Zahid xəLİL



Yüklə 4,51 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/24
tarix01.12.2016
ölçüsü4,51 Kb.
#540
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24

 
 
 
 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
15
 
 
 
 
FOLKLOR 
VƏ 
KLASSİK  
UŞAQ  
ƏDƏBİYYATIMIZIN 
PROBLEMLƏRİ 
 
 
 
 
 
 
 
                      
 
 
 
                       
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
16
 
 
 
 
 
NİZАMİ YАRАDICILIĞINDА FОLKLОR  
MОTİVLƏRİNİN ÖYRƏDİLMƏSİ 
 
Nizаmi fоlklоrdаn,  хаlqın zəngin pоetik  хəzinəsindən 
bаcаrıqlа  və geniş  şəkildə istifаdə etmişdir.  Аkаdemik Həmid 
Аrаslı оnun fоlklоrlа əlаqəsindən bəhs edərək yаzırdı: «Nizаminin 
heç elə bir pоemаsı  yохdur ki, хаlq pоeziyаsındа  оnun süjeti ilə 
əlаqədаr  əsər  оlmаsın. Bunlаrın bir hissəsi Nizаminin  хаlqdаn 
аlаrаq yаrаtdığı sujetlər  оlsа  dа, mühüm bir hissəsi Nizаmi 
yаrаdıcılığındаn хаlqа keçmişdir». Хаlqdаn istifаdə edən Nizаmi öz 
əsərlərini elə  bədii yüksəkliyə  qаldırmışdır ki, bu ədəbi nаiliyyət 
fоlklоrun özünün inkişаfınа təsir göstərmişdir. 
Ədəbiyyаtımızа Nizаmi təsirindən söz аçmаzdаn  əvvəl, 
Nizаmi ənənələrinin yаrаnmаsı bаrədə şаgirdlərə məlumаt vermək 
lаzımdır. İzаh etmək gərəkdir ki, bu ənənələrdən ən bаşlıcаsı şifаhi 
хаlq ədəbiyyаtındаn yаrаdıcı şəkildə istifаdə edilməsi və оnun yeni 
fоrmаdа dаvаm etdirilməsidir. Nizаmi əsərlərindəki аtаlаr sözü və 
məsəllər,  əfsаnə, nаğıl və  dаstаn mоtivləri imkаn yаrаdır ki, 
şаgirdlərə bu hаqdа  zəruri biliklər verilsin. «Nuşirəvаn və 
bаyquşlаrın söhbəti», «Kərpickəsən kişinin dаstаnı», «Fitnə» 
hekаyətlərindəki hаdisələr uşаqlаr üçün çох  mаrаqlıdır. Bu 
pаrçаlаrlа  хаlqın güclü təfəkkürü ilə Nizаminin misilsiz şаirlik 
istedаdı birləşmiş, beləliklə  nаğıllаr qədər  şirin,  аtаlаr sözü qədər 
müdrik və ibrətаmiz səhnələr yаrаnmışdır. 
Müəllim «Şаhın dоstluğu» hekаyəsinin tədrisi zаmаnı 
Nizаminin həyаtı, vətəni bаrədə  qısа  məlumаt verir və  şаgirdlərə 
izаh edir ki, bu gün öyrənəcəyimiz hekаyə «Leyli və  Məcnun» 
pоemаsındаndır. Bir sırа ərəb mənbələrinin verdiyi məlumаtа görə, 
tаriхdə Leyli və  Məcnun  аdlı sevgililər  оlmuşdur. Məcnunun 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
17
hаqqındа gedən söhbətlərdən məlum оlur ki, həttа həmin təхəllüslü 
bir şаir də yаşаmışdır. 
Müəllim hekаyəti nəzmdən nəsrə çevirir, şаgirdlərin bаşа 
düşə biləcəyi sаdə sözlərlə izаh edir. Şаir bu əsərdə  şаhlа 
qulluqçunu qаrşı-qаrşıyа  qоyur. Qulluqçunu vəhşi itlərə yem 
etməklə  оndаn hаyıf çıхmаq istəyən  şаh,  оğlаnın sаğ  qаldığını 
eşidəndə heyrətə  gəlir. Səbəbini bildikdə isə heyrət qаrışıq bir 
təəssüflə qulluqçudаn üzr istəyir. Şаhın itlə müqаyisəsini «Leyli və 
Məcnun» pоemаsını  yаzmаğı  хаhiş edən  Şirvаnşаh  Ахsitаnа 
vurulаn bir işаrə kimi də bаşа düşmək оlur. Ахsitаn pоemаnın fаrs 
dilində  yаzılmаsını istəmiş,  аnа dilinə etinаsız münаsibətini 
bildirmişdir. Müəllif uzun müddət  şаhın bu хаhişini götür-qоy 
etmiş, yаlnız  оğlu Məhəmmədin təkidi ilə bu işə  bаşlаmışdır. Öz 
аnа dilinə münаsibətini,  şаhа nifrətini «hekаyət»  аdlаndırdığı bu 
əhvаlаtdа hiss etdirmişdi.  
Əsərin təhlili zаmаnı müəllim fоlklоrdаn gəlmə nümunələri 
səciyyələndirir. Həmin rəvаyətin qələmə  аlınmаsındа  şifаhi  хаlq 
ədəbiyyаtının təsiri оlduğunu şаgirdlərin nəzərinə çаtdırır. «Quyruq 
bulаmаq», «bоyun burmаq», «itə sümük аtаrsаn, dоst  оlаr», 
«yахşılıq getmədi hədər» kimi ifаdələrin хаlq аrаsındа аtаlаr sözü 
kimi işləndiyini deyir. 
Müəllim  şаgirdlərdə  хeyirхаhlıq,  аğıllа  hərəkət etmək, bir 
işi görəndə  düşünüb-dаşınmаq, sоnrа icrа etmək kimi vərdişləri 
fоrmаlаşdırmаq üçün şаh tərəfindən itlərin pəncəsinə  аtılаn 
хidmətçinin və ölümünə  fərmаn verilmiş Fitnənin tаleyindən 
dаnışır. «Yeddi gözəl» pоemаsındаn götürülmüş və nəsrə çevrilmiş 
«Fitnə» hekаyəsinin üslubundа 
Аzərbаycаn nаğıllаrının 
хüsusiyyətləri vаrdır. Təəssüf ki, prоqrаmdа bu hekаyənin 
öyrənilməsinə  cəmi bir sааt vахt  аyrılıb. Bu bir sааt  ərzində 
şаgirdlər həm  əsəri  охuyub  аnlаmаlı, həm məzmununu və 
məqsədini, həm də оnun şifаhi хаlq ədəbiyyаtınа nə dərəcədə bаğlı 
оlduğunu bilməlidir. Müəllim şаgirdlərin bu mövzunu qаvrаmаlаrı 
üçün iki аc şirin аrаsındаn pаdşаhlıq tаcını götürüb hökmdаrlıq аlаn 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
18
Bəhrаmı аdicə bir kəniz qızın öz аğlı ilə məğlub etməsini pаdşаh nə 
qədər güclü оlsа dа, хаlqın içində оlmаlı, хаlqdаn öyrənməlidir. 
Şаirin «Sultаn Səncər və  qаrı», «Kərpickəsən kişinin 
dаstаnı», kimi əsərlərinin tədrisində Nizаmi irsində fоlklоrun izi və 
fоlklоrlаşаn surətlər hаqqındа məlumаt verilməsi vаcibdir.  
Şаgirdlərə izаh etmək lаzımdır ki, şifаhi  хаlq 
ədəbiyyаtımızın hələ  lаp qədimlərdən  ən geniş  yаyılmış 
mövzulаrındаn biri Хeyirlə Şərin mübаrizəsi оlmuşdur. Nizаmi bu 
mövzu  əsаsındа  «Хeyir və  Şər»  аdlı hekаyət yаzmışdır. Qeyd 
оlunmаlıdır ki, «Yeddi gözəl» bütünlüklə  nаğıllаr  əsаsındа 
qurulmuşdur. Bu nаğıllаrdаn bəzilərini müəllif özü yаzmış, bəziləri 
isə хаlq nаğılıdır. Belə хаlq nаğıllаrındаn biri «Mərd və Nаmərd» 
аdlаnır. Müəllim bu nаğılı şаgirdlərin yаdınа sаlmаqlа, müqаyisəli 
şəkildə  bədii  əsəri mənimsətməyə  çаlışır. Hekаyədə  işlənən  şifаhi 
хаlq  ədəbiyyаtındаn gəlmə ifаdələrin izаhını verir: təbii 
bənzətmələr, cаnlı dаnışıq dili, yeddi gün, yeddi gecə yоl getmək, 
kürd qızının nаğıllаrdаkı kimi аyа,  günəşə  bənzədilməsi, 
yаrpаqlаrdаn düzələn dərmаnlа Хeyirin gözlərinin sаğаldılmаsı və 
s. ifаdələrin fоlklоrdаn gəlmə оlduğunu deyir. 
Nizаmi bəzən heyvаnlаrın köməyi ilə şаhlаrın iç üzünü аçır. 
Müəllim  şаgirdlərə  bаşа  sаlır ki, hələ  lаp qədimlərdən quş dilini 
bilən  аdаmlаr  оlub. Bu hаqdа  nənələrimiz nаğıllаr dа  dаnışıb. 
Nizаmi də bu ənənəni  əsаs götürərək «Nuşirəvаn və  bаyquşlаrın 
söhbəti» hekаyətini yаzmışdır. Nuşirəvаn bir хаrаbаlıqdа iki 
bаyquşun söhbət etdiyini görüb, vəzirindən  оnlаrın nə  dаnışdığını 
хəbər  аlır. Vəzir deyir ki, bаyquş öz qızınа cehiz оlаrаq  о biri 
bаyquşdаn qırх хаrаbа kənd istəyir: 
 
Bu хаrаbа kənd nədir, bir qızа аzdır, - 
deyir. 
                                      
«Kəbin hаqqı» bir neçə хаrаbа yаzdır, -  
 deyir, 
Elçi gələn quş deyir: «Şərikəm hər sözünə, 
 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
19
 
Şаhın zülmkаrlığı bəllidir yer üzünə. 
Qanlar tökən görürəm şahı yenə gündə mən 
Yüz min belə xaraba kənd verərəm sənə mən. 
 
Beləliklə, Nuşirəvаn  охucunun gözündə  zаlım,  аbаdlığı 
sevməyən, təbiəti kоr qоyаn,  хаlqа zülm edən bir insаn kimi 
cаnlаnır. Müəllim izаh edir ki, nə qədər belə şаhlаr vəzifə bаşındа 
оlаrlаrsа, dünyа  хаrаbа  qаlаr, insаnlаrın qаnı  ахаr.Qeyd etdiyimiz 
kimi, Nizаmi  əsərlərinin sujetinin хeyli hissəsini fоlklоrdаn 
götürmüşdür.  Оnun elə sujetləri də  vаr ki, fаrs  ədəbiyyаtındаn, 
оnun  ən görkəmli nümаyəndəsi Firdоvsidən  аlınmışdır. Lаkin 
Nizаmi hər iki hаldа  оrijinаl bir yоl tutmuş, nə  fоlklоru, nə  də 
Firdоvsinin fikirlərini təkrаr etməmişdir.  Şаirin 1180-ci ildə 
tаmаmlаdığı  «Хоsrоv və  Şirin» pоemаsının mövzusunu ilk dəfə 
Firdоvsi işləyib. Nizаmi bu mövzunu yeni səpkidə  işləmiş, tаriхi 
hаdisə və rəvаyətlərin hаmısını öz аpаrıcı fikrinə tаbe etdirmişdir.  
Аzərbаycаn  ədəbiyyаtı  tаriхində il mənzum rоmаn sаyılаn 
«Хоsrоv və  Şirin»in  оrtа  məktəblərdə  tədris  оlunmаsının  səbəbi 
оnun dаstаn ruhundа yаzılmаsı, fəlsəfi fikirlərin dаhа çох əhvаlаtlаr 
vаsitəsi ilə ifаdəsidir.  Хоsrоvun dоğulub böyüməsi  хаlq 
dаstаnlаrındаkı kimi qeyri-аdidir. Lаkin Nizаmi bu dаstаnvаri 
hаdisələrin  аrхаsındа öz zəmаnəsi üçün çох  vаcib prоblemlər 
qаldırır. 
Əsərin təhlili zаmаnı  şаgirdlərə  bаşа  sаlmаq lаzımdır ki, 
«Хоsrоv və  Şirin» pоemаsındа  şаir  şərq  ədəbiyyаtındаn ilk dəfə 
müsbət qаdın surəti yаrаtmışdır. Ədəbiyyаtşünаslаr Şirini Şekspirin 
Cülyetаsı ilə, Dаntenin Beаtriçesi ilə müqаyisə edirlər. 
Məhəbbətləri uğrundа  аğır zülmlərə dözən bu qızlаrın  охşаr 
cəhətləri dаhа  çохdur.  Аzərbаycаn qаdınlаrınа  məхsus nаmus, 
ləyаqət, təmiz məhəbbətlə sevmək kimi nəcib sifətlər  Şirinin 
simаsındа tоplаnmışdır. 
Nizаminin el ədəbiyyаtı nümunələri üzrə  iş  аpаrаrkən 
müəllim çаlışmаlıdır ki, şаirin  əsərlərində öz əksini tаpаn  аtаlаr 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
20
sözü, məsəllər, müхtəlif beytlərdə, misrаlаrdа ifаdə  оlunаn 
fikirlərin dilimizdə 
işlənmə yerini, məqаmını, fərqli 
хüsusiyyətlərini izаh etsin. Beləliklə  də,  şаgirdlər bilsinlər ki, 
Nizаmi irsi fоlklоrlа  bаğlılığı  bахımındаn zəngin və  оrijinаl sənət 
dünyаsıdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
21
 
 
 
 
 
 
 
 
 
АZƏRBАYCАN YАZIÇILАRININ  
              Х QURULTАYINDА  ÇIХIŞI 
                  (28-30 оktyаbr 1997-ci il) 
 
Əziz və hörmətli prezitentimiz! 
Hörmətli qurultаy iştirаkçılаrı! 
Аzərbаycаn uşаq  ədəbiyyаtının sоn beş-аltı ildəki 
nаiliyyətlərini nəzərdən keçirəndə belə  qərаrа  gəlmək  оlur ki, söz 
sənətimizin bu sаhəsinin məhsuldаrlığı  əvvəlki illərdəkindən хeyli 
аzdır.  Оnun sənətkаrlıq  ахtаrışlаrı  dа diqqəti cəlb edəcək qədər 
аşаğıdır. Lаkin bu ədəbiyyаtın mövzu və ideyаlаrındа, fikri ifаdə 
tərzində müstəqil, gələcəyi firаvаn  оlаcаq bir ölkənin uşаq 
ədəbiyyаtının ilk cücərtilərini görmək mümkündür. İndi  о, vətən 
deyəndə  Аzərbаycаnı  nəzərdə tutur, оnu tərənnüm edir. Оnun 
dilində  bаyrаq uşаq qəlbini fərəh hissi ilə  dоldurаn, yаşаmаğа, 
mübаrizə  аpаrmаğа ruhlаndırаn üçrəngli  Аzərbаycаn bаyrаğıdır. 
İndi  əlinə  qələm  аlıb öz hisslərini tərənnüm etmək istəyən uşаq – 
sаbаhın yаzıçısı,  хаdimi,  аlimi  оlаcаq  о  bаlаcа fidаn «Lenin 
bаbаsını» deyil, öz bаbаsını tərənnüm edir. 
Mən iyirmi ildən  аrtıqdır  Аzərbаycаn televiziyаsındа 
uşаqlаr üçün verilişlər  аpаrırаm, bir sırа  mətbuаt  оrqаnlаrı ilə  sıх 
əlаqə  sахlаyırаm. Sizə deyim ki, sоn illərdə  uşаqlаrdаn  аldığımız 
məktublаrdа  Аzərbаycаn tоrpаğının,  хаlqımızın tərənnümünə  və 
хüsusilə sevimli rəhbərimiz, müdrik аtаmız Heydər  Əliyevin 
tərənnümünə dаir çохlu şeirlərə rаst gəlirəm. 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
22
Аzərbаycаn prezidenti çох  sаğ  оlsun, ölkəmizin uşаqlаrı 
аdındаn оnа təşəkkür edirəm ki, bu günlərdə 70 yаşı tаmаm оlаcаq 
«Günəş» jurnаlınа, 40 yаşı оlаcаq «Göyərçin» jurnаlınа, qəzetimizə 
kömək  əlini uzаtmış  və dövlət qаyğısı göstərmişdir. Bu, 
Аzərbаycаn uşаqlаrınа  оlаn böyük qаyğıdır. Mən  Аzərbаycаn 
uşаqlаrı аdındаn prezidentimizə təşəkkür edirəm, çох sаğ оlun. 
Sоn beş ilin mövzulаrı içərisində  qаnlı-qаdаlı  hаdisələr, 
vətən mövzulаrı çох zаmаn nаşı qələmlə, hələ ədəbiyyаt аnlаmını 
verməyən yаzı tərzində ifаdə оlunsа dа, bu əsərlər müstəqil хаlqın 
uşаq əsərlərinin bünövrə dаşlаrı оlduğu üçün qiymətlidir. 
Fikrət Sаdığın «Şəkilli əlifbа», «Bir pаrçа vətən», Ələmdаr 
Quluzаdənin «Beş guşənin uşаqlаrı», Qаçаy Köçərlinin «Qаnlı 
hekаyələr»,  Хаnımаnа  Əlibəylinin, Məmməd  Аslаnın, Bаlаş 
Аzərоğlunun,  Rаfiq Yusifоğlunun, Qəşəm  İsаbəylinin,  Аləmzər 
Əlizаdənin, Məmməd Nаmаzın və bаşqаlаrının çох mаrаqlı yаzılаrı 
çаp оlunubdur. 
Əlbəttə, vətən, qeyrət kimi insаni hisslərin tərənnümü 
хüsusilə nəzərə çаrpır. Tаriхə mürаciət də «Sənin bаbаn kim оlub?» 
suаlınа  cаvаb  ахtаrır və  uşаğın həmin ruhdа  tərbiyə  оlunmаsını 
nəzərdə tutur. 
Аzərbаycаn uşаq  ədəbiyyаtının hələlik  аz məhsul 
verməsinin ikinci səbəbi cəmiyyətdə iqtisаdi  аmillərin həlledici 
qüvvəyə çevrilməsidir. Hələlik uşаq kitаbı bu iqtisаdi münаsibətdə 
öz yerini tаpmаyıbdır. Аlıcı, охucu kitаb mаğаzаlаrınа, demək оlаr 
getmir, kitаb bаzаrı  məktəbə köçüb və qrаfоmаn müəllifin işi  əlа 
gedir.  İndi məktəbdə  nə  qədər desən kitаb, qəzet, məcmuə  sаtılır. 
Аmmа  sаtılаnlаrın  аz hissəsinin uşаğа  dəхli vаr. Bəzən iki-üç 
səhifəlik kitаbаохşаr bir şey bir neçə min mаnаtа  sаtılır. Uşаğа 
lаzım  оlаn bаşqа  şey məktəbə  yоl  аçа bilmir. Bu hərc-mərcliyin 
qаrşısını  iş meхаnizmi ilə  аlmаq  əvəzinə, məktəbdə kitаb ticаrəti 
qаdаğаn  оlunur. Belə  qаdаğаnlаr işgüzаr qrаfоmаnın qаrşısını  аlа 
bilmir. İndi yахşı müəllif о аdаm sаyılır ki, kitаbını yахşı sаtа bilir. 
Kitаbın keyfiyyət ölçüsü аz qаlа müəllifin sаtmаq bаcаrığı, işgüzаr 
əlаqələri ilə ölçülür. Uşаq isə böyüklərin bu kitаb bаzаrındа аcizdir. 
Оnun gücü yаlnız vаlideynlərinə  çаtır. Hərdənbir  оnlаrdаn iki-üç 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
23
min mаnаt qоpаrıb  аldığı kitаb kiməsə  lаzımdırmı? Bu suаlın 
cаvаbı demək  оlаr ki, heç kəsi düşündürmür. Məktəblərə 
sinifdənkənаr  охu üçün lаzım  оlаn klаssik və müаsir  ədəbiyyаt, 
dünyаnın müхtəlif ölkələrində yаrаnаn gözəl bədii kitаblаr isə çаp 
оlunmur. 
Bəz bütün bunlаrın qаrşısını  аlmаq mümkündürmü? 
Mümkündür. Bizə elə  gəlir ki, uşаq  ədəbiyyаtının  əsl  охucusu 
məktəblərdədir. Deməli, bu kitаblаrın  аlıcısı  dа, istehsаlçısı  dа 
Təhsil Nаzirliyinin özü оlmаlıdır. Nаzirlik öz sistemində bu 
ədəbiyyаtın çаpı  və  sаtışı ilə  məşğul  оlаcаq bir şöbə  yаrаtmаlı, 
həmin sənətin bilicilərini bu işə  cəlb etməlidir. Dövlətin mаddi 
köməyi оlmаdаn belə, bu şöbə həm gözəl kitаblаr burахаr, həm də 
yаzıçılаrı kоnkret işə cəlb edə bilər. 
Biz  əminik ki, Аzərbаycаn uşаq  ədəbiyyаtı  Sаbir, Səhhət, 
Şаiq,  Ахundоv  ənənələrini yаşаtmаqlа, müаsir dünyаnın  ən gözəl 
əsərlərinin qаrşısındа duruş  gətirə biləcək gözəl  əsərləri hələ 
bundаn sоnrа yаrаdаcаqdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
24
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
UŞAQ ƏDƏBİYYATİ VƏ FOLKLOR 
 
Dünya xalqlarının uşaq  ədəbiyyatının mənşəyi və kökləri 
onun müstəqil bir sənət sahəsinə çevrilməsi barədə  tədqiqatları 
birinci növbədə bu ədəbiyyatın həqiqi mahiyyətini başa düşməyə, 
inkişaf yolunu aydınlaşdırmağa kömək edir.  
Lakin hər bir xalqın həyat tərzi, psixologiyası  və milli 
xüsusiyyətlərinə uyğun folkloru olur. Uşaq  ədəbiyyatının 
folklordakı kökləri xalqın xarakteri ilə bağlı spesifik səciyyə daşısa 
da bir sıra qanunauyğunluqlar öz ümumiliyini saxlayır. Azərbaycan 
folklorundakı spesifik cəhətlərin ortaya çıxarılması, başqa sözlə bu 
xalqın uşaq  ədəbiyyatının mənşəyindəki özünəməxsusluğun 
araşdırılması onun inkişaf yolunun düzgün müəyyənləşdirilməsi 
üçün ilkin əsasdır.  
Uşaq ədəbiyyatının spesifik cəhətlərindən ən başlıcası onun 
yüksək fantaziyalara əsaslanmasıdır. Uşaq  ədəbiyyatında həyat 
reallığı ilə yanaşı, parlaq rənglərlə  əks edir, xəyalı qanadlandıran  
dinamik süjetlər vasitəsilə ideal qəhrəmanlıqdan, romantik bir 
aləmdən söhbət gedir. Xalqın yaratdığı laylalar və oxşamalar, 
tapmacalar və yanıltmaclar, nağıllar və dastanlar uşaq ədəbiyyatının 
mənşəyi rolunu oynayır. Uşaq ədəbiyyatı bu beşikdə pərvəriş tapır.  
Öz miflərində və eposlarında sadə bir dillə yüksək romantik 
hisslər və  əhvalatlar verən yunanları vaxtilə “normal uşaqlar” 
adlandırırdılar.  

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
25
Həmin xalqın incəsənətinin mənşəyi haqqındakı  aşağıdakı 
fikirləri maraqlı görünür: “Yunan incəsənətinin  əsası yunan 
mifologiyasıdır, yəni xalqın fantaziyasına,  şüursuz bədii surətdə 
işləmiş olan təbiət və ictimai formalardır” 
Azərbaycan xalqı  zəngin bir ədəbiyyat yaratmışdır. Bu 
ədəbiyyatda humanizm, qardaşlıq hissləri tərənnüm olunur, xalqın 
arzu və istəkləri, düşmənə nifrəti verilir. Bu ədəbiyyat xalqın həm 
tarixi, həm etnoqrafiyası, gələcək haqqında  şirin xəyalları  və 
apardığı mübarizələrin tarixçəsidir. Xalq əsrlər boyu uşaqlarını bu 
ədəbiyyatla tərbiyə etmiş, ona həyatının ağır və  məşəqqətli 
günlərindən nağıllar danışmış, sevincini, adət və  ənənələrini 
mahnılarına, bayatılarına hopdurmuşdur. 
Uşaq folklorunun xalqın taleyi ilə bağlılığı  məsələsi A. 
Nəbiyevin tədqiqatlarında maraqlı  şərhini tapır. “Azərbaycan 
folklorunun janrları”  əsərində müəllifin bu gün uşaq folkloruna 
çevrilmiş nəğmələrin yaranması ilə bağlı fikirləri orijinal görünür 
 
“Gün çıx, gün çıx, 
Kəhər atı min çıx.” 
İlkin təsəvvürə görə, günəş qırmızı rəngli kəhər ata minərsə, 
həm özünü tez yetirir, həm də bol istilik gətirir. Lakin burada başqa 
bir cəhət də var və bu tipli folklor nümunələrini uşaq ədəbiyyatına 
çevirən də odur. Burada obrazlılıq sadə  bənzətməyə  əsaslanır. 
Günəşin bir anda üfüqdə parlamağını xalq, onun kəhərə  minməsinə 
bənzədir. Yəni günəş ölüvay – ölüvay parlamasın, gur işıq saçsın və 
bir anda güngünorta yerinə qalxsın. Kəhər atı minmək günəşin 
sürətinə işarədir və A. Nəbiyevin kitabında bunlar elmi şəkildə izah 
olunur. 
Uşaq xalq ədəbiyyatı ilə beşikdə tanış olmağa başlayır. 
Sonra bu nəğmələr oxşamalarla, oyun sözləri, cırnatmalar və 
yanıltmaclarla  əvəz olunur. İlk vaxtlar yalnız “Lay – lay – lay” 
sözləri ilə başlayan nəğmələr sonra: 
 
Dəvə dabanı, 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
26
Gəzər obanı, 
Altı ayağı, 
İki dabanı. 
(Bu tapmacanın cavabı tərəzidir) 
kimi metaforalara keçir. Həqiqi  ədəbiyyata xas olan sözaltı 
mənalar, obrazlar aləmi, ağıllı, müdrik atalar sözlərinə çevrilir. 
Demək, uşaq cəmi 7 – 8 yaşlarına qədər  ədəbiyyatın sirrləri ilə 
zəngin olan bir aləmə düşür və bu aləmin gözəlliyi onu heyran edir. 
Bəs bu aləmdə  uşaq nə  mənimsəyir,  ədəbiyyat onun hansı 
qabiliyyətinin inkişafına təsir edir? Bu suallara cavab vermək üçün 
ümumiyyətlə xalq uşaq nəğmələrinin poetikasını, ayrı – ayrı 
janrların xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirmək lazımdır. 
Layla janrının ilk müəllifləri çox güman ki, analar özləridir. 
Uşaq çox körpə olanda layla onu yatırtmaq üçün oxunur. Sözləri də 
çox qısa olur 
Lakin uşaq bir neçə aylıq olandat sonra ana onun nəsə başa 
düşdüyünü yəqinləşdirir və laylasına mənası olan sözlər əlavə edir. 
Bu nəğmələrdə ananın böyük sevgisi ilə yanaşı  çəkdiyi  əziyyətlər 
də öz əksini tapır. Ana sanki uşağa başa salmaq istəyir ki, onun 
zəhməti ağırdır, buna görə  də anaya əziyyət vermək lazım deyil, 
vaxtında yatmaq gərəkdir ki, ana da yata bilsin.  
 
Laylay dedim yatasan, 
Qızıl gülə batasan. 
Qızıl gülün içində 
Şirin yuxu tapasan. 
Ana bu ilk nəğməsində körpəsinə demək istəyir ki, qızıl gül 
kimi təmiz ol, ləyaqətli ol, yəni insan ol, namuslu bir ömür sür! 
Teymur Elçin heyvanların da laylalarını yaradıb. Canavar 
laylasında deyir: 
 
Yat mənim küçük balam, 
Tez böyü kiçik balam. 
Qulaqların, gözlərin, 
Dişlərin iti olsun. 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
27
Quzunun əti olsun 
Yediyin 
Kimi görsən parçala, 
Böyü canavar bala. 
Deməli hər canlı laylasında uşağına öz tərbiyəsini aşılayır. 
İnsan körpəsinin qızılgül kimi təmiz olmağını istəyir, canavar 
balasına kimi görsə parçalamağı təlqin edir. Beləliklə layla janrının 
fəlsəfi məzmunu açılır. Şair sanki bu silsiləsi ilə bizə deyir ki, layla 
təkcə uşağı yatırtmaq, ya da ona xoşbəxtlik arzulamaq üçün deyil, 
ana bu  nəğmələrlə  uşağın qulağına böyük həyat həqiqətləri 
pıçıldayır. Onun gələcək tərbiyəsi üçün təməl qoyur. Ana uşağın ilk 
müəllimi olur. Bu müəllimin tərbiyə haqqındakı pedaqoji fikirləri 
laylaların dərin qatlarında gizənir. Ana başa düşür ki, onun tərbiyə 
etdiyi bu günkü uşaq sabah cəmiyyətin bir üzvü olacaq. Buna görə 
də laylalarda uşağın hərtərəfli inkişafına xüsusilə estetik zövqünə 
təsir edən fikirlər çoxdur. Uşaq həmin fikirləri hiss üzvləri ilə qəbul 
edir. Bir növ körpədə kortəbii estetik duyğular inkişaf edir. Bu 
tərbiyəvi fikirlər ana südü və laylalarla uşağın qanına keçir.  
Uşaq bir az böyüyəndən sonra laylalardan aldığı estetik hissi 
oxşamalar vasitəsi ilə inkişaf etdirir. 
Adından göründüyü kimi bu janrın  əsas məqsədi uşağı 
oxşamağa xidmət etməkdir. 
 
Balama qurban alçalar 
Balam nə vaxt əl çalar?! 
Ana  (nənə, baba, bibi)  uşağın böyüməsini,  əl çalmasını 
arzulayır. Amma bu arzularını da yalnız sözlərlə deyil, müəyyən 
ahəngə əsaslanan şeirlərlə ifadə edir.  
Azərbaycan folklorunda oxşama bəlkə  də  ən az yayılan 
poetik folklor janrıdır. Lakin bu janrın özü də müəyyən dərəcədə 
yazılı ədəbiyyata təsir edib.  
Azərbaycan Sovet dramaturgiyasının banisi C. Cabbarlı 
oxşamalardan obrazın xarakterini açmaq üçün istifadə edir, bu 
zaman həmçinin oxşamanın dərin qatlarında gizlənən məna üzə 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
28
çıxır.  İlk baxışda oxşamanın misraları arasında məntiqi bağlılıq, 
məntiqi fikir davamı görünür. Uşağın nə vaxt iməkləməyini 
soruşmaq üçün bu sözə qafiyə olan inək sözündən istifadə olunur: 
 
Balama qurban inəklər, 
Balam nə vaxt iməklər? 
Misralar arasındakı  məntiqsizlik  (uşaq psixologiyasına 
uyğun məntiq – uşaq məntiqi, sadəlövh məntiq)  oxşamanın bədii 
ləyaqətinə çevrilir. Eynilə  uşağın danışığında  rast gəldiyimiz 
sadəlövh məntiq necə xoşumuza gəlirsə, misrasının biri dağdan, biri 
aradan gələn oxşama da qəlbimizə beləcə yol tapır. Müasirimiz 
Aləmzər Əlizadənin şeirlərinin birində təsvir olunur ki, nənə güclü 
yağış yağdığını görüb deyir: Elə yağır, tut ucundan, çıx göyə! Bu 
söhbəti eşidən uşaq ona öz sadəlövh məntiqi ilə belə cavab verir: 
 
Heç yağışdan 
Tutub göyə çıxmaq olar? 
Yağış kəsər, 
Adam yarı yolda qalar. 
Deməli, hər halda uşaq inanır ki, yağışdan tutub göyə 
çıxmaq olar. Pis orasıdır ki, birdən yağış  kəsər, adam yarı yolda 
qalar. Bax bu sadəlövh məntiq oxşamanın  əsasını  təşkil edir. Onu 
yaradan adam inanır ki, 
 
Balama qurban ilanlar, 
Balam nə vaxt dil anlar? 
misralarının arasında çox güclü məntiqi əlaqə var. 
Oxşamanın qafiyələri onu ifa edən nənə  (ana, ata, baba, 
bibi və s.) ilə  uşağın özünə oxşayır. Yaşca çox fərqli olan bu 
adamlar bir – biri ilə  həmqafiyədir. Onları bir – birinə bağlayan 
qohumluq  əlaqəsi və  uşağın bakirə gözəlliyidir. Lakin oxşamanın 
misraları kimi onların da nə yaşlarının, nə  də  məzmunlarının 
arasında heç bir  oxşarlıq yoxdur. Yazılı  ədəbiyyat oxşamaya tam 
biganə deyil.  

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
29
“Sevil” pyesinin mənfi qəhrəmanı Balaşın məzmunsuz 
həyatını açmaq, onun xalq adət - ənənələrindən uzaqlaşıb 
meşşanlaşdığını göstərmək üçün C. Cabbarlı oxşamadan istifadə 
edir. Balaşın atası Atakişi pyesinin əvvəllərində bir – iki  oxşama 
deyir. Burada oxşama xalq ədəbiyyatı nümunəsindən daha çox 
insanı öz keçmişinə    bağlayan, insanın insan olduğunu daim ona 
xatırladan bir hiss kimi verilir. Oxşamada valideyn sevinci, uşağa 
olan məhəbbət ilə yanaşı insanın keşmişinə bağlılığı gizlənib. 
Sadəlövh məzmuna və yumora əsaslanan oxşama qafiyə sistemi, 
ifadə ədası ilə seçilir. Layla uşağı yatırtmağa xidmət edirsə, oxşama 
onu oynatmaq, atıb -  tutmaq, əyləndirmək  üçündür.  
Laylada həyatından  şikayətlənən ana burada bütün 
şikayətləri unudur. Özünü dünyanın xoşbəxti sanır. Məzəli 
ifadələrlə həm uşağı güldürür, həm də özü fərəh hissi keçirir. 
Uşaq yeriyib yüyürərdən sonra müxtəlif oyunlar başlayır. 
Layla və oxşamanın uşaq qəlbində  təməlini qoyduğu estetik hiss 
yeni şeirlərlə - oyun sözləri ilə zənginləşir. 
Uşaq oyunlarının  əksəriyyəti  müəyyən  şeir ya da nəsr 
parçaları ilə müşayiət olunur. Uşaqların oyunu da onların təbiəti 
kimi mütəhərrikdir. Səssiz oyunlar azdır. Buna görə də oyun sözləri 
diqqəti cəlb edəcək dərəcədə çoxdur.  
Uşaqlar adətən oyundan əvvəl müəyyən  şeir parçaları ilə 
“yatanın” kim olduğunu müəyyənləşdirirlər. Oyun sözlərinin bir 
qrupu “Düzgü” adlanır.  
Bir iki 
Bizimki  
Üç, dörd, 
Qapını ört. 
Beş, altı, 
Daşaltı  
Yeddi, səkkiz, 
Firəngiz. 
Doqquz, on, 
Qırmızı don. 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
30
Rəqəmlərin ardıcıllığına riayət olunduğu üçün  bu janr 
“düzgü” adlanır. Lakin düzgülərin çoxunda rəqəm olmur. Uşaqlar 
“yatağanın” kim olduğunu müəyyənləşdirərkən ardıcıllığa riayət 
etdiklərinə görə “düzgü” (düzülmək  mənasında) öz məzmununu 
yenə də saxlayır. 
Diqqətlə fikir versək görərik ki, düzgülərdə xüsusi bir ritm 
var. Bəzən misralar arasında məntiqi  əlaqə, fikir bağlılığı olmur, 
amma ritm hökmən olur. Oyun sözlərini uşaqların özləri 
uydurduqları üçün özləri də yaşadırlar. Bu şeir parçalarının 
yayılmasının  əsas səbəbi onun ritmidir. Bu cəhət bizim 
poeziyamızın nitqini cəlb edir.  
 
Nənənin evində 
Kəbə var. 
Kəbənin üstündə 
Dəvə var. 
Dəvənin belində 
təpə var. 
Təpənin üstündə 
nəvə var. 
Dəvənin yunundan 
toxunur gəbələr, 
Gəbələr üstündən 
boylanır dəvələr, 
dəvələr belində 
dayanıb təpələr. 
Təpələr üstündə 
Oynaşır nəvələr. 
Bu  şeirdəki predmetlərin müəyyən qayda ilə  təqdim 
olunması “düzgü” janrının yazılı poeziyamıza gələn  əlamətidir. 
Müasir  şair uşaq  ədəbiyyatının mənşəyindəki sənətkarlıqdan 
məharətlə bəhrələnmişdir.  
Oyun sözləri “Uşaq nəğmələri” adı altında çox geniş 
yayılıb. Onun oynaq, şən və hazırcavab təbiətindən  şairlər 
məharətlə istifadə edib yeni əsərlər yaradırlar.  

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
31
Klassik və müasir uşaq şeirimizdə xalq poeziyasının ritminə 
geniş yer verilir. Məsələn, Tofiq Mahmudun “Yağış” şeirində yağış 
yağanda novalçalardan, gölməçələrdən çıxan səslərin ahəngi 
görünür.  
Yağdı yağış, 
Yağdı dolu. 
Kəsdi yolu 
Dağa yağdı, 
Taqqıldadı. 
Bağa yağdı, 
Şaqqıldadı. 
Uşaq üçün ilk nümunələr yaradan xalq körpənin nitq 
inkişafının qayğısına qalır. Xalq bir həqiqəti gözəl dərk edir, əvvəla 
təzə  nəsil gərək ulu babasının dilini unutmasın. Sözü gərək düz 
desin ki, sonra onun yaddaşında əslində olduğu kimi saxlaya bilsin. 
Müxtəlif təzyiqlərə məruz qalanda dilinin ahəngini, sözlərin düzgün 
deyilişini, dilin poeziyasını, gözəlliyini unutmasın. Buna görə  də 
xalq uşağı hələ körpə yaşlarından imtahana çəkir, onu bərkə - boşa 
salır, bu məqsədlə “yanıltmac” janrını yaradır. 
Bu janrın xarakterik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada 
səslərin düzümü dili dolaşdırır, onu ifa edəni çaşdırır. Burada 
sözlərin ya əvvəlində, ya da ortasında gələn eyni səslər bir – birini 
izləyir. Uşaq yanıltmacı deyərkən çalışır ki, səslərin yeri dəyişik 
düşməsin, onların sırası pozulmasın – çünki sıra sıra pozulanda 
sözün ifadə etdiyi mənası da dəyişir. Bu cür diqqətcil olmaq uşağın 
nitqinin inkişafına təsir edir. Yanıltmacdakı səslərin ardıcıllığı onda 
poetik ahəng yaradır.  
 
Qırx, 
Küp  
Qırxı da 
Qulpu  
Qırıq  
Küp  
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
32
Burada “Q” və “K” səsləri sözlərin  əvvəlində  gələrək bir 
ahəngin yaranmasına xidmət göstərmişdir. Poeziyada belə səslərin 
yaratdığı ahəngə allitrasiya deyilir. 
Uşaq folklorunda, xüsusilə yanıltmaclarda allitrasiyadan 
geniş istifadə olunur. 
Boz atın 
Boz torbasın 
Boş as başından. 
Apar islat, gətir, 
Yaş as başından. 
Burada “B və “Ş” səsləri həm yanıltmacın əsas məqsədinə: 
uşaqda düzgün tələffüz üçün diqqətli olmağa, sözləri asta – asta, 
başa düşə - düşə ifadə etməyə xidmət edir, həm də poetik ritm 
yaradır. Uşaq poeziyamızın mənşəyindən gələn bu ənənə indi də 
yaşayır, yazılı ədəbiyyat, yanıltmacın təkcə formasını deyil, həm də 
onun məzmununu saxlayır. Bəzən  şair hadisəni təfərrüatı ilə  nəql 
etməyi məqsədə müvafiq hesab etmir, həm də bir şeydən  ətraflı 
danışmaq sözçülüyə  gətirib çıxarır. Belə vaxtlarda dilin 
imkanlarından istifadə olunur.  
Tofiq Mütəllibovun “Cücələrim”  şeirində isə başqa bir 
xüsusiyyət nəzərə çarpır.  
 
