” 2023 Ilmiy rahbar o‘qituvchi Toshkent 2023 Mavzu Maktabgach
2.BOB. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarda chekli va cheksiz toʻplam haqidagi tushunchalarni shakllantirish metodikasi 2.1 Maktabgacha yoshdagi boalarga chekli va cheksiz toʻplam tushunchasini hosil qilish Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida bolajonlarga chekli va cheksiz toʻplam haqidagi tushunchalarni shakllantirish orqali ularni idroki, predmetlarni ajratish , matematik tasavvurlarni shakllanib boradi.Shuningdek Bolalarga toplam ichidan ayrim narsalarni ajratish va narsalarni toplamga birlashtirish mashq qildiriladi, ular hamma narsalar uchun umumiy bolgan belgilarni va narsalarning faqat bir qismi uchungina xos bolgan umumiy belgilarni ajrata olishga orgatiladi. Agar tarbiyachi bolalarning mazkur materialni yaxshi ozlashtirganliklarini sezsa, unda bir mashgulot bilan cheklanib qolishi mumkin. Aks holda, bunday mashqlar yana mashgulotning ikkinchi qismiga kiritiladi.Bolalarda tevarak-atrofda turgan yakka (bitta) narsalarni va narsalar yigindisi (kop)ni mustaqil topa olish konikmasi mustahlanadi. Shu maqsadda orta guruhda kichik guruhdagiga qaraganda mashq birmuncha murakkab variantlaridan foydalaniladi. Bolalarga matematik tushunchalarni shakllantirishda koproq mustaqillik beriladi, nimani qaerdan izlash kerakligi, ,,qarang, qaysi narsalar kop, qaysilari bittadan uchraydi", umumiy korsatlar bilan beriladi.Bolalarni faqat bir turdagi narsalarni fikran bir guruhga birlash tirishga, ularning barchasi uchun umumiy bolgan xususiyat (buyumlarning nimaga moljallanganligi va boshqalar) asosida ,,toplam hosil qilish"ga orgatibgina qolmasdan, balki guruhni tashkil yetuvchi narsalarning faqat bir qismi uchungina umumiy bolgan belgilarni hisobga olishga, yani qism toplamni ajratishga ham orgatiladi. Masalan, pedagog bolalar diqqatini deraza tokchasida turgan kop osimliklar orasida baland va pastlari, katta va kichik barglilari borligiga jalb yetadi va hokazo.Bu davrda asosiy yetibor ikki toplamning miqdorini qiyoslashni mashq qildirishga qaratiladi. Bolalar ikki guruhning qaysi birida narsalar kop (kam)ligini yoki ularning baravarligini aytishga orgatiladi.Tarbiyachi ularga guruhlarni amaliy ravishda taqqoslash, ustma-ust va yonma-yon qoyish usullarini eslatadi.Bolalarni narsalarning boshqa belgilari ichidan miqdori tomonini ajrata bilishga orgatish muhim ahamiyatga yega. Bunga mazkur holda guruhning unchalik ahamiyatli bolmagan belgilarini—guruhdagi narsalarning rangi, katta-kichikligi va joylashuvini ozgartirish orqali yerishiladi.Miqdoriy tuzilishi turlicha bolgan toplamlar bilan ishlash bolalarda narsalar sonini aniq belgilash zaruratini hosil qiladi. Sanoqda ozlashtirish uchun sharoit paydo boladi.Bu mashgulotlarda bazi fazoviy tasavvurlar aniqlanadi, ong chapni farqlash, narsalarni chapdan ongga qarab ong qol bilan korsatish, yuqorigi va pastki (doskalar), chapdan ongga iboralarini tushunish konikmasi mustahkamlanadi.Bolalar shakllar doira, kvadrat, uchburchakni sezish, harakat va korish yoli bilan tekshirib korishni mashq qiladilar, ularni rang va hajmlaridagi farqlarga qaramasdan bilib olishni organadilar.Bolalarning olcham munosabatlari: uzunroq—qisqaroq, kengroq—torroq, koproq kamroq haqidagi tasavvurlari va tegishli munosabatlarni aniqlash uchun yonma-yon va ustma-ust qoyish usullaridan foydalanish konikmalari mustahkamlanadi. Birinchi mashgulotlardayoq bolalarda bu konikmalarga qiziqish uygotish va shugullanish malakasini