy tasir korsatmoqda. Shu sababli 6 oy mobaynida (savdo vositachilik korxonasi esa uch oy mobaynida) 1 Qishloq xojaligida islohotlarni chuqurlashtirishga doir qonun va meyoriy hujjatlar toplami. Ò.: «Sharq» 1998. 315-b. 2 Masalan, bankrotlik holatida, mulk huquqining bekor bolishi (197- modda), mol-mulkni tugatish va hisobdan chiqarish (198-modda), mol-mulkni musodara qilib olib qoyish (199-modda), natsionalizatsiya (milliylashtirish) (202- modda) bolishi, zarar yetkazishning oldini olish maqsadida (986-modda) amalga oshirilishi mumkin. www.ziyouz.com kutubxonasi 60 bank hisobvaraqlari boyicha pul operatsiyalarini otkazish bilan bogliq moliya-xojalik faoliyatini amalga oshirilmagan (dehqon va fermer xojaliklari bundan mustasno) va (yoki) davlat royxatidan otkazilgan paytdan etiboran bir yil ichida ustav fondi tasis hujjatlarida nazarda tutilgan miqdorda shakllantirilmagan taqdirda ham uning tugatilishiga olib kelishi haqidagi norma Fuqarolik kodeksida mustahkamlab qoyildi. 1 Ozbekiston Respublikasining 1996-yil 27-dekabrda qabul qilingan «Ozbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga ozgartirish va qoshimchalar kiritish togrisida»gi Qonuniga asosan olti oy mobaynida moliya-xojalik faoliyatini amalga oshirmagan taqdirda korxona tugatiladi va soliq organlarining taqdimnomasiga binoan, sud qaroriga asosan royxatdan otkazish tartibiga muvofiq, Ozbekiston Respublikasi Adliya vazirligi hamda davlat hokimiyati mahalliy organlari tomonidan xojalik yurituvchi subyektlar reyestridan chiqariladi. Majburiy usulda yuridik shaxs sud tartibida yoki maxsus vakolat berilgan davlat boshqaruv organi qarori bilan tugatiladi. Yuridik shaxslar birlashmalari (ittifoqlari, uyushmalari), xojalik shirkatlari va jamiyatlarining uyushmaga kirgan xojalik yurituvchi subyektlar xojalik faoliyatiga raqobatni cheklaydigan yoxud cheklashi mumkin bolgan tarzda aralashishi taqiqlanadi. Ushbu talabni buzish monopoliyaga qarshi davlat organi (oz vakolatlari doirasida hududiy organ)ning davosiga binoan yuridik shaxslar birlashmasi (ittifoqi, uyushmasi)ning, xojalik shirkati va jamiyatining sud qarori orqali tugatishiga asos bolishi mumkin. «Yuridik shaxsni tugatish murakkab va kop vaqt talab qiluvchi ish» 2 hisoblanadi. Shuning uchun yuridik shaxsni tugatish jarayoni bir necha bosqichni oz ichiga oladi. Yuridik shaxs uning muassislari (ishtirokchilari)ning yoki tasis hujjatlari bilan tugatishga vakolat berilgan yuridik shaxs organining qaroriga binoan tugatilishi mumkin. Odatda, muassislar ham, ishtirokchilar ham oz ixtiyorlari bilan har qanday vaqtda tugatish 1 «Ozbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga ozgartirishlar va qoshimchalar kiritish togrisida» Ozbekiston Respublikasi Qonuni. «Xalq sozi», 1999-yil 17-sentabr. 2 Ãðàæäàíñêîå ïðàâî. Òîì 1: Ó÷åáíèê / Îòâ. påä ïðîô. Ý.A.Ñóõàíîâ. 2 é èçä., ïåðåðàá, è äîï. Ì.: Èç-âî «BÅÊ», 1998. Ñ. 203. www.ziyouz.com kutubxonasi 61 togrisidagi qarorni qabul qilishlari mumkin. Bu ularga berilgan huquqdir. Lekin, shu bilan birgalikda tugatish togrisidagi qaror qabul qilish ular uchun burchni ham keltirib chiqaradi. Ozbe- kiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida sud tartibida tugatish ikki asosda umumiy va maxsus asoslarda amalga oshirilishi nazarda tutiladi. Umumiy asos barcha turdagi yuridik shaxslarga, maxsus asos esa alohida turdagi yuridik shaxslarga taalluqlidir. Umumiy asoslarga kora oz faoliyatini ruxsatnoma (litsenziya)siz amalga oshirayotgan yoki qonun tomonidan taqiqlangan faoliyat bilan shugul- lanayotgan yuridik shaxslarga nisbatan yoki Fuqarolik kodeksida nazarda tutilgan boshqa hollarda sudning qaroriga muvofiq qollaniladi. Xojalik yurituvchi subyektlarni tugatish asoslari va tartibi Maxsus asosga kora tugatiladigan alohida turdagi yuridik shaxslar qatoriga Ozbekiston Respublikasi qonuniga binoan oz huquqiy maqomini olib, maxsus huquq layoqatiga ega bolgan qishloq xojalik korxonalari kiradi. Odatda, har bir qishloq xojalik korxonasining huquqiy maqomini oziga xos xususiyatlari inobatga olinadi. Masalan, fermer xojaligi xojalik faoliyatini davom ettirish istagida bolgan bironta ham xojalik azosi yoki merosxor qolmagan bolsa: yer uchastkasini ijaraga olish huquqidan ixtiyoriy voz ke- chilganda; yer uchastkasining ijaraga berilgan muddati tugaganda va yerdan foydalanish huquqini tiklashning imkoniyati bolmaganda; yerdan belgilangan maqsadda va oqilona foydalanilmaganda, olingan hosildorlik normativ kadastr bahosidan muttasil (uch yil maboynida) past bolganda; yerlarning ekologik holati yomonlashganda; yer uchastkasi belgilangan tartibda olib qoyilganda; fermer xojaligi bankrot deb elon qilinganda; ijara haqi belgilangan muddatlarda muttasil tolanmay kelinganda; fermer xojaligi yer olgan paytdan etiboran bir yil mobaynida xojalik ishlab chiqarish faoliyatiga kirishmagan bolsa; www.ziyouz.com kutubxonasi 62 fermer xojaliklari faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlari bir necha marta yoki bir marta, lekin qopol ravishda buzilganda; shartnoma shartlari buzilganligi munosabati bilan yerni ijaraga olish shartnomasi bekor qilingan hollarda tugatiladi. Ozbekiston Respublikasining «Fermer xojaligi togrisida» 1 gi Qonunida 11 ta asosda fermer xojaligining faoliyati toxtatilsa, dehqon xojaligi faoliyatini tugatish (faoliyatini toxtatish) asoslari 6 ta qilib korsatilgan. «Dehqon xojaligi togrisida»gi 2 Ozbekiston Respublikasi Qonunining 27-moddasiga binoan, dehqon xojaligi quyidagi hollarda: xojalik faoliyatini davom ettirish istagida bolgan bironta ham xojalik azosi yoki merosxor qolmagan bolsa; tomorqa yer uchastkasiga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqidan ixtiyoriy voz kechilganda; tomorqa yer uchastkasi qonunda belgilangan tartibda olib qoyilganda; belgilangan soliqlar muttasil tolanmaganda; agar qonun hujjatlarida boshqa muddat belgilangan bolmasa, yangi berilgan tomorqa yer uchastkasidan bir yil mobaynida foydalanishga kirishmagan taqdirda; dehqon xojaliklari faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjat- lari bir necha marta yoki bir marta, lekin qopol ravishda buzilganda tugatiladi. Dehqon xojaligidagi faoliyat tadbirkorlik faoliyati jumlasiga kiradi hamda dehqon xojaligi azolarining istagiga kora yuridik shaxs tashkil etgan holda va yuridik shaxs tashkil etmasdan amalga oshirilishini inobatga olgan holda, agar yuridik shaxs tashkil etib, faoliyat olib borayotgan bolsa, uning faoliyati tugatiladi. Yuridik shaxs tashkil etmasdan faoliyat yuritayotganda esa dehqon xojalik- larining faoliyati toxtatiladi. Yuqoridagilarga kora, bozor sharoitida yuridik shaxslarning faoliyatini toxtatish va tugatish shartlari va usullari har xildir. 1 Ozbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 1998-yil, 5, 6-son, 86-modda. 2 Ozbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 1998-yil, 5-son, 88-modda. www.ziyouz.com kutubxonasi 63 Òadbirkorlik faoliyatining subyekti sifatida masuliyati cheklangan va qoshimcha masuliyatli jamiyatlar fuqarolik huquqiy maqomiga ega bolib, Ozbekiston Respublikasining 2001-yil 6-dekabrda qabul qilingan «Masuliyati cheklangan va qoshimcha masuliyatli jamiyatlar togrisida»gi Qonunda jamiyatning tashkil etilishi, faoliyat olib borishi va tugatilishi togrisidagi qoidalar belgilangan. Jamiyat ushbu qonun va jamiyat ustavi talablari hisobga olingan holda qonunlarda belgilangan tartibda ixtiyoriy ravishda tugatilishi mumkin. Jamiyat qonun hujjatlarida nazarda tutilgan asoslarga kora sudning qaroriga binoan ham tugatilishi mumkin. Jamiyatni tugatish uning huquqlari va majburiyatlari huquqiy vorislik tartibida boshqa shaxslarga otmagan holda faoliyatining tugatilishiga sabab boladi. Jamiyat ishtirokchilari umumiy yigilishining jamiyatni ixtiyoriy ravishda tugatish hamda tugatish komissiyasini tayinlash togrisidagi qarori jamiyat kuzatuv kengashining, ijro etuvchi organining yoki ishtirok- chisining taklifiga binoan qabul qilinadi. Ixtiyoriy ravishda tugatilayotgan jamiyat ishtirokchilarining umumiy yigilishi jamiyatni tugatish va yuridik shaxslarni davlat royxatidan otkazuvchi organ bilan kelishgan holda tugatish komissiyasini tayinlash togrisida qaror qabul qiladi. Òugatish komissiyasi tayinlangan paytdan etiboran jamiyat ishlarini boshqarish boyicha barcha vakolatlar unga otadi. Òugatish komissiyasi tugatilayotgan jamiyat nomidan sudda ishtirok etadi. Ustav fondida (ustav kapitalida) davlat ulushi bolgan jamiyatni tugatishda tugatish komissiyasining tarkibiga davlat mulkini boshqaruvchi organning vakili kiritiladi. Mazkur talab bajarilmagan taqdirda, jamiyatni davlat royxatidan otkazgan organ tugatish komissiyasi tayinlanishiga rozilik berishga haqli emas. Yuridik shaxsning tugatilishini oshkoralikda amalga oshirish tugatish jarayonini huquqiy jihatdan aniq va kamchiliklarsiz yakunlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ozbekiston Respub- likasi Fuqarolik kodeksining 54-moddasiga kora, yuridik shaxsni tugatish togrisidagi qaror qabul qilgan uning muassislari va ishtirokchilari yoki vakolat berilgan organ bu haqda yuridik shaxslarni davlat royxatidan otkazuvchi organga yozma tartibda xabar berishlari lozim. Davlat royxatidan otkazuvchi organ mana shu xabarga asosan yuridik shaxs tugatilish jarayonida ekanligi haqidagi malumotlarni yagona davlat reyestriga kiritadi. Malu- motlar kiritilgandan song yuridik shaxsning firma nomiga albatta «tugatilishda» degan soz qoshib qoyiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 64 Bundan tashqari, bu haqda soliq organlarini ham xabardor qilib qoyish maqsadga muvofiqdir. Chunki har qanday xojalik yurituvchi subyekt tashkil etilgan paytda soliq tolovchi sifatida davlat soliq organlarida royxatga olinadi. Soliq kodeksining 41- moddasida yuridik shaxs tugatilgan taqdirda soliq organi soliq tolovchidan kamroq bolgan davr uchun hisobotlar, xabarnoma topshirish yoli bilan talab qilishi mumkin bolib, xabarnomada buning sababi va hisobotlar taqdim etilishi lozimligi korsatiladi. Yuridik shaxsni tugatish haqida belgilangan tartibda qaror qabul qilingan taqdirda tugatish komissiyasi (tugatuvchi) besh kunlik muddatda bu haqda soliq organini yozma ravishda xabardor qiladi. Yuridik shaxsni tugatish haqida qaror qabul qilingandan song soliq tolovchi on besh kun ichida soliq organiga hisobotlar, soliq boyicha hisob-kitoblarni taqdim etishi shart. Daromad (foyda) soligi boyicha hisobotlar, hisob-kitoblar qonun hujjatlarida belgilangan shakl va tartibda taqdim etiladi. Shuningdek, korxona tugatilganda soliqqa tortish masalalari malum idoraviy yoriqnoma asosida hal etilishi mumkin. 1 Shu bilan birga, yuridik shaxsning tugatilishi togrisida pensiya fondlari hamda sugurta jamgarmalarini ogohlantirib, ozlarining hisob raqamlarini yopish choralarini korishi lozim. Òugatishda mazkur yuridik shaxs faoliyati toliq bekor qilinib, uning ishi toxtatiladi va mol-mulki tugatiladi. Bunday holatda tugatish komissiyasi tuziladi. Hozirgi vaqtda tugatish tadbirlarini amalga oshirish maqsadida tugatish komissiyasi tuzilishi yoki shunday harakatlarni bajaruvchi tugatuvchi tayinlanishi ozining qonuniy asosiga ega. Bu xatti-harakatlar tugatish togrisidagi qaror qabul qilgan shaxslar tomonidan davlat royxatidan otkazuvchi organ bilan kelishilgan holda hal qilinadi. Davlat korxonalarini tugatishda tugatish komissiyasi tarkibini iqtisodiy nochorlik boyicha boshqarma, Ozbekiston Respublikasi tegishli vazirlik va idoralari vakillari, mahalliy ijroiya organlari mutaxassislari va boshqalar tashkil qilishi mumkin. Shunday qilib, qoidaga kora, amaliyotda tugatish komissiyasi tarkibiga muassislar (ishtirokchilar) tuga- tilayotgan tashkilot mamuriyati vakillari kiradi. Shuningdek, ular tugatish komissiyasi yoki tugatuvchining asosiy vazifalarini aniqlashtirish bilan bir vaqtda Ozbekiston 1 Ozbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq qomitasi tomonidan belgilangan «Yuridik shaxslar daromadi (foydasi) soliqni hisoblash va budjetga tolash tartibi togrisida»gi 2002-yil 14-yanvarda qabul qilingan 1109- sonli Yoriqnoma. www.ziyouz.com kutubxonasi 65 Respublikasi Fuqarolik kodeksiga muvofiq tugatish tartibini hamda muddatini belgilab oladilar. Òugatish komissiyasi matbuot organlarida yuridik shaxsning tugatilishi hamda uning kreditorlari tomonidan talablarni bayon etish tartibi va muddati haqida xabar elon qiladi. Kodeksning 55-moddasiga muvofiq bu muddat tugatish haqida xabar elon qilingan paytdan boshlab «ikki oydan kam bolishi mumkin emas». Undan oldin qabul qilingan qonun hujjatlarida esa bu muddat ikki oygacha deb korsatilar edi. Lekin, amaliyotda bir oy korsatilib elon qilinar edi. «Ikki oydan kam bolishi mumkin emas» deb korsatilgan Kodeksda ornatilgan imperativ norma kreditorlarning huquqlarini himoya qilish uchun tegishli kafolat yaratishga qaratilgan. Òugatish komissiyasi tasdiqlangan kundan boshlab yuridik shaxsning ishlarini boshqarish sohasidagi vakolatlari uning ixtiyoriga otadi. Shuni alohida takidlab otish joizki, mazkur komissiya tugatuvchi mustaqil huquq subyekti bolib hisoblanmaydi. U faqat tugatish jarayonida kreditorlar, qarzdorlar, davlat hokimiyati organlari va boshqa shaxslar bilan munosabatga kirishib, tugatila- yotgan yuridik shaxs nomidan harakat qiladi. Òugatish komissiyasi tugatilayotgan yuridik shaxs nomidan sudda ishtirok etadi. Òugatish komissiyasi tugatilayotgan yuridik shaxs hisobvaraqlari ochilgan bankka tugatish komissiyasining ruxsatisiz hisobdan foydalanmaslik togrisida ariza yuboradi. Mana shu arizaga kora bank tugatilayotgan korxona hisobi boyicha keyinchalik yuborilayotgan ijro va boshqa hujjatlarni qabul qilishni toxtatadi. Òugatish komissiyasi barcha kreditorlarni aniqlash va debitorlik qarzlarini undirish, shuningdek, yuridik shaxs tugatilayotganligi haqida kreditorlarni yozma xabardor qilish choralarini korish lo- zim. Debitorlik qarzlarini undirish maqsadida qarzdorlarga talab qoyishlari zarur. Agar qarzlarni qaytarish rad qilinsa tegishli davo bilan sudga murojaat etish kerak. Ozbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi togrisida»gi Qonunning 21-moddasiga mu- vofiq yuridik shaxs tugatilayotgan taqdirda moliyaviy hisobot tuziladi. 1 Agarda, yuridik shaxs sud tartibida tugatilayotgan bolsa, sud uning muassislari va ishtirokchilari yoki vakolatli organga oz burchlarini togri bajarish masuliyatini yuklaydi. Ularning burchlari tugatishni sud qarorida belgilangan muddatda va tartibda amalga oshirishi lozim. Lekin, sud qarori togri va lozim darajada bajarilmagan bolsa, sud 1 «Buxgalteriya hisobi togrisida»gi 1996-yil 3-avgustda qabul qilingan Qonun. Ozbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Axborotnomasi. 1996-yil, 9-son, 142-modda. www.ziyouz.com kutubxonasi 66 tugatish komissiyasini tuzadi yoki tugatuvchini tayinlab, unga tugatishni amalga oshirish vazifalarini yuklaydi. Masalan, yetkazilgan zarar zarar yetkazishni davom ettirayotgan korxona, inshootdan foydalanish yoki boshqa ishlab chiqarish faoliyatining oqibati bolsa, sud javobgarga zararni qoplashdan tashqari tegishli faoliyatni toxtatib turish yoki tugatish majburiyatini yuklashga haqli (Fuqarolik kodeksi 986-moddasining 2-qismi). Bu chora-tadbirlar tugatish jarayonining boshlangich, birinchi bosqichini tashkil etadi. Òugatish jarayonining avvalida tugatish komissiyasi (tugatuvchi) yuridik shaxsning barcha kreditorlarini aniqlash ishlarini olib boradi. Uning asosiy mazmunini kreditorlarning mavjud talablarini aniqlash va ularni qondirish tashkil etadi. Buning uchun yuridik shaxsni tugatish togrisida qaror qabul qilgan yuridik shaxs muassislari (ishtirokchilari) yoki vakolatli organ bu haqda yuridik shaxslarni davlat royxatidan otkazuvchi organga darhol yozma xabar berishi lozim. Shuningdek, yuridik shaxs ozining tugatilayot- ganligi haqida matbuot organlari orqali elon qilib, unda kreditorlari tomonidan talablarini bayon qilish tartibi va muddatini belgilab qoyadi. Bu muddat tugatish haqida xabar elon qilingan paytdan boshlab ikki oydan kam bolishi mumkin emas. Yuqorida aytib otilgan tadbirlar ham, avvalo, kreditorlar manfaatlarining himoya- siga qaratilgan. Chunki yuridik shaxs tugatilgach, qolgan mol-mulk uning tasischilari va azolari ortasida taqsimlanib, ularning xususiy mulkiga aylanishi mumkin. Kreditorlar talablarini qanoatlantirish tugatishning muhim bir bosqichlaridan hisoblanadi. Shuning uchun, Fuqarolik kodeksining 55-moddasida tugatish komissiyasining vazifasi sifatida ikkinchi bosqichda kreditorlarni aniqlash va debitorlik qarzlarini olish choralarini korish, shuningdek, kreditorlarni yuridik shaxsning tugatilishi haqida yozma xabardor qilishi kerakligi mustahkamlangan. Amaliyotda qarzdorning majburiyatini bajarish muddati boshlanmagan bolsa, ular ortasida muammo paydo bolishi mumkin. Mazkur holatda tugatiluvchi yuridik shaxs ozining tugatilayotganligini asos qilgan holda, qarzdorlaridan oz majburiyatlarini bajarishlarini talab qilishga haqli emas. Ular bu majburiyatni tugatish muddatini belgilash chogida hisobga olishlari kerak. Mavjud vaziyatdan qutulishning birdan bir yoli tugatiluvchi yuridik shaxs qarzdori bilan kelishuvga erishib, unga nisbatan qoyiluvchi talabni boshqa shaxs hisobiga bajarishi haqida kelishuvga erishish mumkin. www.ziyouz.com kutubxonasi 67 Kreditorlar tomonidan talablarni qoyish uchun belgilangan muddat tamom bolganidan keyin yuridik shaxsni tugatish togrisida qaror qabul qilgan yuridik shaxs muassislari va ishtirokchilari hamda davlat royxatidan otkazuvchi organ bilan kelishilgan holda, tugatish komissiyasi oraliq tugatish balansini tuzadi. Balansda tugatilayotgan yuridik shaxs mol-mulkining tarkibi, kreditorlar qoygan talablar royxati, shuningdek, ularni korib chiqish natijalari togrisidagi malumotlar qayd etiladi. Oraliq tugatish balansi yuridik shaxsni tugatish togrisida qaror qabul qilgan yuridik shaxs muassislari (ishtirokchilari) yoki organ tomonidan yuridik shaxslarni davlat royxatidan otkazuvchi organ bilan kelishgan holda tasdiqlanadi. Davlat royxatidan otkazuvchi organ balansning togriligini, asoslantirilganligini nazorat qilishi zarur. Agar tugatilayotgan yuridik shaxs (muassasalardan tashqari) ixtiyoridagi pul mablaglari kreditorlarning talablarini qondirish uchun yetarli bolmasa, tugatish komissiyasi yuridik shaxsning mol-mulkini kimoshdi savdosi orqali sud qarorlarini ijro etish uchun belgilangan tartibda sotadi va qarzlarini tolash uchun ishlatadi. Yani qarzlarni tolash boyicha kreditorlar talablari endi mazkur yuridik shaxsning mol-mulkiga qaratilishi mumkin. Bu tugatish jarayonining uchinchi bosqichiga xos xususiyatdir. Agarda, oraliq balansini belgilash chogida tugatiluvchi korxonaning mol-mulki yetarli emasligi aniqlansa, bunday yuridik shaxs faqat bankrotlik yoli bilan tugatiladi. Bankrotlik chora- tadbirlari majmuasi barcha tijorat va notijorat tashkilotlari uchun tatbiq etilishi mumkin. Òugatish jarayoni olib borilayotgan vaqtda ham, tugatish komissiyasi yoki tugatuvchi tomonidan yuridik shaxsning nochorligi (bankrotligi) aniqlansa, unga nisbatan bankrot bolganlikka doir ish yuritishni qozgatishga asos boladi. Uning tugatilish jarayonida ekanligi ish yuritishni qozgatishga tosqinlik qila olmaydi. Bankrotlikka uchragan xojalik yurituvchi subyektlarni tugatish tartibi va xususiyatlari Ozbekiston Respublikasining 2003- yil 24-aprelda qabul qilingan «Bankrotlik togrisida»gi Qonuni bilan belgilanadi. Ushbu qonunning 4-moddasiga kora qarzdorning pul majburiyatlari boyicha kreditorlar talablarini qondirishga va (yoki) majburiy tolovlar boyicha oz majburiyatini bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar va (yoki) tolovlar majburiyati yuzaga kelgan kundan etiboran uch oy davomida qarzdor tomonidan bajarilmagan bolsa, uning bankrotlik alo- matlari, deb etirof etiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 68 Keyingi, tortinchi bosqichda tugatish komissiyasi oraliq tugatish balansiga binoan tolovlarni tayyorlaydi. Kreditorlarning talablarini qondirish navbati Fuqarolik kodeksining 56-moddasida belgilangan bolib, birinchi navbatda, fuqarolarning mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan talablari qondiriladi. Mazkur qoidani belgilashda mamlakatimizda fuqarolar mehnatini muhofaza qilish va Mehnat kodeksi normalari inobatga olingan. 