Ў збекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

5. Pestitsidlardan foydalanish muammosi. Ushbu zaxarli kimyoviy moddalar guruxi begona o‘tlar, zararkunanda xashorotlar va boshqa xayvonlar, o‘simliklarda kasalliklarni keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlarga qarshi kurashda foydalaniladi. Pestitsidlardni qishloq xo‘jaligida, o‘rmonchilikda aviatsiya yordamida sepish keng ko‘lamda atrof-muxitni ifloslanishiga olib keladi. Pestitsidlar atmosferada, uzoq masofalarga tarqalishi shuningdek suv orqali dala, daryo, ko‘llardan o‘tib dunyo okeanlarida to‘planadi. Eng xavfli joyi shundaki ular ekologik oziq zanjiriga qo‘shilib, tuprokdan va suvdan o‘simliklarga, undan xayvonlarga va qushlarga, nixoyat oziq va suv bilan odam organizmiga o‘tadi. Xar bir bug‘inda pestitsidlar zararli va ziyon keltiradi. Pestitsidlarning tirik tabiatga va odamga ko‘rsatadigan zararli va jiddiy, shu bilan birga ular tashqi muxit omillariga nisbatan barqaror moddalar xisoblanadi. Pestitsidlarning zaxarli ta’sirini oldini olish uchun quyidagi tadbirlani o‘tkazish lozim:
1. Kukun xolda tayyorlashdan ko‘ra donador xolatda tayyorlash;
2. Xayvonlar va odamlarga ta’sirini susaytirish;
3. Tuproq va suvlarda to‘planishning oldini olish;
4. Pestitsidlardan foydalanishni iloji boricha cheklash;
5. Tez parchalanuvchi va beqaror pestitsidlardan sintez qilish;
6. Agrotexnik, seleksion xo‘jalik va tashkiliy ishlarni qo‘llash;
7. O‘simliklarni biologik ximoya qilish.
Tirik tabiaidagi o‘simlik va xayvon turlari sonining qisqarishi muammosi. O‘simliklar dunyosi, ayniqsa Er yuzidagi xayotni ta’minlashda o‘rmonlarning axamiyati juda katta. Xozirgi vaqtda quruqlikning 30%, ya’ni 3,8 mlrd. Gektar er o‘rmonlar bilan qoplangan. Ular shimoliy yarim sharda va tropik zonalarda tarqalgan. O‘rmonlarning tabiatda va insonning xo‘jalik faoliyatidagi axamiyati ko‘pchilik uchun ma’lum.
Yirik shaxarlarning vujudga kelishi, axoli sonining va sanoat markazlarining ortishi bilan kishilarning tabiat quchog‘ida dam olishga extiyojlari xam ortib bormoqda. Ayniqsa o‘rmonlar ana shunday dam olish maskanlariga aylanib bormokda. Dunyo bo‘yicha o‘rmonlarning xolati yaxshi emas. Xar yili 3 mlrd. m² xajmda o‘rmonlar qirqilmoqda. FAO ma’lumotlariga ko‘ra bu ko‘rsatkich 2000 - yilga borib 1,5 martaga ortadi. Ynsoniyatni, ayniqsa tropik va subtropik o‘rmonlar muammosi tashvishga solmoqda. U erlarda yiliga dunyo miqyosidagi qirqilishi kerak bo‘lgan o‘rmonlarning yarmidan ko‘pi kesib tashlanmoqda. 160 mln. gektar maydaon tiklanmoqda. Floraning kamayib ketishi “Qizil kitob” yaratilishiga sabab buladi. Axoli sonining ortishi, xo‘jalik faoliyatining kengayishi tufayli tabiatning inson qo‘li tegmagan joyi qolyapti. Xayvonlarning asosiy ko‘payish xududlari, migratsiya qiluvchi yo‘llari, dam olish joylari, tuyoqli xayvonlarning oziqlanuvchi maydonlari sun’iy qoplamlarga aylangan, suvlar bosib mol boqib yoki xaydab yuborilgan. Ayniqsa nam tropiqlarda ko‘pchilik xayvon turlarining qirilib ketishi ko‘zatilmovda.
O‘simlik va xayvon turlarini davlat muxrfazasiga olish qonunlar orqali ovchilikni tug‘ri yulga quyish shuningdek qo‘riqxonalar zakazniklar, milliy bog‘lar, botanika bog‘lari va “Kizil kitob” lar o‘simlik va xayvon turlarini saqlashda katta rol uynaydi.
Mintaqaviy ekologik muammolar. Er yuzasining muayyan mintaqasi o‘ziga xos tabiiy - iqlim, ijtimoiy ekologik, etnografik xususiyatlari uni tabiat bilan inson o‘rtasidagi o‘zaro aloqa munosabatlari xarakterni belgilab beradi. Mintaqaviy ekologik muammolarga baxam berishning me’zoni xavo va suvning ifloslanishi, belgilangan miqdordan oshib ketishi, o‘rmonlarda daraxtlarni kesish va boshqalar xisoblanadi.
Markaziy Osiyodagi mintaqaviy ekologik muammolardan eng muximi Orol va Orol bo‘yi ekologik muammosidir. Orol dengizi yaqin vaqtlargacha dunyodagi eng yirik dengizlardan biri xisoblangan. U msxim baliqchilik, ovchilik, transport va reaksion axamiyatga ega edi. Sug‘oriladigan dexqonchilikning rivojlanishi natijasida, shuningdek qurg‘okchilik natijasida, shuningdek qurg‘okchilik yillari Amudaryo va Sirdaryolar suv quyishi 1970 yilga kelib 37,8 km , 1980 yilda esa 11,1 km³ ga kemayib ketdi. 80 yillarning boshlarida ushbu daryolarning dengizga quyilishi butunlay tuxtadi.
Suvning sho‘rlanish darajasi 9-10 g/l dan 34-37g/l gacha ortdi. Xozirgi kunda dengiz satxining yillik o‘rtacha pasayishi 80-110-sm Orolning qurigan tubi yirik chang-tuzon makoniga aylandi. Axoli ichadigan suv pestitsidlar bilan ifloslangan, keyingi 10 yil ichida o‘lish ikki marta ortgan. Bolalar o‘limi 1000 kishi xisobiga 45-90 taga to‘g‘ri keladi. Ayollarning 80% dan ortig‘i kamqonlik xastaligiga mubtalo bo‘lgan. Bolalarning 90% zida siydigida tuzlar miqdori ortib ketgan. YUqumli kasalliklar tez-tez takrorlanib turadi.
Orol va Orol bo‘yida murakkab ekologik muammolar majmui shakllanib bo‘lib, kelib chiqishi va oqibati darajasi jixatidan davlatlararo xarakterga ega.
Kelajakda ushbu mintaqaviy muammoni xal etilishi Markaziy Osiyoni ijtimoiy ekologik va iqtisodiy axvoli, shuningdek demografik xolat, sug‘oriladigan erlarni meliorativ xolati va maxsuldorligini oshirish, axolini ichimlik suv bilan ta’minlish kabilar bilan bog‘lik.