ostirishni davom yettirish muhimahamiyatga yega.Bolalarda asta-sekin shakl haqidagi umumiy tasavvur shakllanadi, bunday tasavvur maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o‘zlashtirish uchun asos bo‘ladi.Tug‘ilgan bolalar geometrik figuralarni his eta boshlaydilar. M: bir nechta turli butilkalarni bolaning oldiga terib qo‘ysak, bola ovqat eydigan butыlkasini ko‘zi bilan, labi bilan teshib yuboray deydi.Bola biroz ulg‘aygandan so‘ng o‘yinchoqlarini geometrik figuralar bilan solishtira boshlaydi. M: Mana bu tayoq stolbaga o‘xshaydi, mana bu tarvuzga o‘xshaydi ya’ni hamma narsalarni bir-biriga o‘xshatish. Predmetlarning shaklini aniqlashda geometrik figuralar etalon bo‘lib xizmat qiladi. Shakl xuddi razmerga o‘xshab bir predmetni ikkinchi predmetdan farqlashga yordam beradi. Bolalarda shakl haqidagi tasavvurlarini shakllantirish sensor tarbiyaning bir muammosi deb hisoblanadi. Kam tanish bo‘lgan predmetlar shaklini hech narsa bilan o‘xshata olmaydi, shuning uchun shaklning belgisiga ko‘ra ularni umumlashtira olmaydilar. Predmet shaklini aniqlashda geometrik figuralarning rol katta. 2-3 yashar bolalar geometrik figuralarni oddiy o‘yinchoq deb his etadilar. M: silindr — stakan, stolba; konus — stakan, stolba; konus - minora. Qurshab turgan narsalar orasidan tanish bo‘lgan geometrik shakllarni topa olishga o‘rgatish: masalan, lagan, non doiraga o‘xshaydi; stolning usti, devor, eshik va derazalar to‘rtburchakka, ro‘molcha kvadratga, qizchalar boshidagi ro‘mol uchburchakka, stakan silindrga o‘xshaydi va hakozo. Uchburchak va to‘rtburchaklardan turlicha katta o‘lchamdagi narsalar va shakllar tuzish. Turli geometrik shakllar to‘plamidan har xil o‘yinlar o‘ynash, maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib, namunadagi narsalarni yasashni o‘rgatish. Tayoqchalardan to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak yasashga, bu shakllardan foydalanib turli narsalar yasashga o‘rgatish. Tayoqchalardan hosil bo‘lgan geometrik shakllardan bir nechta tayoqchani olish usuli bilan ko‘rinishini o‘zgartirishga doir muammoli vazifalarni hal etishni o‘rgatish. Maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib, namunadagi qismlardan tashkil topgan shakl-siluetlar hosil qilishga o‘rgatish. Labirintlar va ularning echimi bilan tanishtirish. Bolalarni doira, kvadratni ikki teng qismga bo‘lishga, olingan qismlarni «yarim», «ikkidan bir qism» deb atashga o‘rgatish. Aniq material yordamida butun qismdan katta, qism esa butundan kichkina ekanligini belgilash. Ko‘pburchaklar haqida tasavvur berish: uchburchak, to‘rtburchak-bu ko‘pburchak.Bolalarni ko‘pburchak elementlari (tomonlari, burchaklari, burchak uchlari)bilan tanishtirish. Tayoqchalar yordamida turli shakllarni yasash. Bolalarga doirani, kvadratni 4 ga bo‘lishni o‘rgatish. Aniq material asosida butun qismdan katta, qism esa butundan kichkina ekanligini belgilash. Bolalarni 2 ta, 4 ta uchburchaklardan bitta ko‘pburchakla tuzishga, kichik to‘rtburchakdan bitta katta to‘rtburchak tuzishga o‘rgatish.Beshburchak va oltiburchak bilan tanishtirish. Etishmagan shakl, jismni (shar, kub, silindr) topishga doir mantiqiy masalalarni echishni o‘rgatish. Geometrik shakllar ko‘rinishini o‘zgartirishga o‘rgatish: kichik uchburchaklardan to‘rtburchak shaklini yasash va boshqalar. Tayoqchalardan hosil bo‘lgan geometrik shakllardan bir necha tayoqchani olish usuli bilan ko‘rinishini o‘zgartirish. Maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib, namunadagi narsalarni hosil qilish.