Cip – cip cücələrim 
Cip – cip, cip, cip 
Cücələrim. 
Ay qəşəng cücələrim 
Tükü ipək cücələrim. 
Bu  şeiri dinləyərkən məlum olur ki, uşaq öz sevimli 
cücələrini dən yeməyə çağırır. Vəssalam! Bəs sonra? Əgər  şeir 
bunun üçün yazılmışsa onun hansı estetik  xüsusiyyətlərindən 
danışmaq olar? Lakin şeiri təkrar dinlədikdə görürük ki, bu 
nəğmənin məqsədi təkcə yuxarıda dediyimizlə  məhdudlaşmır. 
Burada “c” səsləri o qədər təkrar olunur ki, biz nəğməni 
dinləyərkən cücələrin səsinin məharətli təqlidini eşidirik.  Şair 
cücələrin “cib – cibi” barədə uzun – uzadı söhbət açar, körpə 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
33
cücələrin necə  səs çıxarmaları haqqında oxucusuna məlumat 
verməyə  səy göstərərdi.  Əlbəttə, bu səmərəsiz zəhmət olardı.  Şair 
bu yolla getmək əvəzinə “c” səslərinin yaratdığı ahəngdən istifadə 
etməyi daha münasib saymışdır. Bu səslərin təkrarı  şeirin 
musiqililiyinə  də  əhəmiyyətli təsir göstərmişdr. Təsadüfi deyil ki, 
bu mahnı bütün dünyada uşaqların sevimli nəğmələrindən biri kimi 
şöhrət qazanmışdır. 
Şeirin müsbət mənada sərbəstliyi onu yanıltmaclara və 
ümumiyyətlə uşaq folkloruna çox yaxın etmişdir.  
İlyas Tapdıq “Bildirçin” şeirində bu ənənəni inkişaf etdirir: 
Bildir uçub bağçanı 
Meşə bildi, bildirçin. 
Arzu çıxıb çağırdı: 
- Çildir, çildir bildirçin. 
Dedi: 
- Hanı quyruğun? 
Mənə bildir, bildirçin. 
Bəlkə pişik qoparıb, 
Neçə ildir bildirçin?! 
Ötdü kolun dibində 
Bildir, bildir, bildirçin. 
Qurbağalar ağladı. 
Gildir, gildir, bildirçin. 
Qarışqalar qışqırdı: 
- Udar bizi, ay aman, 
Yekə fildir, bildirçin. 
Bu  şeirdə  təkcə  tələffüz məxrəcləri yaxın olan səslərdən 
istifadə olunmayıb. “Bildirçin”, “bildir”, “fildir”, “çildir”, “ildir”, 
“bildir” (bəyan elə mənasında) “bildi” kimi müstəqil mənaları olan 
sözlər məharətlə bir şeirin komponentlərinə çevrilib. 
Yanıltmac bu keyfiyyələrini uşaq poeziyasına verməklə 
yanaşı, o, bir janr kimi də poeziyamızda özünə yer tutmağa 
başlamışdır. Müharibədən sonrakı dövrdə  uşaq  ədəbiyyatına gələn 
şairlər maraqlı yanılmaclar yazırlar.  
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
34
Xalq pedaqogikasında “tapmaca” janrı xüsusi yer tutur. 
Uşaq ağlını  məşq etdirməklə, onun obrazlı  təfəkkürünün 
inkişafında “tapmaca” əhəmiyyətli rol oynayır. Bu janrın sirrini 
öyrənəndən sonra uşaq predmetlərə ayrı cür yanaşır. Obrazlı düşünə 
bilir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda pedaqoji ideyalar geniş 
yayılmağa başladığı vaxtlarda hazırlanan dərsliklərdə, uşaq 
jurnallarında həm xalq tapmacalarına, həm də  şairlər tərəfindən 
yazılan tapmacalara geniş yer verilirdi. Ədəbiyyatımızın sonrakı 
inkişafında da uşaq  şeirində tapmaca bir janr kimi yaşadı  və 
poeziyamızda vətəndaşlıq hüququ qazandı. Bu janrın yaranmasının 
əsas səbəblərindən biri budur ki, şair tapmaca vasitəsilə uşağa canlı 
müsahibə yarada bilir. Yazılı  ədəbiyyatdakı tapmacalar da 
folklordakı janrın bütün xüsusiyyətlərini yaşadır. Ona yeni 
keyfiyyətlər  əlavə edir. Yığcamlıq, konkretlik, predmetin əsas 
əlamətlərini  əşya xarakterik xüsusiyyətərini saymaq – şairlər 
tapmacaların bu xüsusiyyətlərini yaşatmağa çalışırlar.  
Tapmacanın uşaq  ədəbiyyatına keçməsinin ikinci səbəbi 
odur ki, bu janr uşaqların mühakimə, diqqət və  təxəyyülünün 
inkişafına kömək edir, onları düşündürür. Böyük pedaqoq K. D. 
Uşinski tapmacalara xüsusi əhəmiyyət verərək yazırdı: “Mən 
tapmacalara əşyanın bədii təsvir lövhəsi kimi baxıram”. Pedaqoqlar 
da məktəbdə tapmacaların tədrisinə böyük əhəmiyyət verirlər. 
Professor A. Rıbnikova uşaqlara tapmaca verib onları 
düşündürməyi məqsədə uyğun hesab edir. Məhz bu xüsusiyyətlər 
tapmacanı  uşaq poeziyasında da bir janr kimi yaşadır. Lakin 
Azərbaycan uşaq  şeirinə keçən tapmacalar öz xüsusiyyətlərini 
saxlamaqla məhdudlaşmır, həm də yazılı  ədəbiyyatda onlar yeni 
keyfiyyətlər qazanırlar.  
Tapmacanın bir sıra xüsusiyyətləri uşaq şeirinə keçmiş, ona 
yeni məziyyətlər gətirmişdir. Bu xüsusiyyətlərdən bir neçəsini 
nəzərdən keçirmək faydalı olar. Tapmacada hər hansı bir əşyanın 
xarakterik cəhətləri sayılır, bu xüsusiyyətlərə görə onun cavabı 
axtarılır. Deməli, tapmacanı dinləyən adam hansı sualınsa cavabını 
axtarmalı, necə deyərlər, “baş  sındırmalıdır”. Bu proses cavab 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
35
axtaran adamın ağlına, düşüncəsinə müsbət təsir göstərir, onu yeni 
şeyləri öyrənməyə gətirib çıxarır.  
Uşaq poeziyasının da qarşısında duran vəzifələrdən biri 
uşağa obrazlı düşünməyi öyrətməkdən, ona maddi aləm haqqında 
yeni biliklər verməkdən, dünyagörüşünə  təsir göstərməkdən 
ibarətdir.  
Deməli, həm tapmaca, həm də  uşaq poeziyası öz 
oxucusunun fikrinə, dünyagörüşünə  təsir göstərmək, onu təbiət və 
cəmiyyət hadisələri ilə tanış etmək istədikdə vahid məqsədə xidmət 
edirlər. Bəs bu zaman uşaq poeziyası tapmacanın hansı 
keyfiyyətlərini və ənənələrini qoruyub saxlayır? 
Tapmacanın mühüm keyfiyyətlərindən biri predmetin və 
hadisənin poetik tərəflərini təsvir etməsidir. Tapmaca quru, rəsmi 
hadisələrin tərənnümündən qaçır, varlığın  şeirlə dolu tərəflərini 
bizə göstərir. Doğrudur, biz folklorun bütün janrlarında bu 
xüsusiyyəti görürük. Lakin heç bir folklor janrı insanda poetik hiss 
və duyğu aşılamaq, ona yüksək mənada estetik zövq vermək 
məqsədini qarşıya xüsusi olaraq qoymur. Lakin hadisənin və 
ümumiyyətlə gerçəkliyin poeziyasını açmaq tapmacanın başlıca 
xüsusiyyətidir.  
Tapmacaların ruhunda sözün həqiqi mənasında poeziya 
yaşayır. Başqa sözlə desək tapmaca ən prozaik şeylərin və 
predmetlərin poetik cəhətlərini görməyə adamı məcbur edir. Bu  
fikri rus folklorşünası B. P. Anikin aşağıdakı  şəkildə  təsdiq edir: 
“Tapmacanın  əsas funksiyalarından biri də ondan ibarətdir ki, o, 
proazik təsir bağışlayan əşyanın və predmetin poetik tərəflərini bizə 
göstərir. 
Uşaq şeiri həyatın poetik tərəflərini tərənnüm edir. Axı, hər 
bir predmet və ya hadisə  şeir üçün mövzu ola bilməz.  Şair yalnız 
insanların ürəyinə təsir edən hadisəni poetik fikrin mərkəzinə çəkir. 
Ə. Sabirin, A. Səhhətin, A. Şaiqin, M. Müşfiqin və başqalarının 
uşaqlar üçün yazdıqları  şeirlər məhz həmin keyfiyyətlərə malik 
olduqları üçün bu gün də sevilə - sevilə oxunur.  
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
36
Uşaqların ağlına, düşüncəsinə, bilik dairəsinə təsir göstərən 
şeirlər içərisində T. Elçin tapmacaları diqqəti cəlb edir. Şair 
məsələn, Qaldırıcı kranı obrazlı bir dillə elə  təsvir edir ki, həm 
oxucu kranın xarici görkəmini bütün təfsilatı ilə təsəvvür edr, həm 
də əsərdən estetik zövq alır. T. Elçin oxucunu sadəcə olaraq sorğu – 
sula çəkməklə kifayətlənmir, həm də tam bir lövhəni onun 
xəyalında canlandırır. Predmetin quruluşu haqqında ona aydın 
təsəvvür verir: 
Neçə fili 
Xortumuna ala bilər. 
Mürgüləsə, göydən yerə sala bilər. 
Ağıllıdır. 
Kömək edir 
Bənnalara. 
Boyu çatır 
Uca – uca binalara. 
Çox işləkdir, 
Fillər təki. 
Yükləyirsən, 
Bilmir çəki, 
Qaldırır tez. 
Fildən böyük 
Pəhləvandır. 
Nə insandır, 
Nə heyvandır! 
Tapmacaların məziyyətlərindən biri də onun yumoristik 
təbiətə malik olmasıdır. Çox vaxt tapmaca dinləyicidə gülüş 
doğurur, onu əyləndirir. Bizcə tapmacalarda bu xüsusiyyət ona görə 
zəruridir ki, xalq folklorun bu janrını yaradarkən öz dinləyicisini 
imtahana çəkmək, bərkə-boşa salmaq fikrindən daha çox 
əyləndirmək məqsədini güdür. Axı, ciddi, qaraqabaq sualbazları 
heç kəs sevmir. Buna görə  də xalq tapmacaları yaradarkən 
məzəliliyi, nikbinliyi yaddan çıxarmamışdır.  
Qeyd etdik ki, tapmaca hər hansı bir əşyanın  əlamətlərini 
sayır. Bu əlamətlər quru, rəsmi sözlərlə ifadə olunsa heç kəs ona 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
37
qulaq asmaz. Bu isə tapmacanın yumoristik təbiətə malik olmasını 
tələb edən ikinci səbəbdir. Rus folklorşünası  İ. M. Kolesnitskaya 
“Xalq tapmacaları” məqsədində bu məsələyə toxunaraq yazır: 
Tapmacalar  əsasən sual – cavab formasında olur ki, bunların da 
əksəriyyəti məzəli xarakter daşıyır”.  Şübhəsiz ki, folklorşünas 
“məzəli” deyərkən tapmacaların yumoristik təbiətini nəzərdə tutur.  
Hadisələri yumorla, məzəli ifadələrlə, gülməli  şəkildə 
oxucuya çatdırmaq uşaq  şeirinin xüsusiyyətlərindən biridir. Uşaq 
poeziyası müsbət nümunələr  əsasında tərbiyə edir, onu hər cür 
pessimizdən uzaq, ruhən nikbin bir vəziyyətdə formalaşmasına 
xidmət göstərir. Bu vəzifəni qarşısına qoyan bədii  əsər oxucunun 
ürəyinə tez yol tapır.  
Azərbaycan xalqının yaratdığı tapmacaların 
xüsusiyyətlərindən biri də onun sual – cavab şəklində olmasıdır. 
Yəni tapmacanın özü sual, onun tapılması isə cavabdır. Sual verib, 
cavab almaq isə uşaqla daha yaxşı danışmağa imkan verir.  
Şairlər sual – cavab formasından istifadə edərək  şeirin 
mərkəzinə qoyduqları fikri oxucuya daha tez çatdırmağa çalışırlar.  
Fikrimizin nəticəsi olaraq deyə bilərik ki, xalqımızın 
yaratdığı tapmacalar Azərbaycan uşaq  şeirinə ciddi təsir etmişdir. 
Lakin bir həqiqəti də bilmək lazımdır ki, tapmacalar ümumiyyətlə 
bədii  ədəbiyyata təsir göstərmişdir. Bütün dövrlərin bədii 
ədəbiyyatında tapmacalardan istifadə edilmiş, onlar iri həcmli 
əsərlərə  səpələnmişdir. Hətta bəzi  əsərlərin kompozisiyaları 
tapmacalara uyğun qurulmuşdur. Antik dövrün müəlliflərindən olan 
Siseron və Vergilinin bir sıra əsərlərini buna misal göstərmək olar. 
Yazılı 
ədəbiyyatın müəyyən inkişaf mərhələsində 
tapmacalar  ədəbi moda halını almışdır. Məsələn, XVİİ  əsr fransız 
ədəbiyyatında belə olmuşdur. Fenelon və Qualonun əsərlərini 
xatırlamaq kifayətdir. Tapmacalardan Russo, Şiller, Qebbel rus 
yazıçılarından Jukovski, Sergey Yesenin də istifadə etmişdir.  
Xalq  ədəbiyyatındakı  sənətkarlıq cəhətlərinin hamısı yazılı 
ədəbiyyatı keçə bilməyib. Folklorda bəzən qafiyə misranın sonunda 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
38
deyil,  əvvəlində  işlənir. Doğrudur, buna tam qafiyə  də demək 
olmaz. Predmetin adından ona qafiyə (uyğunlaşan) söz yaradılır. 
Yumru yumru qayalar 
Yumruğudur çobanın 
Yastı – yastı qayalar 
Yastığıdır çobanın. 
Bu forma uşaq ədəbiyyatını keçmədi. Ən yaxşı halda kitab 
tərtibçiləri, dərslik yaradanlar folklorun özünü kitablarına daxil 
etdilər. Görünür bunun səbəbi formanın mürəkkəbliyindədir. 
“Yumru – yumru qayalar” bənzətməsi təkcə orijinallığına görə 
deyil, məzmununa görə də mürəkkəbdir. 
Uşaq 10 – 11 yaşlarına çatanda onun qarşısında  əsasən 
“böyüklər üçün” yaranan folklor nümunələrindən ibarət zəngin bir 
aləm açılır, həmin aləmin  ən etibarlı  bələdçisi  aşıqdır.  Aşıq 
ədəbiyyatı  uşaq  ədəbiyyatımızın mənşəyini araşdırmaqda misilsiz 
əhəmiyyət kəsb edir. Çünki bu sinkretik cəhətdə  uşağın estetik 
tərbiyəsi üçün mühüm qaynaqlar mövcuddur. 
Xalq  ədəbiyyatının, xüsusən dastanların və nağılların 
yaşamasında aşığın xüsusi rolu var. Aşıq həm bəstəkar, həm 
müğənni, həm aktyor, həm də rəqqasdır. O, çalır, oxuyur, rəqs edir, 
avazla  şeir deyir, qarəvəlli və ya lətifə danışır,  şeir qoşur. Qədim 
zamanlarda ona varsaq, sonra ozan, yanşaq, nəhayət aşıq demişlər. 
Aşıqlar iki yerə bölünür: ustad aşıqlar və ifaçı  aşıqlar. Ustad 
aşıqlara dədə aşıq da deyirlər. Dədə Yediyar (XVİ əsr), Turab Dədə 
(XVİİ), Dədə Qasım (XVİİİ), Aşıq  Ələsgər (XİX – XX) Dədə 
Şəmşir (sovet dövrü) kimi sənətkarlar xalq arasında həqiqi xalq 
şairi qədər şöhrət qazanmış ustad sənətkarlardır. 
Aşıq sənətinin inkişafında mühüm rol oynayan cəhət 
improvizədir. Hər bir aşıq improvizatordur. Aşıq ifa etdiyi zaman 
yəni versiyalar, variantlar yaradır. Buna görə də onun sənəti daim 
təkmilləşir, dəyişir, inkişaf edir. 
Uşaqlar üçün ən yaxşı tamaşalar aşıqların deyişməsidir. 
Deyişmələr cürbəcürdür. Ən əsası iki aşığın qabaq–qabağa dayanıb 
bir–birinə bağlama deməsidir. Belə deyişmələrin müxtəlif səbəbləri 
olur. Bəzən elə - belə, məclisi əyləndirmək  

