” fakulteti “aholi statistikasi” fanidan mustaqil ishi. Mavzu: Xorazm viloyati aholisining tabiiy harakati statistikasi

1. Aholi tabiiy harakati statistikasi
Aholi bu – ma’lum hududda yashovchi va uzluksiz tabiiy ko’payish orqali yangilanib boradigan odamlar to’plami.
Aholi statistikasining birinchi va muhim vazifalaridan biri bu aholi sonini aniqlash va uning hududlar, yashash joylari bo’yicha joylashishini o’rganishdir. Aholi sonini aniqlashda aholi ro’yxati boshlang’ich manba hisoblanadi. Sobiq ittifoq davrida O’zbekistonda 1926, 1939, 1959, 1970 va 1989 yilda aholi ro’yxati o’tkazilgan.
Aholi ro’yxatining natijalari ma’lum bir sanaga va aniq bir momentga aholi soni to’g’risida ma’lumot beradi. Aholi ro’yxati o’tkaziladigan davrlar oralig’ida so’nggi aholi ro’yxatiga va aholi tabiiy hamda mexanik xarakatiga asoslanib, hisob yo’li bilan aniqlanadi:

Aholi soni aniqlanayotganda ikki xil kategoriyadagi aholi soni hisobga olinadi: Doimiy aholi – bu hisob o’tkazilayotgan vaqtda mazkur hudda bo’lish, bo’lmasligidan qat’iy nazar istiqomat qiluvchilar soni.
Mavjud aholi – mazkur hududda doimiy istiqomat qilish yoki qilmasligidan qat’iy nazar hisob o’tkazilayotgan vaqtda hududda mavjud bo’lgan aholi.

Aholi soni o’zgaruvchan bo’lganligi sababli, bir qator ko’rsatkichlarni hisoblanda aholining o’rtacha soni aniqlanadi.
Aholining o’rtacha sonini aniqlashda turlicha metodlardan foydalanish mumkin.

Masalan, O`zbekiston Respublikasida yil boshiga aholi soni keltirilgan bo’lsin



Aholi tarkibida erkak va ayollar sonining o’zaro mutanosibligi va ularning yosh jihatdan bir-biriga yaqin bo’lishi nikohlanishi darajasiga salmoqli ta’sir ko’rsatadi va aholining ko’payishi jarayonida asosiy demografik zamin hisoblanadi. Yosh - jins piramidasi ikki tomonlama chiziqli diagrammani o’zida aks ettirib, unda aholi yoshi va jinsi bo’yicha birgalikda taqsimlangan, bunda grafikning bir tomonida (o’ngdan) ayol jinsi aholi, ikkinchi tomondan esa (chap tomonda) erkak jins aholi aks ettiriladi.
Aholini yoshi bo’yicha piramidasi (yil boshiga)

1-chizmada O’zbekiston Respublikasi aholisining yosh-jins piramidasi keltirilgan. Keltirilgan chizmadan shuni ko’rish mumkinki,2013 yili respublikada aholining yosh-jinsi tarkibida 0-7 yosh guruhidagi ayollar salmog’i erkaklarga nisbatan 6,2 % ga 8-15 yosh guruhida 5,1 % ga va 16-29 yosh guruhida 2,9 % ga kam bo’lsa, 30-60 yosh guruhida ayollar 3,0 % ; 60-74 yosh guruhidagilar 13,1 % ga; 75 yoshdan yuqorilari 51 ,0 % ko’p bo’lishgan.

Aholi statistikasida yosh-jins piramidalardan foydalanishning eng muhim jihatlaridan biri – bu aholini takror barpo bo’lishi va yosh tarkibining o’zaro aloqadorlikdagi tahlilidir.
Aholining yosh tarkibini iqtisodiy baholash nihoyatda muhim, sababi aholining iqtisodiy farovonligi mehnatga qobilyatli yoshdagi ishdagi band bo’lgan aholining sonei bilan bog’liq. Shunga ko’ra mehnatga layoqatli yoshdagi aholiga tushadigan yuklamani o’rganish lozim.
Demografik yuklama har ming nafar mehnat resurslariga nisbatan (15-59 yoshdagilar), 15-55 yoshdagi aholiga to’g’ri keladigan bolalar, qariyalar soniga nisbati bilan ifodalanadi:


Aholining harakati ko’rsatkichlari mazmunan bir-biridan farq qiluvchi ikki guruh ko’rsatkichlarini o’z ichiga oladi. Birinchi guruhga aholining tabiiy harakatini, tug’ilishi va o’lishini, nikohdan o’tganlar va ajralganlar sonini, ikkinchi guruhga esa aholining migratsiyasini tavsiflovchi ko’rsatkichlar kiradi.
Ma’lumki, aholi soni muntazam o’zgarib turadi. Bu o’zgarishlar tabiiy va mexanik harakat hisobiga to’g’ri keladi. Aholi sonining tug’ilish va o’limlar hisobiga o’zgarishini aholining tabiiy harakati deb ataladi.
Aholining tabiiy harakatiga ta’sir etuvchi ko’rsatkichlar qatoriga aholi nikohdan o’tish va ajralish ham kiradi. Aholi sonini o’zgarishni ifodalashda mutloq va nisbiy sonlar yordamida olib boriladi. Nisbiy sonlar o`lchov birligi koeffitsiyent protsent va promilleda hisoblanadi. Aholning tabiiy harakatining asosiy ko`rsatkichi aholining tug’lish darajasi hisoblanadi. Tug’ilish darajasi –turli xil ko`rsatkichlar yordamida o’rganiladi, ya’ni tug’ulishning umumiy, maxsus, xususiy va tug’ilishning yig’indi (summarniy) koeffitsentlari asosida o’rganiladi. Umumiy tug’ilish koeffitsenti har 1000 aholiga nisbatan tug’ilgan bolalar sonini ifodalaydi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi


Aholi statistikasining tabiiy o’zgarishiga ta’sir etuvchi ko’rsatkichlaridan biri aholini o’lim holatining ta’sirini o’rganish. O’lim darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlarga: umumiy o’lim koeffitsiyenti, bir yoshgacha bo’lgan bolalar o’limi, ya’ni bu koeffitsiyent (oddiy va Rats) usulida va aholini yoshi bo’yicha guruhlangan koeffitsiyenti shulardan o’lim darajasini ifodalovchi asosiy ko’rsatkich bu o’limning umumiy koeffitsiyenti, va u quyidagi formula yordamida aniqlanadi: