Ў збекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Moslashish
Sayyoramizda tirik organizmlar bir-birlaridan keskin farq qiluvchi o‘ziga xos to‘rtta muxitda tarqalgan ekan, ulardan biri xisoblangan suv muxitida dastlab xayot kelib chiqqan. Keyinchalik tirik organizmlar quruqlikka chiqib, tuprok xosil bo‘lishida qatnashadilar va uni egallaydilar. SHuningdek, xavo va boshqa bir tirik organizmni ichida yoki sirtida xam tarqalganlar. Demak, bizga ma’lum bo‘lgan tirik tabiat va uning tarkibiy qismlari xisoblangan uvoqlilar, zamburug‘lar, o‘simliklar va xayvonlar ana shu muxitlarda yashashga moslashganlar. Xush moslashishni o‘zini qanday tushunish kerak? Moslashish yoki adaptatsiya ayrim individlar, populyasiyalar tur yoki jamoalarning morfofiziologik xulqiy va axborot biotsenotik xususiyatlarining majmuidan iborat bo‘lib, boshqa individlar, populyasiyalar, tur yoki jamoalar bilan yashash uchun kurashda g‘olib chiqishga sababchi bo‘ladigan, shuningdek abiotik muxit omillarining ta’siriga chidamliligini ifodalaydi. Moslashish turli darajalarda va ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Masalan xarorat omiliga moslashish molekulyar darajadan boshlab to biotsenotik darajagacha kuzatilishi mumkin. Kupchilik o‘simliklar ortiqcha kizib ketishdan saqlanish uchun boshqa o‘simlik turining soyasida o‘sadi. Bu erda moslashish biotsenotik darajada namoyon bo‘lmokda. Asalarilarning uyalarini xaddan tashqari qizib ketganda qanotlarini qoqib uyani sovutishi jamoa darajasidagi moslashishga misol bo‘ladi. Xayvonlarning ter bezlari orqali tanasini sovutishi yoki o‘simliklarni transpiratsiya orqali barg yuzasini sovutishi kabilar organizm darajasidagi moslanishlardir. Kuchli yorug‘lik ta’sirida xloroplastlarning xujayra devori ostida ma’lum bir tartibda joy olishi xujayra darajasidagi, termofil mikroorganizmlaring oqsillarini yuqori xarorat ta’siriga chidamliligi esa molekulyar darajadagi moslashish xisoblanadi.
Ekologik omillar va ularning tasnifi
Muxit organizmning fizik qobig‘i xisoblanib, xar qanday muxit fizik, kimyoviy va boshqa omillarning majmui bilan namoyon bo‘ladi. Omil tirik organizmlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etuvchi muxitning ayrim bir tarkibiy qismidir. SHunday qilib, ekologik omilni tirik organizmlar moslashish reaksiyalari orqali javob beradigan xar qanday muxitning shart-sharoiti deb qarash kerak.
Ekologik omillar juda xilma-xil. SHuning uchun ularni tasniflash zarur buladi. Ekologiyaning tarixidan ma’lumki, omillarning tasnifi ancha murakkab masalalardan biri xisoblanadi. Tabiatda omillar tirik organizmlarga bir butun yoki birgalikda ta’sir etadi. Ular ekologik, fiziologik, genetik va xokazolar tarzida ta’sir etadi. Omillarni tasniflashda ularning xilma-xil ta’sir etishi emas, balki kelib chiqish manbaiga qarab ajratish lozim. Omilni aniqlashda uni tirik organizmlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri va o‘ziga xos ta’siri muxim axamiyatga ega.
Ekologik omillarni tasniflashda uning tabiati, xarorat, nurlanish, bosim muxitning reakyiyasi va boshqalar doimo o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘ladi. D.N. Kashkarov (1933) omillarni uch guruxga ajratadi: iqlim, edafik va biotik. V.V.Alexin (1950) iqlim, edafik, orografik, biotik, antropogen va tarixiy omillarga ajratadi.
Ta’rifga binoan omil muxitning ayrim elementi xisoblanib, organizmga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Ammo tarixiy, orografik kabi omillar tirik organizmlarga xech qanday to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etmaydi. SHubxasiz, ma’lum bir joyning dengiz satxidan absolyut balandligi, tog‘liklarning qiyalik burchagi darajasi yoki suv xavzasining chuqurligi kabilar xam ana shunday xususiyatga ega. Ular tirik organizmlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etmay, balki bevosita ta’sir etgan xolda boshqa omillar, ya’ni xarorat, bosim va xokazolarni ta’rif etish xususiyatini o‘zgartiradi.
Muxit keng ma’noda qaralib, uning tarkibida faollik ko‘rsatuvchi omillar mavjud. Omillarni ta’sir etuvchi va xayot sharoiti uchun zarur guruxlarga ajratish mumkin. Ta’sir etuvchi omillar tirik organizmlar xayotiga kuchli ta’sir etib, ularning xatto irsiy xususiyatlari yoki boiqa ko‘rinishlardagi o‘zgarishlarini keltirib chiqaradi. Bularga xar xil mutagen omillarni (nurlanish va boshqalar) ko‘rsatish mumkin.
Xayot sharoiti uchun zarur bo‘lgan omillar o‘z navbatida tirik organizmlarning yashashi uchun zarur bo‘lgan xayoti va o‘sishini ta’minlovchi omillar va rivojlanish sharoiti (ontogenszni ta’minlovchi) omillariga bo‘linadi.
YAshil o‘simliklarning xayoti uchun zarur bo‘lgan omillar kosmik (yorug‘lik, xarorat) va Erdagi suv va ozuqa omillarga ajratiladi. Ushbu omillar mavqei jixatdan bir-biri bilan barobar, shuningdek, boshqa omil bilan almashtirib bo‘lmaydi. Ilmiy-texnik taraksiet tufayli inson yashil o‘simliklar uchun, zarur bo‘lgan kosmik omillarni boshqara olish imkoniyatiga ega bo‘ldi.
SHunday qilib, xozirgi vaqtda ekologik omillar kelib chiqishiga vaqt bo‘yicha, muxitga, xarakteriga, ob’ektga ta’sir etishiga va boshqa tomonlarini xisobga olib tasniflanadi.
Ekologik omillarni abiotik (o‘lik tabiatning ta’siri), biotik (tirik organizmlar bilan bog‘liq bo‘lgan ta’sir) va antropogen (insonning faoliyati natijasida kelib chiqadigan ta’sir) omillarga bo‘lib o‘rganiladi.
Abiotik omillarga kuyidagilar kiradi:
1. Iqlim, yorug‘lik, xarorat, xavo, namlik (xar xil shakllardagi yog‘ingarchiliklar, tuproq va xavoning namligi, qor qoplami);
2. Edafik (yoki tuprok. gurunt) — tuproqning mexanik va kimyoviy tarkibi, uning fizik xossalari va boshkalar.
3. Topografik (yoki orografik) - relef sharoiti.
Biotik omillarga quyidagilar kiradi: 1. Fitogen - birgalikda yashayotgap o‘simliklarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri (mexanik ta’sirlar, simbioz, parazitlik, epifitlarnnng yashashi) va bilvosita (tirik organizmlar yashayotgan muxitni o‘zgartirishi) kabi ta’sirlari; 2. Zoogen - xayvonlarning (oziqlanishi, payxon qilishi va boshqa mexanik ta’sirlar, changlatish, meva va urug‘larni tarqatishi, muxitga ta’sir etishi kabi ta’sirlar; 3. Mikrobiogen va mikogen-mikroorganizmlar va zamburug‘larning (parazitlilik, taщqi muxitni o‘zgartirish) ta’siri.
Antropogen omillar insonning faoliyati natijasida kelib chiqadigan omillardir. Antropogen ta’sir natijasida tirik organizmlar yashash muxitining o‘zgarishi o‘z navbatida ekotizimlarning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi bog‘lanishlarning buzilishiga, inqirozga yuz tutishiga (cho‘llarni o‘zlashtirish, o‘rmonlarni kesib yuborish, pichan o‘rish va mol boqish, suv, tuproq va xavoni sanoat chiqindilari, zararli kimyoviy moddalar, maishiy chiqindilar bilan ifloslantirish va zaxarlashga olib keladi. Ba’zi xollarda biotsenozlarning butunlay yuq bo‘lib ketishiga sababchi bo‘ladi (1-jadval) .