1 Ikkinchi navbatda, alimentlarni undirishdan va mualliflik shartnomalari boyicha mualliflik haqi tolash haqidagi talablar, uchinchi navbatda esa tugatilayotgan yuridik shaxs javobgar bolgan fuqarolarning hayotiga va sogligiga zarar yetkazilganligi uchun berilgan talablari tegishli vaqtbay tolovlarni kapitallashtirish yoli bilan qanoatlantiriladi. Mana shunday hayot va sogliqqa yetkazilgan zarar uchun belgilangan tartibda javobgar deb topilgan yuridik shaxs tugatilgan taqdirda, tegishli tolovlar ularni qonun hujjatlarida belgilangan qoidalarga kora jabrlanuvchiga tolash uchun kapital- lashtirilishi lozim. Òugatilayotgan yuridik shaxsning mol-mulki yoqligi yoki yetarli emasligi sababli tolovlarni kapitallashtirish mumkin bolmagan hollarda, belgilangan summalar jabrlanuvchiga davlat tomonidan qonunda nazarda tutilgan tartibda tolanadi (Fuqarolik kodeksining 1015-moddasi). Har bir navbatdagi talab-moddasi oldingi navbatdagi talablar qanoatlantirilgandan song amalga oshiriladi. Boshqa kreditorlarning talablari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda qanoatlantiriladi (Fuqarolik kodeksining 56- moddasi). Yuqorida qayd etilgan fuqarolarning talablari toliq qon- dirilgandan keyin, qolgan mol-mulk quyidagi tartibda taqsimlanadi: birinchidan, shu mol-mulk qiymatidan sud qarorida kimning talabi birinchi bolib qondirilishi korsatilgan bolsa, shu kreditor- larning qarzlari tolanadi; ikkinchidan, qolgan mol-mulk qiymatidan talabnoma taqdim etish muddati otib ketgandan song, berilgan talablar qondi- rilishi mumkin. 1 Chunonchi, Germaniya fuqarolik qonunchiligida ham yuridik shaxs tugatilayotganda, birinchi navbatda, fuqarolarning mehnatga oid munosabat- laridan kelib chiqadigan talablari qondiriladi. Songra soliq huqiqiy munosa- batlardan kelib chiqadigan talablar qondiriladi. Ãåðìàíñêîå ïðàâî. ×àñò II. Ãåðìàíñêîå òîðãîâîå óëîæåíèå è äðóãèå çàêîíû. M.: 1996. ñ. 389. www.ziyouz.com kutubxonasi 69 Barcha kreditorlar bilan hisob-kitob ishlari nihoyasiga yetkazilgandan song, tugatishning yakunlovchi bosqichi boshlanadi. Òugatish komissiyasi muassislar va ishtirokchilar bilan kelishib, davlat royxatidan otkazuvchi organ tomonidan tasdiqlangan tugatish balansini tuzadi. 1 Yuridik shaxsning kreditorlari talablari qondirilgandan keyin qolgan mol-mulk uning shu mol-mulkka ashyoviy huquqlarga yoki ushbu yuridik shaxsga nisbatan majbu- riy huquqlarga ega bolgan muassislariga va ishtirokchilariga topshi- riladi. Shundan song yuridik shaxsning tugatilishi haqidagi yozuv yuridik shaxslarning yagona davlat reyestriga kiritilib, yuridik shaxsni tugatish tamomlangan, yuridik shaxsning maxsus huquq layoqati esa tugagan hisoblanadi. Mazkur yuridik shaxsni tugatish bosqichlari bir-biri bilan chambarchas bogliq, biri ikkinchisini toldirib boradi. Birontasining togri bajarilishiga etibor berilmasa, tugatish jarayonining aniq va izchil amalga oshirilishiga salbiy tasir etishi mumkin. 1 Davlat royxatidan otkazuvchi organga quyidagi hujjatlar toliq topshirilgan taqdirdagina yuridik shaxs yagona davlat reyestridan ochirilishi kerak: tugatish komissiyasining yuridik shaxsni davlat reyestridan chiqarish haqidagi arizasi; muassislar umumiy yigilishi bayonnomasi bilan birga yuridik shaxsni tugatish va tugatish komissiyasini tuzish togrisidagi matbuotda elon berilgan nashr; tasdiqlangan tugatish balansi; soliq organlari va pensiya, aholini ish bilan taminlash fondlari hisobidan chiqilganlik haqida malumot; qonunda belgilangan tartibda auditor xulosasi; banklardan hisobvaraqalarini yopilganligi haqida malumotnoma; Statistika idorasidan klassifikatsion kodni bekor qilish haqidagi xat; kreditorlar bilan hisoblashgandan song, qolgan mol-mulkini ishtirokchilar ortasida taqsimlanganligi togrisidagi dalolatnoma; Ichki ishlar bolimidan yuridik shaxs muhri va shtampini yoq qilishga topshirilganligi haqida malumotnoma. Nazorat savollari 1. Xojalik huquqi subyektlari qanday asoslar boyicha tugatilishi mum- kin? 2. Xojalik huquqi subyektlarini ixtiyoriy tugatish tartibini tushuntiring. 3. Xojalik faoliyatini majburiy tugatish asoslarini sanab bering. 4. Xojalik yurituvchi subyektlarni bekor qilish deganda nimani tushunasiz. ? www.ziyouz.com kutubxonasi 70 VI bob. BANKROTLIK Bankrotlik tushunchasi. Majburiy tolovlarni tolashga qodirsizlik tushunchasi. Bankrotlik togrisidagi qonunchilik. Bankrotlikka oid sud jarayoni. Sanatsiya tushunchasi. Òashqi boshqaruv va kuzatuv tushunchasi hamda uni qollash tartibi. Yakka tartibdagi tadbirkor bankrotligi tushunchasi. Bankrotlik qonunchiligi va tushunchasi Bankrotlik instituti xojalik yurituvchi subyektlar ortasidagi munosabatlar amaliyoti va huquqiy tartibga solish tizimida nisba- tan yangi institutdir. Ozbekiston Respublikasining «Bankrotlik togrisida»gi Qonuni birinchi marta 1994-yil 5-mayda qabul qi- lingan. Ushbu qonunning yangi tahriri Oliy Majlis tomonidan 1998-yil 28-avgustda qabul qilingan va shu yil 1-noyabrdan kuchga kirgan. Bundan tashqari, 1999-yil 20-avgustda Oliy Majlisning navbatdagi sessiyasida ushbu qonunga qoshimcha va ozgartirishlar kiritildi. Hozirgi paytda 2003-yil 24-aprelda yangi tahrirda qabul qilingan mazkur qonun qollanilmoqda. «Bankrotlik togrisida»gi Qonunning bir yosinda qollanili- shini taminlash maqsadida Ozbekiston Respublikasi Oliy xo- jalik sudi Plenumi tomonidan 1999-yil 16-iyulda «Ozbekiston Respublikasi «Bankrotlik togrisida»gi Qonunini xojalik sudlari tomonidan qollashning bazi bir masalalari togrisida»gi 78-sonli qaror qabul qilindi. Shuningdek, vakolatli davlat organlari tomo- nidan bu borada onga yaqin normativ hujjatlar ham qabul qilinib, tegishli tartibda Ozbekiston Respublikasi Adliya vazirligida roy- xatdan otkazilgan. Yangi tahrirdagi «Bankrotlik togrisida»gi Qonun 1994-yildagi va 1998-yildagi qonunlardan sezilarli darajada oziga xos qoshimcha va ozgartirishlar bilan farqlanadi. Amaldagi qonun 192 ta moddadan iborat, 1998-yildagi qonun 133 ta moddadan tashkil topgan bolsa, eski tahrirdagisida esa atigi 35 ta moddadan iborat edi. Bankrotlikning asosiy belgilari ozgardi, yuridik shaxs va yakka tartibdagi tadbir- www.ziyouz.com kutubxonasi 71 korlarning nochorligi tushunchalari bir-biridan farqlandi. Mazkur ozgartirishlarni iqtisodiyotda roy berayotgan islohotlar taqozo etmoqda. Shuning uchun bankrotlik instituti bozor iqtisodiyotiga otayotgan har qanday mamlakatning davlat huquqiy tuzilishining uzviy bogini ekanligi tabiiydir. Qarzdorning pul majburiyatlari boyicha kreditorlar talablarini qondirishga va (yoki) majburiy tolovlar boyicha oz majburiyatlarini bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar va (yoki) tolov majburiyati yuzaga kelgan kundan etiboran uch oy davomida qarzdor tomonidan bajarilmagan bolsa, uni bankrotlik alomati, deb etirof etiladi. Bankrotlik togrisidagi ish bankrotlik alomatlari mavjud bolgan taqdirda, agar qarzdor yuridik shaxsga nisbatan jami talablar eng kam ish haqining besh yuz karrasini tashkil etadigan bolsa, qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorga nisbatan esa eng kam ish haqining kamida ottiz karrasini tashkil etadigan bolsa, xojalik sudi tomonidan qozgatilishi mumkin. Qarzdorni bankrot deb topish togrisidagi ariza bilan qarzdor, kreditor va prokuror pul majburiyatlari bajarilmagan hollarda murojaat etish huquqiga ega. Majburiy tolovlar majburiyati bajarilmaganligi natijasida esa ariza bilan xojalik sudiga murojaat etish huquqiga qarzdor, prokuror, davlat soliq xizmati organlari va boshqa vakolatli organlar ega. Qarzdorda bankrotlik alomatlari mavjud bolsa, ozini bankrot deb topish togrisidagi ariza bilan xojalik sudiga murojaat etishga haqli. Shuningdek, qarzdor, tugatish komissiyasi yoki tugatuvchi xojalik sudiga ariza berishga majbur bolgan hollar mavjuddir. Unga kora, qarzdorning rahbari, qarzdor yakka tartibdagi tadbirkor bir yoki bir necha kreditorlarning talablarini qondirish qarzdorning boshqa kreditorlar oldidagi pul majburiyatlarini va (yoki) majburiy tolovlar boyicha oz majburiyatini toliq hajmda bajarishini imkonsiz qilib qoyishga olib keladigan; qarzdorning tasis hujjatlariga muvofiq qarzdorni tugatish togrisida qaror qabul qilishga vakolatli bolgan qarzdor yuridik shaxs organi tomonidan qarzdorning arizasi bilan xojalik sudiga murojaat etish haqida qaror qabul qilingan; qarzdor unitar korxona mol-mulkining egasi vakolat bergan organ tomonidan qarzdorning arizasi bilan xojalik sudiga murojaat etish togrisida qaror qabul qilingan, undiruv qarzdorning mol-mulkiga qaratilganda www.ziyouz.com kutubxonasi 72 bunday undiruv qarzdorning xojalik faoliyatini imkonsiz qilib qoyadi, deb hisoblashga asos bolgan holatlar shular jumlasiga kiradi. Òugatish komissiyasi (tugatuvchi), agar yuridik shaxs tugatilayot- ganda kreditorlarning talablarini toliq hajmda qondirish imkon- sizligini aniqlaganda, qarzdorning arizasi bilan xojalik sudiga murojaat etishi shart. Ariza yuqorida qayd etilgan holatlar yuzaga kelgan paytdan etiboran bir oydan kechiktirilmay xojalik sudiga yuborilishi kerak. Ariza ushbu muddatda taqdim etilmaganda, muddat tugaganidan keyin yuzaga kelgan qarzdorning kreditorlar oldidagi pul majbu- riyatlari va (yoki) majburiy tolovlar boyicha qarzdor rahbarining, tugatish komissiyasi azolarining yoki tugatuvchining subsidiar javobgarligiga sabab boladi. Bankrotlik taomili qollanilayotganda barcha kreditorlarning manfaatlarini qonunga muvofiq tashkil etiladigan kreditorlarning yigilishi yoki kreditorlar qomitasi hal qiladi va qarzdorga nisbatan sodir etiladigan harakatlarning hammasini amalga oshiradi. Òashkilotlar va fuqarolarning bankrotligi togrisidagi ishlar xojalik sudlari tomonidan Xojalik protsessual kodeksida nazarda tutilgan qoidalar boyicha va bankrotlik togrisidagi qonunda belgilangan xususiyatlarni hisobga olgan holda koriladi. Sud boshqaruvchisi huquq va majburiyatlari doirasida faoliyat yuritishi lozim boladi. U tomonidan zimmasiga qonun bilan yuklangan vazifalarning qarzdorga yoki kreditorga zarar yetkazilishiga olib kelgan tarzda bajarganda yoki lozim darajada bajarmaganda vazifasidan ozod etishga asos boladi. Bunda qarzdor, kreditorlar yetkazilgan zararning orni qoplanishini talab qilishga haqlidir. Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va bankrotlik togrisidagi ishlar boyicha davlat organi bankrotlik sohasini davlat tomonidan tartibga solib borilishini taminlaydi. Shu bilan bir qatorda, bankrotlik togrisidagi ishlar boyicha davlat organining Qoraqalpogiston Respublikasi, viloyatlar va Òoshkent shahar hududiy boshqarmalari ozlarining vakolatlari doirasida bu boradagi faoliyatni tartibga soladilar. Kuzatuv, sud sanatsiyasi, kelishuv bitimi, tashqi boshqaruv va tugatishga doir ish yuritish yuridik shaxsning bankrotligi togrisidagi ish korilayotganda amalga oshiriladigan taomillar hisoblanadi. Yakka tartibdagi tadbirkorning bankrotligi togrisidagi ish korilayotganda www.ziyouz.com kutubxonasi 73 esa faqatgina kelishuv bitimi va tugatishga doir ish yuritish kabi taomillar qollaniladi. Sudgacha sanatsiya qilish yoki qarzdorni ixtiyoriy ravishda tugatish suddan tashqari bajariladigan taomillar jumlasiga kiradi. Sudgacha sanatsiya qilish qarzdorning bankrotligi togrisidagi ish yuritish qozgatilgunga qadar amalga oshiriladi hamda qarzdorning tolov qobiliyatini, iqtisodiy jihatdan qodirligini tiklash hamda kelgusida samarali faoliyat korsatishi uchun sharoit yaratilib berilishini oz oldiga maqsad qilib qoyadi. Bankrotlikning oldini olish maqsadida qarzdorning muassislari, boshqaruv organi yoki qarzdor mol-mulkining egasi bankrot deb topish togrisidagi ariza xojalik sudiga taqdim etilgunga qadar qarzdorni moliyaviy jihatdan soglomlashtirishga qaratilgan chora- tadbirlarni koradi. Qarzdorni moliyaviy jihatdan soglomlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar qarzdor bilan tuzilgan kelishuvga asosan kreditorlar yoki boshqa shaxslar tomonidan ham korilishi mumkin. Bunday chora-tadbirlarga quyidagilar kiradi: tolov muddati otkazib yuborilgan qarzlarni tola yoki qisman sotib olish; ishlab chiqarishni raqobatbardosh mahsulot chiqarishga moslab qayta ixtisoslashtirish; chetdan yuqori malakali mutaxassislarni jalb etish; xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash; qarzdorning tolov qobiliyati tiklanishi hamda faoliyatini davom ettirishidan manfaatdor bolgan yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan moliyaviy yordam korsatilishi; qarzdorning faoliyatini davom ettirishi uchun qarzdor bilan kreditorlar ortasida kreditorlarga tolanadigan tolovlar muddatini kechiktirish va (yoki) uni bolib-bolib tolash yoxud qarzlardan siylov berish togrisida ahdlashuvga erishishga qaratilgan bitim; majburiy tolov majburiyatini bajarishni va kreditlarni qayta- rishni sudgacha sanatsiya qilish muddatiga kechiktirish; qarzdor yuridik shaxsni qayta tashkil etish. Sudgacha sanatsiya qilishni davlat tomonidan yordam korsatgan holda otkazish Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan vakolat berilgan organning qarori asosida amalga oshiriladi va u on ikki oydan yigirma tort oygacha joriy etiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 74 Sanatsiya Sanatsiya «soglomlashtirish» degan manoni anglatadi. Iqtisodiy nochor avholda qolgan xojalik yurituvchi subyektni davlat tomonidan mablag ajratgan holda unga korxonani qayta oldingi holatiga qaytarish tushuniladi. Sud sanatsiyasi xojalik sudi tomonidan qarzdor yuridik shaxsga nisbatan uning tolov qobiliyatini tiklash hamda kreditorlar oldidagi qarzini uzish maqsadida qarzdorning ishlarini boshqarish vakolatlarini sanatsiya qiluvchi boshqaruvchiga otkazmagan holda qollaniladigan bankrotlik taomilidir. Kuzatuv jarayonida qarzdor, qarzdor muassislari (ishtirok- chilari) yoki qarzdor mol-mulkining egasi, shuningdek, uchinchi shaxs (shaxslar) sud sanatsiyasini joriy etish haqidagi iltimosnoma bilan kreditorlar yigilishiga yoki bevosita xojalik sudiga murojaat qilishga haqli. Qarzdorning sud