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
39
üçün deyişirlər. Belə hallarda onların proqramları bir – birinə bəlli 
olur. Kim hansı bağlamanı deyəcək, kim hansı cavabı verəcək! 
Amma keçmişdə bu cür deyişmələr elə belə tamaşa xarakteri 
daşımışdı.  İki aşıq bir–birinə daha hazırcavab, geniş dünyagörüşə 
malik olduğunu, bir sözlə “ustad” olduğunu sübut etmək üçün 
deyişərdi. Bu yarışlarda əvvəl bir kəndin, sonra bir obanın, nəhayət 
böyük bir ərazinin ən qüvvətli aşığı aşkar olardı. Qalib aşıq məğlub 
aşığın sazını  əlindən almaq ixtiyarına malik idi. Qalib “ustad” 
adlanardı. Ustad aşığın icazəsi olmadan o birisinin əlinə saz almağa 
ixtiyarı yox idi. Belə deyişmə gecələrinə böyüklərlə birlikdə uşaqlar 
da gələrdilər. Aşıqlar öz bilik səviyyələrinə uyğun yerin altından – 
üstündən danışar, bir – birinə  çətin bağlamalar deyərdilər. Belə 
bağlamalar əsasən  astronomiya, təbabət, bitki və heyvanat aləmi ilə 
bağlı olardı. Deməli yaxşı  aşıq olmaq üçün məlahətli səsin, gözəl 
saz çalmaq və danışmaq qabiliyyəti olmaq kifayət deyildir. Aşıq 
gərək eşitdiyini, gördüyünü hafizəsində saxlayaydı. Alimlərin 
məclisində onların söhbətlərinə diqqətlə qulaq asaydı. Bir sözlə, 
ustad aşıq olmaq üçün hərtərəfli biliyə malik olmaq tələb olunurdu. 
Bu cəhətlər  şübhəsiz uşaqlara hisslər vasitəsilə  təsir edir, bir növ 
onları ayıldırdı.  
Aşıq  şeirindəki qafiyə bolluğu uşaqlara təsir edən ikinci 
cəhətdir. Uşağa qafiyə də ritm qədər güclü təsir edir, onun qəlbində 
musiqiyə  bənzər duyğular oyadır. Təcnislərdə isə cinas qafiyələr 
olduğuna görə belə şeirlərin təsiri daha artıq olur.  
Xalq  ədəbiyyatının–xüsusən nağılların və dastanların geniş 
yayılmasında, təbliğ olunmasında, nəhayət yaddaşlarda 
yaşamasında aşığın rolu misilsizdir.  
Uşaq ədəbiyyatının başlıca məqsədi olan tərbiyə məsələləri 
yazılı  ədəbiyyat yaranmamışdan  əvvəl folklorda əks olunmuşdur. 
Alimlər haqlı olaraq belə bir fikri əsas götürürlər ki, xalq 
peaqogikası ulu babaların təcrübəsində yaranmış  və öz ifadəsini 
xalqın  şifahi  ədəbiyyatında tapmışdır. Folklor bir növ xalq 
pedaqogikasının tarixi salnaməsi hesab oluna bilər. Müxtəlif folklor 
janrlarında xalqın fəlsəfi düşüncəsi, həyata baxışı, tərbiyə 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
40
məsələlərində mövqeyi parlaq şəkildə əks olunur. Xalq öz nağıl və 
dastanlarında, atalar sözü və məsəllərində dəfələrlə belə bir  
fikri ifadə edir ki, insan ən çətin anlarda öz əlinin zəhmətinə, öz 
ağıl və bacarığına arxalanmalıdır. Xalq pedaqogikası  həmişə 
zəhmətkeş kütlənin tərəfində dayanmış, insan əməyini yüksək 
qiymətləndirmişdir. Bu baxımdan xalq nağılları xüsusilə 
ibrətamizdir. 
Azərbaycan nağılları da başqa xalqların nağılları kimi 
gəzərgi xarakter daşıyır. Onun da izləri dünyanın başqa - başqa 
xalqlarının nağıl və  əfsanələrində  bəzən də yazılı  ədəbiyyatında 
görünür. Bu elə janrdır ki, onun təkcə bir xalqa mənsub olduğunu 
söyləmək çox çətindir. Azərbaycanda çox geniş yayılmış 
“Şəngülüm,  Şüngülüm və  Məngülüm” nağıllarının eynilə 
məzmununu təkrar edən başqa xalqlarda çoxlu nağıllara rast gəlirik. 
İlk baxışda sırf  “Azərbaycan nağılı” hesab olunan “Göyçək 
Fatma”, “Tülkü və  dəyirmançı  Xəlil” nağılına  Şarl Perronun 
müraciət etdiyini görürük. Aydın məsələdir ki, Perro “Çəkməli 
pişik” və “Billur başmaq” əsərlərini yaradarkən həmin nağıllardan 
istifadə edib. Lakin bu nağılları o, fransız folklorundanmı, ya 
Azərbaycan şifahi ədəbiyyatındanmı götürüb, bunu demək çətindir. 
Çünki o zaman Azərbaycan nağılları çap olunmamışdı, hələ şifahi 
həyatını yaşayırdı.  
Bu bu qəbildən olan faktlar belə bir fikri deməyə haqq 
qazandırır ki, bir xalqın yaratdığı nağıl tezliklə bütün dünyanın ola 
bilər. Buna görə  də “bu nağıl mənimdir, o biri sənindir” bölgüsü 
folklorun bu janrı üçün az xarakterlidir. Lakin Azərbaycan 
nağıllarını  fərqləndirən elə  cəhətlər də var ki, həmin cəhətlərə 
əsasən onların məhz bizim nağıl olduğunu demək mümkündür. 
Bizim nağıllarda elə təsvir vasitələri, belə demək mümkünsə nağıl 
terminləri var ki, yəqin başqa xalqlarda olmaz. Azərbaycan 
nağılları belə ifadələrlə başlayır: Biri var idi, biri yox idi, allahdan 
başqa heç kəs yox idi. Bu cümlə ilə nağılçı dünyanın tamam boş 
olduğu, lap uzaq keşmişdən, dünyanın yarandığı ilk gündən söhbət 
açacağını hiss etdirir. Sonra nağıl başlayır. Diqqətlə fikir verilsə bu 
cümlədə bir yumor var. Çünki nağılı dinləyən uşaq  başa düşər ki, 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
41
əgər allahdan başqa heç nə yox idisə, bəs nağılda haqqında 
danışılan adamlar və ya başqa surətlər  
haradan çıxdı?! Belə hallarda nağılçı nağıl yaraşıqlarından istifadə 
edib dinləyicini güldürür. 
Məsələn deyir ki: 
Xoruz mindim, Kür keçdim. Yabayla dovğa içdim, çox 
şilaşı yemişəm, belə yalan deməmişdim.  
 
Və yaxud: 
Biri var imiş, biri yox imiş, 
Yalan gerçəkdən çox imiş. 
Hartdandı, hurtdandı, 
Yaxası qarpız qabığı. 
Düymələri turpdandı. 
  Bundan sona nağılın özü başlayır. Adətən bu cür məzəli 
proloqdan sonra yumoristik nağıl qəhrəmanı Keçəldən söhbət 
düşür. Keçəl bic və  kələkbazdır. Onu aldatmaq mümkün deyil. 
Əksinə keçəl hər addımda xanımları, xanları  və  bəyləri aldadır, 
onların başına oyun açır. Keçəlin bu cür hiyləgərliyi uşaqların 
xoşuna gəldiyi üçün uşaqlar ona sataşır, keçələ cürbəcür mahnılar 
qoşurlar ki, bu barədə ayrıca danışacağıq.  
Belə yumoristik nağıl qəhrəanlarından biri də tülküdür. 
Azərbaycan dilində “Tülkü” sözü “bic”, “hiyləgər”, “kələkbaz” 
sözlərinin sinonimi kimi işlənir. Buna görə  də bütün bicliklər 
Tülkünün ayağına yazılır və onun haqqında çoxlu nağıllar 
uydurulur. “Tülkü, tülkü, tünbəki”. “Tülkü baba və Hacıleylək”, 
“Tülkü və canavar”, Tülkü və ilan”, “Tülkünün kələyi və s. kimi 
nağılları misal göstərmək olar. Bu nağılların baş  qəhrəmanı olan 
Tülkü gah molla kimi başına əmmamə qoyub həccə ziyarətə gedir 
və and içir ki, bir də toyuq – cücəyə toxunmayacaq. Gah çubuq 
qırıb səbət toxuyur, gah çarıq tikir. Bütün bu işlərin hamısı isə bircə 
məqsəd üçündür. Tülkü yeni bir hiylə ilə özünə yem tapır. 
Maraqlıdır ki, Tülkü nə  qədər bic olsa da onun qarşılaşdığı 
heyvanlar o qədər sadəlövhdür. Amma ən axırda yenə  də 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
42
sadəlövhlər qalib gəlir. Çünki xalq belə istəyir. Xalq tülkü kimi 
həyatını biclik üstündə quranların xoşbəxt olmasını heç zaman 
istəmir. Keçəl haqqındakı nağıllarda Keçəl fiziki cəhətcə gözəl 
təsvir olunmur. Onun əsas igidliyi ağlı ilə bağlıdır. Keçəldə güclü 
yumor hissi var. Keçəl haqqındakı nağılların birində acgöz tacir 
Keçəlin tapdığı xəzinəni onun əlindən almaq məqsədilə deyir: 
- Gəl hərəmiz bir yalan söz danışaq. Kimin yalanı böyük 
olsa o biri ona yüz tümən pul versin.  
Keçəl razı olur. Tacir deyir: 
- Mənim babamın bir uzun yabısı varmış. O qədər yekəymiş 
ki, bu dünyada onu qoymağa tövlə yox imiş. Bircə yeddinci göydə 
bir tövlə varmış ki, babam yabanı ora qoyurmuş. 
Keçəl deyir: 
- Elə bu... Mənim babam tısbağaya minib yeddinci göyə 
çıxıb orada bir qarışqanın belində elə böyük bir tövlə tikmiş ki, 
bütün dünyadakı yekə yabaları da orada saxlayırmış. Rəhmətlik 
sənin baban da öz yabasını elə orada saxlarmış.  İndi sən bax gör 
mənim babamın tövləsi nə yekəlikdə imiş ki, elə yabaların yüzünü 
tuturmuş. 
Azərbaycan nağıllarında xalqın adət - ənənələri, milli 
xüsusiyyətləri, azadlıq arzuları bədii əksini tapmışdır. Bizim sehirli 
nağılların bir ucu Orta Asiya, İran və Azərbaycan xalqlarının 
müştərək yaratdıqları “Avesta” toplusuna gedib çıxır. Eramızdan 
əvvəl birinci minilliyin birinci yarısında yaranan “Avesta”, dini 
kitablar külliyatıdır. “Avesta” ya görə dünya iki hissəyə ayrılır. Baş 
allah Ahuza Mazda (Hörmüzd) – xeyirxahdır. Anhra Manyu 
(Əhriman) isə  şər qüvvələrin rəmzidir. Həyat bu iki qüvvənin 
mübarizəsinə  əsaslanır. Azərbaycan nağıllarının xeyli hissəsində, 
xüsusilə sehirli nağlıllarda “Avesta” nın bu ənənəsi görünməkdədir. 
Qədim insan təbiətdə baş verən hadisələrin mənasını  dərk 
edə bilmədiyi üçün çox zaman onu şər qüvvələrlə bağlayırdı. 
İldırımın çaxmasını, meşə yanğınlarını, daşqınlarını, div, əjdaha 
kimi təsvir edir, onu şər qüvvələrlə əlaqələndirirdi. Çox güman ki, 
sehirli nağıllar məhz bu təbiət xaosundan baş çıxartmayan insanın 
arzularının ifadəsi idi. Qədim insanın materialist dünyagörüşünün 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
43
azlığı, təcrübəsizliyi, lakin böyük arzuları bu nağılları fantastik 
etmişdir. Xalq çətinə düşən qəhrəmanını ordan çıxartmaq üçün  
yollar tapa bilmədiyinə görə  əfsanəvi qüvvələri köməyə çağırır. 
“Məlikməmməd”, “Qaraquş”, “Şəms və  Qəmər”, “Şahzadə 
Mütalib”, “Sehirli üzük” kimi nağıllarda sehr, cadu, əfsun, əfsanəvi 
köməkçilər qəhrəmanların dadına çatır.  
Xalqın məqsədi xeyrin şər,  ədalətin haqsızlıq üzərindəki 
qələbəsini göstərməkdir. Bunun üçün Simurq quşları, göyərçinlər, 
uçan xalçalar, sehirli üzüklər uydurulur.  Bu əfsanəvi qüvvələr 
yuxarıda adını  çəkdiyimiz “Avesta” da Hörmüzdün köməkçiləri, 
Əhrimanın köməkçiləri,  Əhrimanın köməkçiləri olan divlərlə, 
əjdahalarla  döyüşdə qalib gəlir, əsas qəhrəmana qələbə qazandırır.  
Sehirli nağıllarda səma cisimləri haqqında xalqın ibtidai 
təsəvvürləri də əks olunur.  
XX  əsrin  əvvəllərində  uşaq nağıllarından istifadə az qala 
ədəbi moda halına düşmüşdü. S. M. Qənizadə “Tülkü və Çaqçaq 
bəy”  əsərində “Tülkü və  dəyirmançı  Xəlil” nağılının süjetindən 
istifadə etmişdir. (Bu əsərlə Ş. Perronun “Çəkməli pişik” nağılının 
süjeti təxminən eynidir.) M. Müşfiq “Kəndli və ilan” poemasında 
isə folklordan daha yaradıcı istifadə etmişdir. 
Xalq nağıllarında deyilir ki, Çolpan adlı kəndli hər gün bir 
ilana süd verir. İlan da əvəzində  kəndliyə bir qızıl bağışlayır. 
Günlərin birində kəndlinin oğlu ilanı öldürüb bütün xəzinəyə sahib 
olmaq istəyir.  İlana hücum edib yalnız onun quyruğunu yaralaya 
bilir. İlan daha çevik tərpənib oğlanı öldürür. Səhərisi kəndli ilana 
deyir ki, sənin ürəyindən quyruq yarası, mənimkindən oğul yarası 
getməz. Beləliklə onların dostluğu pozulur. Bu nağıl dostluq 
hisslərinə, onun müqəddəsliyinə  həsr olunub. Lakin M. Müşfiq 
İlanı  xəzinə üstündə yalan padşah, kəndlini isə  əzilən sinfin 
nümayəndəsi kimi təsvir edir. Əsərin sonunda kəndlilər ilanın 
yaşadığı qayanı  yıxıb ağ günə  çıxmaq üçün  mübarizə aparırlar. 
“İlan” sözü məcazi məna kəsb edir. Burada nağıldan istifadə 
sahəsində Nizami Gəncəvi ənənələrini görmək çətin deyil. Müşfiq 
xalq nağılındakı hadisəni eynilə saxlamış, lakin onun ideyasında 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
44
dəyişiklik etmişdir. Bu əsər otuzuncu illərdə yaranmışdır. Bu 
dövrdə yaranan əsərlərdə keçmişi, sinifli cəmiyyətin ziddiyyətlərini 
göstərmək bir ənənə halını aldığı üçün M. Müşfiq də həmin nağılın 
ideya istiqamətini bu cür dəyişdirmişdir.  
Nağıllardan istifadə sahəsində ciddi qüsurlar da görünür. 
Bəzi hallarda nağılın məzmunu eynilə  nəzmə  çəkilir ki, bunun da 
belə bir əhəmiyyəti yoxdur.  
Azərbaycanda uşaqların böyük məhəbbətlə mütaliə etdikləri 
janrlardan biri dastandır. 
Dastan aşıq  ədəbiyyatının  ən çox yayılmış janrıdır. Bu 
janrın  əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, dastanda şeirlə  nəsr 
növbələşir. Dastanda verilən müəyyən bir əhval – ruhiyyəni daha 
da gücləndirmək üçün şeirdən istifadə olunur.  
Dastan həcm etbarilə folklor janrıdır. O, müəyyən dərəcədə 
nağıla oxşayır. Amma nağılda dastanın fərqli cəhətləri çoxdur. 
Dastan olmuş bir hadisə, tarixi həqiqət təsiri bağışlayır. Dinləyici 
onun həqiqət olduğuna inanır. Nağıl isə yalan, uydurma, 
quraşdırma təsiri buraxır.  Əlbəttə, hər iki janrın  ən dərin  əsasını 
həyat həqiqətləri təşkil edir. Lakin dastana nisbətən nağılda 
“uydurma” daha çox görünür.  
“Dədə Qorqud” dastanlarının motivləri  əsasında yaranmış 
Anarın eyni adlı povesti, M. Rzaquluzadənin “Ana ürəyi, dağ 
çiçəyi” hekayəsində diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri dastandakı  
xalq müdrikliyinin yazılı  ədəbiyyata keçməsi faktıdır. “Dədə 
Qorqud” Azərbaycan xalqının milli formalaşma dövrünün 
təfəkkürünü, xalq pedaqogikasının qəhrəmanlıq barədəki ilkin 
təsəvvürünü əks etdirdiyi üçün maraqlıdır. X. Koroğlunun, Anarın, 
V. M. Jirmunskinin qeyd etdikləri kimi Oğuzların dastanı olan 
“Dədə Qorqud”un izinə düşüb Azərbaycan xalqının mənşəyi, 
yaşayış  tərzi barədə tarixə xidmət göstərə biləcək konkret 
mülahizələr söyləmək mümkündür. Təəssüf ki, uşaqlar üçün bu 
mövzuya yuxarıda adları çəkilən nəsr nümunələrindən başqa hələlik 
əsər yaranmayıb. Halbuki, uşaq yazıçısına “Dədə Qorqud”, 
“Koroğlu”, “Qaçaq Nəbi” dastanlarımız tükənməz mövzu 
mənbəyidir.  