sanatsiyasini joriy etish haqidagi iltimosno- masiga sud sanatsiyasining taklif qilinayotgan muddati va qarzni uzish jadvali korsatilgan holda qarzdorning sud sanatsiyasi rejasi ilova qilinmogi lozim. Xojalik sudi tomonidan sud sanatsiyasi joriy etish togrisida ajrim chiqariladi. Unda sud sanatsiyasining muddati, sud tomonidan tasdiqlangan qarzni uzish jadvali, majburiyatlarni bajarish taminotini bergan shaxslar haqidagi, bunday taminotning miqdori va shakllari, sanatsiya qiluvchi boshqaruvchini tayinlash va unga tolanadigan haq miqdori haqidagi malumotlar bolishi lozim. Mazkur ajrim ustidan shikoyat (protest) berilishi ham mumkin. Sud sanatsiyasi kopi bilan yigirma tort oylik muddatga joriy etiladi, bu muddat majburiyatlarni bajarish taminotini bergan shaxslar kreditorlarning talablarini qondirish uchun xojalik sudi tomonidan kopi bilan olti oyga uzaytirilishi mumkin. Sud sanatsiyasini joriy etish qonunda belgilangan quyidagi oqibatlarga olib keladi: kreditorlarning talablarini taminlash yuzasidan ilgari qabul qilingan choralar bekor qilinadi; qarzdorning mol-mulkini xatlash va qarzdorga nisbatan uning oziga tegishli mol-mulkni tasarruf etish borasidagi vakolatlarini boshqacha tarzda cheklovlar faqat bankrotlik taomili doirasida joriy etilishi mumkin; www.ziyouz.com kutubxonasi 75 sud sanatsiyasi paytida yuzaga kelgan pul majburiyatlarini va majburiy tolovlar boyicha majburiyatni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun neustoyka va boshqa iqtisodiy sanksiyalar, tolanishi lozim boladigan foizlar qollanilmaydi. Sud sanatsiyasi joriy etilganda kuzatuvdagi singari qarzdor va uning boshqaruv organlari qonunda belgilangan ayrim bitimlarni tuzishga va boshqa harakatlarni qilishga haqli emas. Sud sanatsiyasi joriy qilinganda xojalik sudi tomonidan sanatsiya qiluvchi boshqaruvchi tayinlanadi. Sanatsiya qiluvchi boshqaruv- chining huquqlari va majburiyatlari qonun hujjatlarida belgilangan. Sud sanatsiyasi muddatidan ilgari tamomlanishi yoki tugati- lishi mumkin. Ular bir-biridan farq qiladi. Kreditorlarning qarzni uzish jadvalida nazarda tutilgan barcha talablari sud sanatsiyasining belgilangan muddati otishidan oldin qarzdor tomonidan qanoatlantirilganda qarzdorning rahbari sud sanatsiyasi muddatidan ilgari tamomlanganligi haqida xojalik sudiga hisobot taqdim etadi. Xojalik sudi mazkur hisobotni va kreditorlarning shikoyatlarini korib chiqib, agar uzilmagan qarz qolmaganligi aniqlangan, kreditorlarning shikoyatlari esa asossiz deb topilgan bolsa, qarzdor rahbarining hisobotini tasdiqlaydi va bankrotlik togrisidagi ish yuritishni toxtatadi. Agar uzilmagan qarz borligini aniqlagan va kreditorlarning shikoyatlari asosli deb topilgan bolsa, qarzdor rahbarining hisobotini tasdiqlashni rad etadi hamda bular haqida shikoyat (protest) qilinishi mumkin bolgan ajrim chiqaradi. Sud sanatsiyasini muddatidan ilgari tugatish uchun esa quyidagilar asos boladi: kreditorlar talablarini qanoatlantirishning qarzni uzish jadvalida belgilangan muddatlari sud sanatsiyasi jarayonida qarzdor tomonidan bir necha marta yoki bir marta jiddiy ravishda (bir oydan ortiq muddatga) buzilganligi; qarzdor qarzni uzish jadvalini bajarishga qodir emasligidan dalolat beruvchi holatlarning mavjudligi. Xojalik sudiga sud sanatsiyasini muddatidan ilgari tugatib, tashqi boshqaruvni joriy etish yoki qarzdorni bankrot deb topish va tugatishga doir ish yuritishni boshlash haqida iltimosnoma bilan kreditorlar yigilishiga murojaat qilishi mumkin. Sud sanatsiyasi, shuningdek, belgilangan muddat tugashi munosabati bilan ham tamomlanadi. Sud sanatsiyasining www.ziyouz.com kutubxonasi 76 tamomlanishi togrisidagi masala sud majlisida korib chiqiladi va bu haqda xojalik sudining tegishli sud hujjati qabul qilinadi. Bankrotlik togrisidagi qonunda majburiyatlarning taminot bergan shaxslar tomonidan bajarilishi, taminotdan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarish yakunlari togrisidagi hisobot hamda taminot bergan shaxslarning majburiyatlarni bajarmasligi oqibatlari ham batafsil yoritilgan. Òashqi boshqaruv va kuzatuv institutini qollash tartibi Ozbekiston Respublikasining «Bankrotlik togrisida»gi Qonu- niga kuzatuv va sud sanatsiyasi kabi yangi institutlar alohida boblarda kiritilgan. Kuzatuv institutining joriy etilishidan kozlangan maqsad kre- ditorlar manfaatlarini himoya qilish, qarzdor mol-mulkini talon- taroj qilinishining oldini olish va qonunda belgilangan vakolatlarni amalga oshirishdan iborat. Kuzatuv bankrotlik togrisidagi ish qozgatilganda xojalik sudi qarzdorni bankrot deb topish togrisidagi arizani ish yuritishiga qabul qilingan sanadan etiboran joriy etiladi va bu haqda sud ajrimida korsatiladi. Kuzatuv joriy etilgan paytdan boshlab mulkiy undiruvlar boyicha ijro hujjatlarini ijro etish qonunda belgilangan tartibda toxtatib turiladi; qarzdor yuridik shaxsning muassis (ishtirokchi)lari uning tarkibidan chiqib ketishi munosabati bilan qarzdorning mol- mulkidan ulush (pay)ni ajratish haqidagi talablarini qondirish va emissiya qimmatli qogozlari boyicha dividendlar va boshqa tolovlar tolash taqiqlanadi; muqobil bir xildagi talabni hisobga olish yoli bilan qarzdorning pul majburiyatlarini tugatishga, basharti bunda kreditorlarning talablarini qondirish navbati buzilsa, yol qoyil- maydi. Kuzatuv joriy etilganda qarzdor boshqaruv organlarining qonunda belgilangan ayrim vakolatlari cheklanadi. Masalan, qarzdorning boshqaruv organlari kochmas mol-mulkni ijaraga, garovga berish bilan yoki shu mol-mulkni boshqa usulda tasarruf etish va qarzdorning balans qiymati qarzdor aktivlari balans qiymatining on foizdan koprogini tashkil etadigan mol-mulkini tasarruf etish bilan bogliq bitimlarni, zayomlar (kreditlar) olish www.ziyouz.com kutubxonasi 77 va berish, kafolat xatlari va kafolatlar berish, talab qilish huquqlaridan ozga shaxs foydasiga voz kechish, qarzni boshqa shaxsga otkazish, shuningdek, qarzdorning mol-mulkini ishonchli boshqarish shartnomasini tuzish bilan bogliq bitimlarni faqat muvaqqat boshqaruvchining yozma roziligiga binoan tuzishlari mumkin. Shuningdek, ular qarzdorni qayta tashkil etish va tugatish, yuridik shaxsni tuzish yoki boshqa yuridik shaxsning ishtiroki, vakolatxonalar ochish va filiallar tashkil etish, dividendlar tolash yoki qarzdorning daromadini (foydasini) uning muassislari (ishtirok- chilari) ortasida taqsimlash, qarzdor tomonidan obligatsiyalar va boshqa emissiya qogozlarini (aksiyalardan tashqari) joylashtirish, ilgari chiqarilgan aksiyalarni aksiyadorlardan sotib olish togrisidagi qarorlarni qabul qilishga haqli emas. Kuzatuv joriy etilishi munosabati bilan xojalik sudining ajrimi bilan muvaqqat boshqaruvchi tayinlanadi. Uning huquq va majburiyatlari qonunda aniq belgilab qoyilgan. Jumladan, muvaqqat boshqaruvchi qarzdorning mol-mulki but saqlanishini taminlash choralarini korishi, uning moliyaviy ahvolini tahlil qilishi, kredi- torlarni aniqlashi, kreditorlarning talablari reyestrini yuritishi, qarzdorga nisbatan kuzatuv joriy etilgani haqida kreditorlarni xabardor qilishi, kreditorlarning birinchi yigilishini chaqirishi va otkazishi shart. Kreditorlarning birinchi yigilishi vakolatiga quyidagi qarorlarni qabul qilish kiradi: sud sanatsiyasini yoki tashqi boshqaruvni joriy etish, yoxud qarzdorni bankrot deb topish va tugatishga doir ish yuritishni boshlash haqida iltimosnoma bilan xojalik sudiga murojaat qilish; kreditorlar qomitasining miqdoriy tarkibi, uning azolarini saylash; sanatsiya qiluvchi boshqaruvchining, tashqi boshqaruvchining yoki tugatuvchi boshqaruvchining nomzodlarini maqullash togrisidagi qarorlar. Xojalik sudi tomonidan qarzdor bankrot deb topilganda va tugatishga doir ish yuritish boshlangan yoki sud sanatsiyasi, yoxud tashqi boshqaruv joriy etilgan, yoki kelishuv bitimi tasdiqlangan paytdan etiboran kuzatuv tugatiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 78 Òashqi boshqaruv xojalik sudi tomonidan yuridik shaxsga nisbatan uning tolov qobiliyatini tiklash maqsadida qarzdorning ishlarini boshqarish vakolatlarini tashqi boshqaruvchiga otkazgan holda qollaniladigan bankrotlik taomilidir. Kreditorlar yigilishining iltimosnomasi, mol-mulkida davlat ulushi bolgan korxonalar boyicha esa bankrotlik togrisidagi ishlar boyicha davlat organining arizasi asosida qarzdorning tolov qobiliyatini tiklashning haqiqiy imkoniyatlari aniqlangan hollarda xojalik sudi tomonidan on ikki oydan yigirma tort oygacha bolgan muddatga joriy etildi. Òashqi boshqaruv joriy etish taomilining oziga xos xususiyati shundan iboratki, shu paytdan boshlab qarzdorning rahbari oz vazifalarini bajarishdan chetlashtiriladi, qarzdorning ishlarini boshqarish tashqi boshqaruvchining zimmasiga yuklatiladi, qarzdorning boshqaruv organlari vakolatlari tugatiladi. Kreditor- larning talablarini taminlash yuzasidan ilgari korilgan chora- tadbirlar bekor qilinadi, qarzdorning mol-mulkini xatlash va qarzdorga nisbatan uning oziga tegishli mol-mulkni tasarruf etish borasidagi vakolatlarini boshqacha tarzda cheklovlar faqat bankrotlik taomili doirasida qollaniladi, qarzdorning pul majburiyatlari va (yoki) majburiy tolovlar yuzasidan kreditorlar talablarining qondirilishiga nisbatan moratoriy joriy qilinadi. Òashqi boshqaruvchi xojalik sudi tomonidan tashqi boshqaruvni joriy etish bilan bir paytda tayinlanadi va bu togrisida ajrim chiqariladi. Buning imkoni bolmasa, xojalik sudi tashqi boshqa- ruvchini tashqi boshqaruv joriy etilgan paytdan etiboran bir oylik muddat ichida tayinlaydi. Òashqi boshqaruvchi tayinlanganidan bir oylik muddat ichida tashqi boshqaruv rejasini ishlab chiqib, tasdiqlash uchun kreditorlar yigilishiga taqdim etadi. Xojalik sudi kreditorlar yigilishining tashqi boshqaruv rejasini tasdiqlash togrisidagi qarori qabul qilinib, unda belgilangan tashqi boshqaruv muddati dastlabki muddatdan ortiq bolganda, agar tashqi boshqaruv muddatini uzaytirish yoki tashqi boshqaruvning tasdiqlangan rejasini amalga oshirish qarzdor tolov qobiliyatining tiklanishiga olib kelishiga yetarli asoslar bolgan taqdirda tashqi boshqaruv muddatini uzaytirish togrisida ajrim chiqaradi. Òashqi boshqaruv rejasida qarzdorning tolov qobiliyatini tiklash yuzasidan quyidagi chora-tadbirlar nazarda tutiladi: www.ziyouz.com kutubxonasi 79 ishlab chiqarishni qayta ixtisoslashtirish; norentabel ishlab chiqarishlarni yopish; debitorlik qarzlarini undirish; qarzdor mol-mulkining bir qismini sotish; qarzdorning talabidan ozganing foydasiga voz kechish; uchinchi shaxslarning qarzdorning majburiyatlarini bajarishi; qarzdorning qoshimcha aksiyalarini joylashtirish; qarzdorning korxonasini (biznesini) mulkiy majmua sifatida sotish; qarzdorning aktivlari ornini almashtirish. Òashqi boshqaruvchining kreditorlar yigilishi tomonidan korib chiqilgan hisoboti va kreditorlar yigilishining bayonnomasi kreditorlar yigilishi otkazilgan sanadan keyin besh kundan kechik- tirilmasdan xojalik sudiga yuboriladi. Hisobot va bu yuzasidan kreditorlarning shikoyatlari xojalik sudi tomonidan majlisda korib chiqiladi. Xojalik sudi kreditorlar yigilishining qarzdorni bankrot deb topish va tugatishga doir ish yuritishni boshlash togrisidagi iltimosnomasi bolganda, shuningdek, tashqi boshqaruvchining hisobotini tasdiqlash rad etilganda yoki hisobot tashqi boshqa- ruvning belgilangan muddati tugagan paytdan etiboran bir oylik muddat ichida taqdim etilmaganda yoxud hisobotni korib chiqish natijalari yuzasidan sud tomonidan biror-bir qaror qabul qilinmagan bolsa, qarzdorni bankrot deb topish va tugatishga doir ish yuritishni boshlash togrisida qaror qabul qiladi. Bu qarorda, shuningdek, tashqi boshqaruvchini tayinlagan tartibda tugatish boshqaruvchisini tayinlaydi. Yakka tartibdagi tadbirkor bankrotligining xususiyatlari Ozbekiston Respublikasining «Bankrotlik togrisida»gi Qonu- niga muvofiq yakka tartibdagi tadbirkor bankrotligining asosiy belgisi bankrotlik alomatlari mavjud bolgan taqdirda, yakka tartibdagi tadbirkorga nisbatan jami talablar eng kam ish haqining ottiz karrasini tashkil etishi va ushbu majburiyat vaqti kelgandan keyin 3 oy muddat ichida amalga oshirilmaganligidir. www.ziyouz.com kutubxonasi 80 Qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorni bankrot deb topish togrisidagi ariza xojalik sudiga qarzdor, yakka tartibdagi tadbirkor, kreditor, prokuror, shuningdek, davlat soliq xizmati organlari va boshqa vakolatli organlar tomonidan berilishi mumkin. Qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorni bankrot deb topish togrisida ariza berish huquqiga kreditorlar ham ega, hayoti yoki sogligiga yetkazilgan zararning ornini qoplash togrisidagi, alimentlarni undirish togrisidagi talablar, shuningdek, shaxsiy xususiyatdagi boshqa talablar qoyadigan kreditorlar bundan mustasno. Qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorni bankrot deb topish taomili amalga oshirilayotgan paytda hayoti yoki sogligiga yetkazilgan zararning ornini qoplash, alimentlarni undirish togrisidagi talablarni, shuningdek, shaxsiy xususiyatdagi boshqa talablarni qoyayotgan kreditorlar oz talablarini taqdim etishga haqli. Mazkur kreditorlarning talablari, agar ular bankrotlik taomili qollanilayot- ganda bildirilmagan bolsa, qarzdor yakka tartibdagi tadbirkor- ning bankrotligi taomili tugaganidan keyin ham oz kuchini saqlab qoladi. Qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorning bankrot deb topish togrisidagi arizasiga qarzlarni tolash rejasi ilova qilinishi mumkin, rejaning nusxalari kreditorlarga va ishda ishtirok etayotgan boshqa shaxslarga jonatiladi. Kreditorlarning etirozi bolmasa, xojalik sudi qarzlarni uzish rejasini tasdiqlashi mumkin, bu esa bankrotlik togrisidagi ish yuritilishini uzogi bilan ikki oygacha bolgan muddatga toxtatib turish uchun asos boladi. Qarzlarni uzish rejasi quyidagilarni oz ichiga oladi: rejani amalga oshirish muddati; qarzdor yoki uning oila azolariga istemoli uchun har oyda qoldiriladigan summa miqdori; kreditorlarning talablarini qanoatlantirish uchun har oyda yuborish moljallanayotgan summa miqdori. Xojalik sudi bankrotlik togrisidagi ishda ishtirok etayotgan shaxslarning asoslantirilgan iltimosnomasiga binoan qarzlarni tolash rejasini ozgartirishi, shu jumladan, uni amalga oshirish muddatini uzaytirishi yoki qisqartirishga, qarzdor yoki uning oila www.ziyouz.com kutubxonasi 81 azolari istemoli uchun har oyda qoldiriladigan summa miqdorini kopaytirishga yoki kamaytirishga haqlidir. Agar, qarzdor yakka tartibdagi tadbirkor qarzlarni uzish rejasini bajarishi natijasida kreditorlarning talablari tola hajmda qanoat- lantirilgan bolsa, bankrotlik togrisidagi ish yuritish tugatilishi kerak. Qarzdor bankrot deb topilgan taqdirda tugatishga doir ish yuritish boshlanadi. Yakka tartibdagi tadbirkorlarning tugatish massasiga qonun hujjatlariga muvofiq undiruv qaratilishi mumkin bolmagan mol-mulklar kiritilmaydi. Xojalik sudi qarzdorning hamda bankrotlik togrisidagi ishda ishtirok etayotgan boshqa shaxslarning asoslantirilgan iltimosnomasiga binoan yakka tartibdagi tadbirkorning qonun hujjatlariga muvofiq undiruvni qaratish mumkin bolgan, nolikvid mol-mulklarni yoki realizatsiya qilingan- da tushgan daromad kreditorlarning talablarini qondirishga mohi- yatan tasir etmaydigan mol-mulkini tugatish massasidan chiqa- rishga haqli. Yakka tartibdagi tadbirkorning tugatish massasidan chiqariladigan mol-mulkining umumiy qiymati eng kam ish haqining ellik baravaridan ortiq bolmasligi kerak. Bunday mol- mulkning royxati xojalik sudi tomonidan tasdiqlanib, bu haqda ajrim chiqariladi. Qarzdorni bankrot deb topish togrisidagi ariza xojalik sudiga berilganidan keyin yakka tartibdagi tadbirkorning oz mol-mulkini tasarrufidan chiqarish yoki boshqa manfaatdor shaxslarga berish bilan bogliq bolgan bitimlari oz-ozidan haqiqiy bolmagan bitimlar hisoblanadi. Xojalik sudi yakka tartibdagi tadbirkorni bankrot deb topish togrisidagi arizani qabul qilish bilan bir paytda yakka tartibdagi tadbirkorning mol-mulkini xatlab qoyadi, qonun hujjatlariga muvofiq undiruvni qaratish mumkin bolmagan mol-mulk bundan mustasno. Qarzdorning pul majburiyatlari bajarilishi xususida uchinchi shaxslar tomonidan asoslantirilgan kafillik berilgan yoki boshqa kafolatlangan taminot taqdim etilgan taqdirda xojalik sudi yakka tartibdagi tadbirkorning iltimosnomasiga binoan yakka tartibdagi tadbirkorning mol-mulkini (mol-mulkining bir qismini) xatlovdan chiqarishi mumkin. Yakka tartibdagi tadbirkorning arizasiga binoan xojalik sudi yakka tartibdagi tadbirkor kreditorlar bilan hisob-kitob qilishi yoki www.ziyouz.com kutubxonasi 82 kelishuv bitimiga erishishi uchun bankrotlik togrisidagi ishni korishni uzogi bilan bir oy muddatga keyinga qoldirishi mumkin. Kreditorlar bilan hisob-kitob qilinganligi togrisidagi dalillar yoki kelishuv bitimi taqdim qilinmagan taqdirda, sud yakka tartibdagi tadbirkorni bankrot deb topish hamda tugatishga doir ish yuritishni boshlash togrisida qaror qabul qiladi. Yakka tartibdagi tadbirkor bankrot deb topilgan vaqtdan boshlab: qarzdorning pul majburiyatlarini bajarish muddati boshlangan deb hisoblanadi; qarzdorning barcha majburiyatlari boyicha neustoyka (jarima, penya), foizlar hisoblash va boshqa iqtisodiy (moliyaviy) sanksi- yalar bekor qilinadi; qarzdordan barcha ijro hujjatlari boyicha undiruvlar ham bekor qilinadi, alimentlar undirish togrisidagi talablar boyicha, shuningdek, hayoti yoki sogligiga yetkazilgan zararning ornini qoplash togrisidagi talablar boyicha ijro hujjatlari bundan mustasno. Yakka tartibdagi tadbirkorni bankrot deb topish va tugatishga doir ish yuritishni boshlash togrisidagi qarorni xojalik sudi aniqlangan barcha kreditorlarga ular oz talablarini taqdim etadigan muddatni korsatgan holda jonatadi, bu muddat ikki oydan oshmasligi kerak. Xojalik sudining ana shunday qarorini yuborish yakka tartibdagi tadbirkor hisobidan amalga oshiriladi. Xojalik sudi yakka tartibdagi tadbirkorni bankrot deb topish togrisida qaror qabul qilgan paytdan boshlab uning yakka tartibdagi tadbirkor sifatida davlat royxatidan otganligi oz kuchini yoqo- tadi, shuningdek, faoliyatning ayrim turlari bilan shugullanish uchun unga berilgan litsenziyalarning amal qilishi tugatiladi. Xojalik sudi yakka tartibdagi tadbirkorni bankrot deb topish togrisidagi qaror nusxasini ayni shu shaxsni yakka tartibdagi tadbirkor sifatida royxatga olgan organ va litsenziyalovchi organga yuboradi. Xojalik sudining qarzdorni bankrot deb topish va tugatishga doir ish yuritishni boshlash togrisidagi qarori hamda undiruvni qarzdorning mol-mulkiga qaratish togrisidagi ijro varaqasi qarzdorning mol-mulki sotilishini amalga oshirish uchun sud ijrochisiga yuboriladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 83 Qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorning kochmas mol-mulkini yoki qimmatli kochar mol-mulkini doimiy boshqaruv zarur bolganda xojalik sudi mazkur maqsadlar uchun tugatish boshqaruvchisini tayinlaydi va unga tolanadigan haq miqdorini belgilaydi. Bu hollarda, qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorning mol-mulki tugatish boshqaruvchisi tomonidan sotiladi. Qarzdor- ning mol-mulkini sotishdan tushgan, shuningdek, mavjud naqd pul mablaglari yakka tartibdagi tadbirkorni bankrot deb topish togrisidagi qarorni qabul qilgan xojalik sudining depozitiga kiritiladi. Kreditorlarning bildirilgan talablari asosida xojalik sudi kreditorlarning talablarini qondirish tartibi va miqdori togrisida ajrim chiqaradi. Avval bankrotlik ishini korish va xojalik sudining yakka tartibdagi tadbirkorni bankrot deb topish togrisidagi qarorini bajarish bilan bogliq xarajatlar qoplanadi, keyingi orinda budjetga majburiy tolovlar, garov bilan taminlangan talablar va boshqalar qoplanadi. Kreditorlar bilan hisob-kitoblarni amalga oshirish tugaganidan keyin sud harakatlari amalga oshirilayotgan paytda kreditorlar tomonidan qoyilgan talablardan ozod etiladi. Hayot yoki sogliqqa zarar yetkazish, aliment undirish togrisidagi talablar bankrotlik ishi tugatilgandan keyin ham qoyilishi mumkin. Agar qarzdor mulkini yashirganligi yoki uni noqonuniy ravishda uchinchi shaxslarga berganligi fakti aniqlansa, sud harakatlari davomida talablari qondirilmagan kreditorlar undiruvni ushbu mol-mulkka qaratilishini sorab murojaat qilishga haqli. Nazorat savollari 1. Bankrotlik nima va uning qanday bålgilari mavjud? 2. Sud sanatsiyasi nima? 3. Tashqi boshqaruvni qollashdan maqsad nima? 4. Tashqi kuzatuv qachon joriy qilinadi? ? www.ziyouz.com kutubxonasi Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|