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
45
Dastanı danışan aşıq inanır ki, olmuş  əhvalat nəql edir. 
Buna görə də dastanda baş verən əhvalatların yeri, zamanı az qala 
tarixi dəqiqliklə danışılır. Məsələn, Gəncə aşıqları “Əsli və Kərəm” 
dastanını danışanda Kərəmin hansı döngədən, nə zaman yola 
düşdüyünü, dost tanışla necə görüşdüyünü çox canlı təsvir edirlər. 
Koroğlunun adı, igidliyi ilə bağlı olan əhvalatları  aşıqlar elə yerli 
yerində danışırlar ki, onun bədii surət olduğuna inanmaq 
istəmirsən. Buna görə  də  təkcə Azərbaycanda Koroğlunun, Qaçaq 
Nəbinin adı ilə bağlı çoxlu qala, dəyirman, qüllə, səfalı guşələr 
vardır. 
Uşaq  ədəbiyyatının qəhrəmanlıq motivləri başlıca 
keyfiyyətdir və  həmin cəhətlər “Koroğlu” dastanında xüsusi yer 
tutur. Uşaqların arasında geniş yayılan dastanlardan biri “Koroğlu” 
da əsasən XVİ – XVİİ əsrlərin hadisələri öz əksini tapır.  
Bu  əsrlərdə Türkiyə  və  İran işğalçıları tez – tez 
Azərbaycana basqınlar edirdilər. Xüsusilə  Şah Abbas hakimiyyəti 
dövründə Azərbaycanın təbii sərvətlərini  ələ keçirmək meylləri 
güclənmişdi. Türkiyə  və  İran işğalçılarının feodal müharibələrinə 
məruz qalan Azərbaycanın müxtəlif yerlərində kəndli üsyanları baş 
verirdi. Marağa,  Ərdəbil,  Şirvan, Təbriz kimi rayonlarında xalq 
həyəcanları artır, qəsbkarlara qarşı mübarizə güclənirdi. Xalq öz 
sərvətini qılınc gücünə qorumaq üçün ölüm – dirim mübarizəsinə 
girişirdi. Bax bu vuruşmalarda  şücaət göstərən igidlərin 
ümumiləşmiş surəti kimi Koroğlu yarandı. “Koroğlu” dastanı bu 
hərəkatın məhsulu kimi meydana çıxsa da bu xalq eposunda əvvəlki 
əsrlərin qəhrəmanlıq izlərini də görmək çətin deyil. Beləliklə, 
Koroğlu mübarizələrin ümumiləşmiş bir surəti kimi meydana çıxdı. 
Dastanın əsas iştirakçıları xalq kütlələridir. Onlar paşalara, xanlara, 
sultanlara qarşı mübarizə aparırlar. Koroğlunun əsl adı Rövşəndir. 
Rövşən sözünün mənası işıq deməkdir. Atasının gözləri Həsənxan 
tərəfindən kor edildiyi üçün ona Koroğlu deyirlər. Beləliklə, xalq 
Koroğlu – işığa həsrət qalan kişinin oğlu olan Rövşəni – işığın özü 
ilə birləşdirir. Xalq sanki demək istəyir ki, xanlar zəhmətkeş Alı 
kişinin gözlərini töküb onu  
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
46
dünya işığına həsrət qoysa da onun oğlu Rövşən xalqa azadlıq işığı 
gətirmək üçün vuruşacaq. Koroğlunun qılıncının adı Misri qılıncdır. 
Misri qılınc - ədalət naminə çalınan qılınc mənasını daşıyır. 
Koroğlunun adı  Qıratdır. Professor M. H. Təhmasibin fikrincə bu 
sözün mənası od at deməkdir. Deməli, Rövşən – işıq od ata minib, 
ədalət qılıncı ilə paşalara, xanlara, bəylərə qarşı mübarizə aparır. 
Koroğlu ilə xalqın arasında möhkəm  əlaqə  var.  O,  həmişə 
xalqla məsləhətləşir. Ömründə bircə dəfə dəlilərin sözündən çıxdığı 
üçün Keçəl Həmzə onun Qıratını qaçırır. Xalq bu epizodla demək 
istəyir ki, Koroğlunun gücü xalqla bağlılığındadır. Xalqa 
arxalananda o basılmaz olur.  
“Koroğlu” dastanı möhkəm kompozisiyaya və süjetə malik 
bir xalq eposudur. Azərbaycanda onun 22 qolu məlumdur. Hər qol 
müstəqil bir dastan təsiri bağışlasa da Koroğlu bütün qolların əsas 
qəhrəmanı olduğu üçün bu qolları böyük eposun ayrı – ayrı fəsilləri 
hesab etmək olar. Hər qolda Koroğlunun qəhrəmanlığının bircə 
cəhəti açılır. Koroğlu təkcə  qılınc vuran güclü bir adam deyil, o, 
eyni zamanda gözəl aşıq, qayğıkeş yoldaş, vəfalı  ər, təmiz ürəkli, 
incə  qəlbli bir insandır. Azərbaycan uşaqlarının sevə - sevə 
oxuduğu “Koroğlu” dastanı dünya xalqlarının yaratdığı  “İlliada”, 
“Odissiya”, “İqor polku dastanı”, 
“Canqar”, “Nart”, “Sasonlu David”, “Manas”, “Amirani” kimi 
sənət inciləri ilə bir sırada dayanır. Təəssüf ki, bu dastanın ayrı – 
ayrı qolları  əsasında hələlik gözəl  əsərlərimiz yaranmayıb. 
Uşaqların özləri dastana böyük maraq göstərsələr də, uşaq 
ədəbiyyatımız ona bağışlanılmaz bir laqeydlik nümayiş etdirir. 
Halbuki dastanın qəhrəmanlıq motivləri uşaq  ədəbiyyatımızı çox 
zənginləşdirə bilər.  
“Yaşasın yüksək xəyallar və fantaziyalar” deyərkən S. 
Vurğun xalq əfsanələrinin uşaq  ədəbiyyatını  zənginləşdirə bilmək 
imkanlarını  nəzərdə tuturdu. Azərbaycan  əfsanələrinin dəqiq 
tarixini müəyyənləşdirmək mümkün olmasa da belə  təxmini bir 
mülahizə söyləyə bilərik ki, xalq səma cisimlərinin, təbiət 
hadisələrinin həqiqi mahiyyətini dərk etməyə başladığı vaxtlarda 
əfsanələr uydurmuşdur. Tarixi hadisə və faktları yozmanın bir yolu 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
47
da  əfsanədir. Buna görə  də xalq bir sır tarixi hadisələrin  əsil 
mahiyyətini tam bilmədiyi halda onun əsas istiqamətini hiss etmiş 
və müəyyən tarixi hadisələr və  şəxsiyyətlər haqqında  əfsanələr 
yaratmışdır.  
Dünya ağalığı niyyətinə düşən Makedoniyalı  İskəndər 
haqqında Azərbaycan dilində  bir neçə  əfsanə var. Bunlardan 
birinin məzmunu budur ki, İskəndərin buynuzu varmış. Bu barədə 
o, heç kəsə bir söz demirmiş. Təkcə onun dəlləyi bu sirri bilirmiş. 
Bir gün dəllək bu sirri ürəyində saxlaya bilmir, onu dərin bir 
quyuya söyləyir. Quyunun suyundan qamışlar bitir. Həmin 
qamışdan bir çoban tütək düzəldib çalanda görür ki, tütək deyir: 
İsgəndərin buynuzu var buynuzu 
Sonra bu sirr didən – dilə düşür, onu hamı bilir. 
Azərbaycanda hiyləgər, başqasına tor qurub ev yıxmaqla 
məşğul olan adamlar haqqında deyirlər: Filankəsin qarnında 
buynuzu var. Xalqın məcazi  şəkildə  işlətdiyi bu buynuzun 
İsgəndərin başında bitməsinin səbəbi də  yəqin ki, bu fatehin 
adamlara qan uddurmasıdır. Maraqlı burasıdır ki, Azərbaycanın 
Şirvan zonasında, xüsusilə  Şamaxıda bir neçə  dəfə güclü zəlzələ 
olub. Ara – sıra indi də kiçik təkanlar olur. Xalq bu zəlzələnin 
səbəbini İskəndərin həmin buynuzu ilə əlaqələndirir. Guya İskəndər 
o zaman Azərbaycana gələndə qəhrəman bir qız onunla güləşir və 
başından dəbilqəsini vurub salır. Məlum olur ki, İskəndərin daz 
başının ortasında bir buynuz var. Qız onu tutub necə dartdısa 
buynuz qırılır.  İskəndərin də bütün gücü bu buynuzda imiş. O, 
məğlub olub vətəninə qayıdır. Amma adamların yadından çıxıb 
buynuzun qırığı torpağın altında qalır. Deyirlər ki, Şamaxı 
zəlzələlərinin yaradan həmin o buynuzun qırığıdır.  
Azərbaycan 
əfsanələrinin müəyyən qismi quşlar 
haqqındadır. Bu əfsanələr uşaqlar üçün xüsusilə maraqlıdır. 
Şanapipiyin başında niyə  kəkili var? Bayquşlar nə üçün daha çox 
xərabəlik sevir? 
Təxminən buna bənzər suallara Azərbaycan  əfsanələrində 
cavab tapmaq mümkündür.  
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
48
Şanapipik haqqında əfsanədə deyilir ki, Yusif və Nəsib adlı 
iki qardaş, onların da bir bacısı varmış. Bir gün qardaşlar ova gedir, 
bacılarına da tapşırırlar ki, yemək hazırlasın. Bacı çox gözləyir, 
amma qardaşlar gəlib çıxmır. Onda qız allaha yalvarır ki, onu quşa 
çevirsin, gedib qardaşlarını tapsın. Guya allah onu doğrudan da 
quşa çevirir. O, havaya qalxıb qardaşlarını axtarır. Təsadüfən quşa 
çevriləndə onun başında darağı varmış. Daraq kəkilə  çevrilir. Quş 
tez – tez bup – bup deyir. Bu o deməkdir ki, Yu – sif, Nə - sib, gəl, 
tap! 
Əfsanələrin bir qrupu yer, qalalar, dağlar, qayalar barədədir. 
Əlbəttə bu əfsanələr təkcə uşaq ədəbiyyatı üçün yox, toponimiya ilə 
məşğul olan alimlər üçün də maraqlı ola bilər.  
Uşaqlara tarixi şəxsiyyətləri sevdirmək işində də əfsanələrin 
rolu böyükdür. Cavanşir, Babək, Cavidan, Qatır Məmməd haqqında 
bir sıra  əfsanələr var ki, onlarsız Azərbaycan uşaq  ədəbiyyatını 
təsəvvür etmək mümkün deyil. 
Uşaq  ədəbiyyatı  tədqiqatçıları belə bir mühüm cəhəti ön 
plana çəkirlər ki, bu sənəti yumorsuz təsəvvür etmək mümkün 
deyil. Çünki, yumor uşağı  cəlb edir. Ən ciddi mətləbləri zarafat 
yoluyla oxucuya təqdim etmək mümkündür və  zəruridir. Uşaq 
gərək tərbiyə olunduğunu duymasın. Buna görə  də  ən ciddi 
məsələləri zarafat tərzi ilə demək lazım gəlir. Bu sahədə  lətifə 
janrının ənənələri uşaq ədəbiyyatı üçün ən yaxşı amil olur.  
“Molla Nəsirəddin” lətifələri Azərbaycan uşaq  ədəbiyyatı 
üçün ən yaxşı mənşə rolunu oynayır. Molla Nəsirəddin adı ilə bağlı 
olan və az qala bütün dünyada məşhurlaşan lətifələrin əsasını gülüş, 
satira və sarkazm təşkil edir. Bu lətifələrin Azərbaycan uşaqları 
arasında geniş yayılmasının birinci səbəbi onun yumoristik 
təbiətidirsə, ikinci səbəbi həmin lətifələrdə kəskin zəkanın, yüksək 
ağlın, həm də  tərbiyəvi  əhvalatların olmasıdır. Lətifələrin baş 
qəhrəmanı Molla Nəsrəddin uşaq qədər sadəlövh, alim qədər bilici, 
qəhrəman qədər cəsarətlidir. Bəzən onun hərəkətlərindəki 
sadəlövhlük gülüş  hədəfi olur ki, bunun da tərbiyə  işində böyük 
əhəmiyyəti var. Styopa dayını rus və dünya uşaqları ilə onun 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
49
sadəlövhlüyünə görə sevirmi? Əslində Molla Nəsrəddin obrazı xalq 
tərəfindən uşaqlar üçün yaranmış hərtərəfli dolğun bir surətdir.  
Nəsrəddin bütün xalqlarda, lakin müxtəlif adlarda tanınır. 
Xacə  Nəsrəddin, Xoca Nəsrəddin, Molla, Xacə kimi tanınan bu 
adamın tarixi şəxsiyyət olması haqqında maraqlı mülahizələr var. 
Alimlər belə təxmin edirlər ki, bu adam Xİİİ əsrdə yaşamışdır. Bir  
qrup alimlər isə daha cəsarətli mülahizələr irəli sürərək onun 
görkəmli Azərbaycan  şairi və alimi Xacə  Nəsrəddin Tusi olduğu 
gümanına gəlirlər.  
Molla Nəsrəddin lətifələri dövrün ictimai eyiblərini 
cəsarətlə açır, mollaların, qazıların iç üzünü xalqa göstərə bilir. Bu 
lətifələrin gözəlliyi orasındadır ki, onlarda artıq, lüzumsuz 
əhvalatlar yoxdur. Şəhərin tükü” lətifəsində oxuyuruq: 
«Deyirlər ki, Molla birinci dəfə  kənddən  şəhərə  gələndə 
başına çox qəribə  əhvalatlar gəlir. Bu əhvalatlardan biri də belə 
olur.  
Molla  şəhərin qalalarını, bürclərin görüb heyran – heyran 
baxırmış. Bunu görən məmurlardan biri onu ələ salmaq  istəyir, 
yaxınlaşıb ondan soruşur: 
- Nə olub a kişi? Dəvə nalbəndə baxan kimi nə gözünü 
zilləyib baxırsan? 
Molla deyir: 
- Vallah mən kənd adamıyam,  şəhərə birinci dəfədir ki, 
gəlirəm. Baxıram ki, evlər, küçələr, bağlar, dükanlar hər  şey var. 
Özləri də çox gözəldir. Amma bax, şəhərin o yan – bu yanında  
göyə dikələn bu şeylər nədir, başa düşə bilmirəm. 
Məmur yaxındakı bürclərdən birini göstərib deyir: 
- Niyə başa düşmürsən? Bunlar bizim şəhərin başının 
tükləridir belə dik – dik durublar. 
Molla başa düşür ki, məmur onu ələ salır. Bir ona baxır, bir 
də dönüb bürcə baxır. Elə bu zaman şəhər hakimi beş – on adamla 
bürcün üstünə çıxıb ətrafa baxmağa başlayır. Molla məmura deyir: 
-  Şəhərinizə sözüm yoxdur. Amma belə ki, mən görürəm, 
deyəsən, şəhərinizin başını təmiz saxlamırsınız.  
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
50
Məmur soruşur: 
- Niyə? 
Molla həkimgili göstərib deyir: 
- Bir bax, bir tükün üstünə neçə bit dırmaşıb”. 
Məmurun üzünə qarşı onun və böyüyünün bit olduğunu 
söyləmək kiçik cəsarət deyil. Lakin Molla bunu öz 
sadəlövhlüyünün pərdəsi altında dediyi üçün heç bir cəza almır. 
Maraqlıdır ki, bütün lətifələrdə Molla Nəsrəddin ifaçıdır, 
hətta Temurləngin, müxtəlif  şahların qaniçən olduğunu, onların 
ədalətsizliyini üzlərinə eyir, amma cəzalanmır. Çünki onun bu ciddi 
ittihamları yumor örtüyünə büküldüyü üçün qəhrəman təhlükəsiz 
qalır. 
Molla Nəsrəddin lətifələrində dövrün yalançı  və ikiüzlü 
məhkəmələri, din xadimləri, hətta o dövr üçün toxunulmaz sayılan 
din qanunları ifşa olunur. İslam dininin geniş hökmranlıq etdiyi bir 
zamanda bu cür ifşaçı olmaq həqiqi inqilabçılığa bərabərdir.  
Mollanın qazılara, onların məhkəmələrinə münasibəti 
maraqlıdır. Məhkəmə xadimləri çox zaman Mollanı dolaşdırıb 
məhkəməyə çağırırlar ki, onu azacıq da olsa cərimələsinlər. Heç 
olmazsa xalq içindəki hörmətinə xələl gətirən bir iş görsünlər. Belə 
hallarda Mollanın yumor maşını daha dəqiq işləyir. Söz döyüşündə 
o qazıları pis vəziyyətə salır, onların çirkin simasını ifşa edir. Bəzən 
Mollanı  məhkəmələrə çağırırlar ki, ondan kömək alsınlar. Qazılar 
bunu çətin anlarda edirlər. Belə vaxtlarda Molla məsələni xalqın 
xeyrinə  həll edir. Əlbəttə ki, yumor hissini bir an belə yaddan 
çıxartmamaq şərtilə. 
Molla Nəsrəddin yumoru 700 ildən artıqdır ki, bütün şərqi 
dolanır. Xalq ona yeni əlavələr edir. 
Molla Nəsrəddin lətifələrində  tərbiyə  məsələlərinə  həsr 
olunmuşlar da az deyil. Uşağı qabaqcadan şillə ilə vurub sonra iş 
dalınca göndərən valideynlər, onların tərbiyə üsulu ciddi tənqid 
olunur. Molla uşaqların dili ilə dövrün ictimai eyblərini ifşa edir. 
Guya Molla hələ balaca uşaq imiş, meşədə odun yığırmış. Bir də 
görür ki, bir dəstə atlı  kəndə  gəlir. Diqqətlə baxanda bu atlıların 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
51
gözü su içmir. Başa düşür ki, bunlar qarətçi Teymurləngin 
dəstəsidir. Teymur ona yaxınlaşıb soruşur: 
- Ey uşaq, sizin bu kəndin böyükləri kimlərdir? 
Uşaq deyir: 
- Əkizlər! 
- Yox, elə demirəm, kəndə bir qonaq gələndə onları kim 
qarşılayır? 
- İtlər! 
Teymurləng başa düşür ki, uşaq onu dolayır. Qılıncını 
çıxarıb deyir: 
- Nə çapardım! 
Uşaq əhvalını pozmayıb deyir: 
- Çap ki, yoldaşlarından geri qalmayasan.  
Son cümlə iki mənalıdır. Birinci mənası budur ki, guya uşaq 
qonağın at çapmasını deyir. Yəni atını çap ki, yoldaşlarına çatasan. 
Amma bu cümlənin ikinci, daha dərin mənası var, yəni məni 
qılıncınla çap ki, özün kimi qaniçən, zülmkar adamlara oxşayasan, 
qantökmək içində geri qalmayasan. 
Molla Nəsrəddin lətifələri bu cür ikiqat mənaya əsaslandığı 
üçün  əsrlərin sınağından çıxıb bu gün də  uşaqların üzünə 
təbəssümlə gülümsəyir. Bu lətifələrin Azərbaycanda neçə dəfə nəşr 
olunduğunu söyləmək çətindir. Amma bir həqiqəti demək çox 
asandır ki, kitab çapdan çıxan kimi evlərə axır və  hər bir 
məktəblinin, təqaüdçünün, fəhlənin stolüstü kitabı olur.  
Azərbaycanda Bəhlul Danəndənin adı ilə  də xeyli lətifə 
yayılmışdır. Lakin bu lətifələrdə yumordan çox, ağıl və müdrik 
kəlam var. Bəhlul Danəndə lətifələri də maraqla oxunur.  
Molla Nəsrəddin lətifələrinin dərin yumoru XX əsr uşaq 
ədəbiyyatımız üçün tükənməz mövzu mənbəyi olmuşdur. M. 
Sabirin “Molla Nəsrəddinin yorğanı”, “Yalançı çoban” əsərlərinin 
mövzusu məhz bu xalq lətifələrindən götürülmüşdür.  
Müasir dramaturqumuz Y. Əzimzadə Molla Nəsrəddin 
lətifələrinin motivləri  əsasında uşaqlar üçün “Nəsrəddin” 
komediyasını yazmışdır.  
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
52
Uşaq  ədəbiyyatı folklorun təkcə  məzmununu mənimsəyir, 
onun formasını, qəlibini özününkü edir. Çünki folklorun ruhunda 
uşaq anlayışına və qavrayışına yaxın cəhətlər çoxdur. Buna görə də 
folklor ədəbiyyatını (dini mahiyyətli miflərdən, qorxulu nağıllardan 
başqa) bütövlükdə  uşaqlara vermək olar. Uşaq  ədəbiyyatı 
yaranmayan xalqlarda folklor həmin rolu oynayır.  

Yüklə 4,51 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin